نگاهى ديگر به تحريفات عاشورا

محمدرضا طاهرى

مراسم سوگوارى حضرت سيدالشهدا(ع) از ديرباز نقشى اساسى و غير قابل انكار به فرهنگ جامعه شيعى داشته و مؤلفه هاى بزرگى از هويت مذهبى شيعيان ايران و جهان را شكل داده است.

متأسفانه در طول سالهاى اخير ـ و شايد به دليل بي توجهى و كم كارى هنرمندان و شاعران طراز اول شيعه ـ شاهد برخى از انحرافات و عدول از اهداف راستين اين نهضت بزرگ، به ويژه در امر مداحى و سينه زنى بوده ايم. مقاله حاضر به صورت اجمالى به نقد و بررسى برخى از اين موارد پرداخته است.

امام علي(ع) در يكى از سخنان خود خطاب به كميل مي فرمايد: «هيچ حركتى نيست كه انجام دهى مگر آنكه براى آن محتاج به معرفت و شناخت هستى (تحفه العقول ص 17) اين امر دليل روشنى دارد، رسول اكرم(ص) در اين باره چنين فرموده است: «كسى كه كار انجام مي دهد و در آن آگاهى و شناخت لازم را ندارد، آنچه را كه خراب مي كند، بيش از آن چيزى است كه اصلاح مي نمايد.» اين دستور دينى كه غالباً در زندگى روزمره و در امور جزيى به كار گرفته مي شود، گاه در مسائل بسيار مهم به دست فراموشى سپرده مي شود از نمونه هاى برجسته آن كه در اينجا مورد بررسى قرار مي گيرد، عزادارى براى امام حسين(ع) است. برگزاركنندگان مراسم عزادارى براى سيدالشهدا(ع) بايستى شناخت و معرفت كامل نسبت به اين امام همام و نهضت عاشورايى آن حضرت داشته باشند اما فقدان اين شناخت موجب شده تا بسيارى از مجالس سوگوارى امروزى هر چه كه پرشورتر مي شود، از هدف خود دورتر شود همچنان كه امام صادق(ع) فرموده «كسى كه عملى را بدون بصيرت و آگاهى انجام دهد، مانند رهروى است كه راه را اشتباه پيموده است. لذا هر چه تندتر رود، از مقصود دورتر مي شود. (اصول كافي، ج 1، ص 54) اثبات اين ادعا چندان دشوار نيست. اشعار و نوحه هايى كه امروزه در مجالس عزادارى امام حسين(ع) خوانده مي شود، دليل روشنى بر صدق دعوى ماست. در ابتدا ويژگيهاى مشترك اين اشعار را به اختصار بيان نموده و سپس به بررسى آنها مي پردازيم.

چشمان يار

همه چيز از چشمان يار آغاز شود. برجسته ترين ويژگى رهبر نهضت عاشورا و علمدارش از نظر شاعران و مداحان امروزى چشمان سياه، ابروان كمان و قامت رعنايشان است، به طورى كه كمتر نوحه يا شعرى را مي بينيد كه بر اين ويژگيها تأكيد نكرده باشد:

حديث كربلا يا حديث نفس

نكته مهم ديگر اين اشعار نفسانيت غالب بر آن است. ظاهراً شاعران و مداحان امروزى آن چنان غرق تماشاى چشم و سيماى يار شده اند كه فراموش كرده اند براى امام حسين(ع) و حماسه كربلا شعر مي سرايند و نوحه مي خوانند. شما بايستى در مجلس عزادارى براى سيدالشهدا(ع) به درد دلهاى يك عاشق دل خسته گوش كنيد، براى او سينه بزنيد و اشك بريزيد. روشن نيست كه ما بايد بر مصائب حسين(ع) بگرييم يا حسين(ع) بر مصائب ما؟

حسينيه يا خانقاه

يكى ديگر از ويژگي هاى مهم و مشترك اين اشعار تأكيد بر ديوانگى و جنون است. عقل گريزى از شيوه هاى كهن فرار از بار سنگين مسئوليت است، مسئوليتى كه از آگاهى و معرفت نسبت به امام(ع) و نهضت عاشورايى او سرچشمه مي گيرد. نمايش ديوانگى كه گاه با نوعى رقص پا و حركات سر به طرفين نيز همراه است، از خصائص تشيع صفوى و خانقاهى است. البته اين ديوانگان هنوز در مراتب پايين ديوانگى قرار دارند و بر خلاف ادعايشان، جنونشان چندان ديدنى نيست. مراتب بالاتر ديوانگى را مي توان در دراويش كردستان مشاهده نمود:

مكتب حسينى يا ميكده حسيني

مدرسه و مكتب حسينى كه درس آموز جهاد و شهادت و ايثار و ظلم ستيزى است، در اين اشعار به ميخانه و ميكده بدل مي شود. اين گونه اشعار ظاهراً از تعابير عرفانى برخى شعرا از حماسه كربلا، به ويژه «عمان ساماني» تقليد شده است. اما روشن است كه تعبير عرفانى از يك حماسه با عرفان زدگى كاملاً متفاوت است. تعابير عرفانى تعابيرى استعاري، غامض، شخصى و نيازمند تفسير هستند. اگر اين تعابير را وارد حوزه عمومى كنند و با آن سينه بزنند، به عرفان زدگى تبديل مي شود. در تاريخ ايران عرفان زدگى گرايش منفعلانه اى در برابر بي عدالتيهاى موجود بوده و در كنار جنون راه گريز مناسبى از مسئوليت و درد آگاهى بوده است.

