رشد و نمو

دكتر آذر آذرى

دكتر حسين برهانى

چه عواملى در رشد و نمو موثرند؟

همان طور كه قبلا اشاره كرديم ((رشد)) به معنى تغيير در ابعاد فيزيكى و ((نمو)) به معنى تغييرات كيفى و كارآيى اندامها و ارگانها مى باشد.

عوامل موثر در رشد كودكان:

1ـ نژاد

2ـ عوامل هورمونى

3ـ تغذيه

4ـ عوامل جسمى و روانى ((سايكو سوماتيك))

5ـ فصل

در بين عوامل موثر در رشد, عوامل هورمونى از حساسيت خاصى برخوردارند. هورمونهايى كه در رشد موثرند عبارتند از:

ـ هورمون تيروئيد

ـ هورمون رشدgh)) ))

ـ هورمونهاى آندروژن و استروژن

هورمون تيروئيد: از زمان جنينى نقش مهم و موثرى در رشد دارد و اين نقش مهم تا 1 الى 3 سال اول زندگى ادامه دارد. جايگاه غده تيروئيد در قسمت جلوى گردن و در مجاورت حنجره مى باشد. غده تيروئيد در دوران جنينى خودمختار است. هورمون تيروئيد مادر از جفت عبور نمى كند و به جنين منتقل نمى شود. بنابراين اگر اختلالى در ساخت و توليد هورمون تيروئيد جنين به وجود بيايد, نوزاد دچار بيمارى هيپوتيروئيديسيم يا كم كارى تيروئيد خواهد شد كه يكى از علايم هيپوتيروئيديسم عقب ماندگى رشد جسمى و مغزى است به طورى كه اين كاهش و عقب ماندگى رشد حتى در بدو تولد هم مشهود است و با تشخيص به موقع اين بيمارى مى توان نسبت به درمان آن طفل اقدام نمود و او را از مصيبت عقب ماندگى ذهنى و جسمى نجات داد.(1)

عوامل روحى ـ عاطفى و جسمى به دليل ارتباط تنگاتنگى كه با هم دارند روى رشد و نمو تاثير بسزايى دارند.

فصل و رشد و نمو: معتقدند كه بين فصل و رشد, ارتباط كمترى وجود دارد ولى به هر حال مطالعات نشان مى دهند كه در فصل بهار رشد قدى و در فصل زمستان رشد وزنى بيشتر مى باشد.

تغذيه: همان طور كه بارها متذكر شده ايم تغذيه صحيح بخصوص در 3 سال اول عمر كودك داراى اثرات بسيار مهمى بر رشد مغزى و جسمى طفل بر جاى مى گذارد و عدم تغذيه مناسب به همين ميزان بر مغز و جسم كودك اثرات مخرب خواهد داشت و طفل معصوم را در گرداب مهلك سو تغذيه گرفتار مى كند.

چگونه و با چه معيارى رشد كودكان را ارزيابى كنيم؟

رشد جسمى اطفال در يكى دو سال اول عمر داراى شيب تندى است. رشد سيستم اعصاب مركزىcns) ) تا 2 سالگى رشد خود را طى مى كند و در سال اول خيلى زياد است. رشد سيستم عصبى مركزى تا 5 سالگى داراى شيب تندى است و سپس ملايم مى شود.

ـ معيارهاى ارزيابى رشد به سه دسته اند:

1ـ وزن

2ـ قد

3ـ دور سر

از اين سه معيار مى توان گفت كه آيا كودكى در جاده سلامتى قرار دارد يا خير. از بين اين سه معيار, دور سر بخصوص دو سال اول از اهميت بيشترى برخوردار است ولى كمبود تغذيه به ترتيب ابتدا روى وزن سپس روى قد و نهايتا روى دور سر اثر مى گذارد.

1ـ اندازه گيرى دور سر:

دور سر يك نوزاد فولترم(2) به طور طبيعى حداكثر 35 سانتى متر است اين اندازه مى تواند بين 35 ـ 30 سانتى متر متغير باشد.

دور سر نوزاد و شيرخوار بايد با مترى كه كش نيايد اندازه گيرى شود و بايد از بالاى ابروها و برجستگى پس سرى (اكسيپوت) عبور كند. در سه ماه اول, 6 سانتى متر و در سه ماه دوم, 3 سانتى متر و در شش ماه دوم نيز 3 سانتى متر به دور سر اضافه مى شود كه مجموعا در سال اول, 12 سانتى متر به دور سر نوزاد افزوده خواهد شد.

2ـ اندازه گيرى قد:

بايد توجه داشت كه تا 5 سالگى اندازه گيرى قد بايد در وضعيت خوابيدهlengtn)) )) انجام گيرد و بعد از آن در وضعيت ايستادهhignt)) )) انجام شود. قد نوزاد فولترم حدود 50 سانتى متر است و سپس در سال اول 25 سانتى متر به آن افزوده مى شود. سپس قد كودكان بين 2 تا 12 ساله را از فرمول زير تعيين مى كنيم:

77 + (6 * سال) = اندازه قد كودكان 2 تا 12 ساله به سانتى متر

3ـ اندازه گيرى وزن:

وزن نوزادان به طور طبيعى مى تواند بين 2/5 تا 3/5 كيلوگرم متغير باشد. با استفاده از فرمولهاى زير مى توان وزن را تا 12 سالگى تعيين نمود.

9 + سن شيرخوار به ماه2 = 12 ماهگى ـ 3 ماهگى

8 + (2 * سن كودك به سال) = 6 ساله - 2 ساله

5 - (7 * سن كودك به سال)2 = 12 ساله ـ 6 ساله

ولى به طور كلى وزن شيرخوار در 5 ماهگى دو برابر وزن موقع تولد و در يك سالگى سه برابر وزن موقع تولد خواهد شد.

بچه اى كه به طور طبيعى در ابعاد فيزيكى و روانى و مغزى دايما در حال رشد باشد مى گويند در جاده سلامتى پيش مى رود. بنابراين با در دست داشتن اين اطلاعات مختصر مى توانيم ارزيابى دقيقى از وضعيت سلامتى كودكانمان داشته باشيم و در صورت بروز هر گونه اختلالى سريعا اقدام نماييم.

در بررسيهاى انجام شده وزن نسبت به ساير معيارهاى ارزيابى تندرستى كودكان از حساسيت بيشترى برخوردار است. وزن به سرعت مى تواند تحت تاثير عوامل بيمارىزا و عفونى و سو تغذيه قرار بگيرد در حالى كه ساير معيارها (قد ـ دو سر و دور بازو) بعد از مدت زمان طولانى ترى تحت تاثير اين عوامل از ادامه روند رشد باز مى مانند.

بنابراين والدين بايد توجه داشته باشند كه ماهى يك بار بخصوص در سال اول, شيرخوار به طور مرتب توزين شود. پس به مجرد اينكه احساس كرديم كه رشد وزنى كودك كند شده و يا كودك دچار لاغرى چشمگير شده است بايد با مراجعات منظم و توزين دقيق به توصيه هاى بهداشتى و درمانى پزشك به دقت عمل نماييم و با اين اقدامات از بيمارى خطرناك سو تغذيه پيشگيرى نماييم. اين اقدامات وظيفه مشترك والدين و مراكز بهداشتى است.

آنچه بايد تذكر دهيم اين است كه سرعت رشد وزن بسيار سريعتر از رشد قد و دور سر و دور بازو است. به عنوان مثال شيرخوار يك ساله اى كه وزن تولدش 3/4 كيلوگرم بوده است, در يك سالگى بايد سه برابر وزن موقع تولدش را داشته باشد در حالى كه قد اين انسان يك ساله 1/5 برابر قد موقع تولدش است.

4ـ اندازه گيرى محيط دور بازو:

محيط دور بازو بخصوص در قسمت وسط بازوى چپ از معيارهاى تعيين كننده رشد و حركت در جاده سلامتى است. اگر ميزان دور بازو در شيرخوار از 14 سانتى متر كمتر باشد دچار سو تغذيه است. اما اندازه گيرى محيط دور بازو جزو كارها و اقدامات روزمره مراكز بهداشتى نمى باشد.

حال سوالى كه مطرح مى شود اين است كه آيا وزن كودكان را در سراسر كشور بايد به طور يكسان و با يك استاندارد ارزيابى نماييم يا اينكه وزن كودكان متغيرى است كه در شرايط جغرافيايى ـ اقتصادى و ساير شرايط نياز به استاندارد خاصى دارد.

واقعيت اين است كه بر اساس بررسيهاى انجام شده وزن ساير معيارهاى رشد كودك به شدت تحت تاثير عوامل محيطى (شرايط اقتصادى ـ جغرافيايى ـ فرهنگى و بهداشتى) واقع مى شوند. به طورى كه اگر دو كودك يك خانواده (دوقلوى همسان) در شرايط محيطى متفاوت رشد كنند داراى رشد جسمانى و روانى بسيار متفاوت از هم خواهند بود. اين عوامل محيطى عمدتا شامل تغذيه از دوران جنينى تا سنين كودكى است. همچنين عوامل جغرافيايى به لحاظ كمى و كيفى مى توانند بر رشد كودك تاثير بگذارند. امور بهداشتى از قبيل ايمن سازى ـ سطح بهداشت فردى و عمومى ـ بهداشت تغذيه همگى اين موارد بر رشد و تكامل كودكان موثرند.

در اينجا لازم به ذكر است كه بررسيهاى انجام شده تاثير نژاد و قوم بر روند رشد و تكامل كودكان چشمگير نبوده است. متاسفانه با وجود پيشرفتهاى چشمگيرى كه در جهت ارتقا سلامت كودكان انجام مى شود هنوز در كشور ما منحنيهاى رشد استانداردى تهيه نشده است و آنچه كه هست و در مراكز بهداشتى مورد استفاده قرار مى گيرد بر اساس منحنيهاى رشد استاندارد كشورهاى خارجى ارائه مى شود و بالطبع با اين شيوه نمى توانيم ارزيابى دقيقى از روند رشد كودكانمان در شرايط خاص كشورمان داشته باشيم.

ـ در موقع تولد دندانهاى شيرى استخوانى شده و اولين آسياى دايمى نيز شروع به استخوانى شدن مى كند. بچه هايى كه ديرتر از موعد دندانهايشان در بيايند اگر با راديوگرافى كنترل كنيم بايد مشخص باشند, البته بعضى از بچه ها به ندرت فاقد دندان اند و حتى تا سنين مدرسه نيز دندان شيرى ندارند تا اينكه دندان دايمى آنها در بيايد. بايد توجه داشته باشيم كه اگر بچه اى فقط دندان نداشته باشد ولى بقيه اعمال و رفتارش طبيعى باشد و از رشد جسمانى و روانى متناسبى برخوردار باشد جاى هيچ گونه نگرانى نخواهد بود.

به طور معمول از 6 ماهگى به بعد دندانها در مىآيند و تقريبا تعداد دندانها در هر سنى از فرمول

((تعداد دندان = 6 - سن بر حسب ماه))

محاسبه مى شوند. به دليل اينكه دندانها در جويدن غذا و همچنين شكل گيرى فك از اهميت زيادى برخوردارند از همان ابتدا بايد به دقت از دندانهاى كودك مواظبت شود.

معيارهاى ارزيابى نمو يا تكامل:

شيرخوار از دو ماهگى تبسم مى كند و در چهار ماهگى مى خندد و همچنين گردن مى گيرد.

ـ شيرخوار از چهار ماهگى از وضعيت به پشت ((سوپاين)) به وضعيت روى شكم ((پرون)) مى غلتد و از پنج ماهگى از شكم به پشت مى غلتد. از شش ماهگى تا حدى قادر به نشستن است. در سه, چهار ماهگى وقتى به شكم خوابيده گردنش را كمى بالا مىآورد و در شش ماهگى سينه اش را بلند مى كند. همچنين در شش ماهگى شيى را در تمام جهات دنبال مى كند.

شيرخوار در نه ماهگى قادر است روى زمين بخزد. خزيدن روى زمين باعث استحكام عضلات شكم, دست و پاى شيرخوار مى شود. در ده ماهگى قادر به پيدا كردن اشيايى است كه شما آن را پنهان كرده ايد.

در يك سالگى قادر به ايستادن است و چند كلمه را مى تواند بگويد. از هجده ماهگى شيرين زبانى بچه شروع مى شود. او قادر است با چند كلمه جملات قشنگى را بسازد و چهره والدين جوانش را شاد و خندان كند. اگر بچه اى در هجده ماهگى كلمه ياد نگيرد و نتواند بگويد و در 30 ماهگى قادر به گفتن يك جمله ساده نباشد بايد از نظر اختلال در تكلم به طور جدى ارزيابى شود.

يك شيرخوار هجده ماهه قادر به كنترل ادرار مى باشد و در 24 ماهگى مى تواند مدفوعش را كنترل كند. در 18 ماهگى مى تواند خط عمودى بكشد, در 24 ماهگى منحنى رسم كند و در سه سالگى + مى كشد و در 4 سالگى قادر به رسم مربع است. در 5 سالگى مثلث, و در 6 سالگى لوزى رسم مى كند البته برخى شيرخواران ممكن است زودتر و برخى ديرتر قادر به انجام كارهاى فوق باشند.

ادامه دارد.

1ـ در باره بيمارى هيپوتيروئيديسيم در آينده بحث خواهيم نمود.

2ـ فولترم: به نوزادى كه بعد از گذشت 9 ماه (يك حاملگى كامل) به دنيا آمده است اطلاق مى شود.