امام، شاه يا ارباب

عدم شناخت لازم نسبت به مقام امامت و ولايت موجب شده تا شاعران براى ستايش امام(ع) او را شاه يا ارباب خطاب كنند و ادبيات را به كار گيرند كه درخور دربار شاهان و سلاطين جور است. مثلاً شاعر يا مداح خود را سگ ِ امام(ع) و خاندانش بخواند. اين گونه عبارات فقط در دربار شاهان ظالم پاداش دارد و در بارگاه امامان معصوم(ع) چيزى جز خوارى و مذل‍ّت نفس نيست:

ملاحظه مي شود كه ويژگى مشترك همه اين اشعار، زمينه زدايى از نهضت عاشوراست كه با توسل به نوعى احساس گرايى و با چاشنى عشق و عرفان و تصوف صورت گرفته است. چرا بايد مدرسه و مكتب حسينى را به ميكده و خانقاه بدل سازيم؟ آيا به گفته شريعتي، ما از خون حسين(ع) ماده تخديرى ساخته ايم؟ چرا از ويژگيهاى برجسته امام حسين(ع) چون آزادگي، ظلم ستيزى و عدالتخواهى صرف نظر مي كنيم و فقط چشم و ابروى او را مي بينيم؟ چرا رابطه امام و امت را به ارتباطى صرفاً عاطفى و احساسى كه سطحي ترين ارتباط است، فرو مي كاهيم؟ چرا امام حسين(ع) را ارباب خطاب مي كنيم؟ آيا مفهوم ارباب از مفهوم امام جايگاه و مقام سيدالشهدا(ع) را بهتر بيان مي كند؟

امام حسين(ع) به عاشق و خاطرخواه و بنده و نوكر و ديوانه و مجنون و مست و خمار و سگ و كفتر نيازى ندارد. امام(ع) ياري كننده و فريادرس مي طلبد. فريادى كه در شور و غوغاى چنين مجالسى شنيده نمي شود و بي پاسخ مي ماند.

مجالسى كه بايد آزادگى و شهادت و ظلم ستيزى امام(ع) را مجسم سازد، تصويرگر لب لعل و نرگس شهلا و ابروان كمال يار است. مجالسى كه بايد ظلم بني اميه بر حسين(ع) و خاندانش را بازگو كند، نمايشگر حاجات و آمال و آرزوهاى شاعرو نوحه خوان است:

عشق و عاشقي اى كه مفهوم كليشه اى بسيارى از اشعار عاشورايى امروزى است، يك عشق حقيقى نيست؛ بلكه نوعى عشق تين ايجرى و بازارى است كه همراه با نوعى رقص پا و آهنگ پاپ اجرا مي شود، اين گونه اشعار با اندكى تغيير اشعار خوبى براى يك خواننده لس آنجلسى خواهد بود. همچنان كه آنها را هم در عزا و هم در مولودي خوانى مي خوانند. در واقع هيچ تفاوتى در عزادارى و مولودي خوانى ديده نمي شود، جز اينكه در يكى سينه مي زنند و در ديگرى دست. اين به معناى غلبه صورت بر معناست كه از آن جمله كاهش رغبت نسبت به سخنرانى در برابر نوحه سرايى و سينه زنى است. اكنون مجالس عزادارى نه با سخنران كه با مداح آن شناخته مي شود. جوانان به ويژه به مجالسى رغبت دارند كه مداح محبوبشان اجراى برنامه دارد. اجراى برنامه مفهوم دقيقى است. مداحان امروزى غالباً بر روى سن رفته و با حركات مختلفى كه از خود نشان مي دهند، به اجراى مداحى مي پردازند. ظاهراً مدل لباس و ريش برخى مداحان نيز به صورت مد درآمده است. بدين سان فرايند زمينه زدايى از نهضت عاشورا به تكامل مي رسد. پس از تبديل مكتب حسينى به دربار و ميكده و خانقاه، حال بايد افتتاح بازار حسينى را اعلام كنيم. شما مي توانيد به اين بازار برويد و از جديدترين كاستها و از مدلهاى جديد لباس و ريش و تسبيح آگاه شويد. بي شك ظهور مداح دي جي ها به رونق اين بازار خواهد افزود.

امام حسين(ع) در كربلا شهيد شد و ما امروز نهضت او را مثله مي كنيم. نهضت عاشورا در مجالس امروزى از اول محرم آغاز مي شود و هم محرم با شام غريبان به پايان مي رسد. نه پيشينه اى دارد و نه پيامدي. آيا امام حسين(ع) خود، خاندان و فرزندانش را به قتلگاه آورد تا ما فقط اشك بريزيم و از چشم و ابروى او سخن بگوييم و بهترين خواستهمان اين باشد كه در بين الحرمين آن قدر سينه بزنيم تا بميريم؟

هر زمانى كه حادثه مسجد ارگ اتفاق مي افتد، نوحه سر دهيم كه:

امام حسين(ع) در وصيت نامه خود هدف قيام را اصلاح جامعه و امر به معروف و نهى از منكر اعلام كردند؛ اما ما هنوز معناى امر به معروف و نهى از منكر را نمي دانيم. سيدالشهدا(ع) حدود ده سال امامت شيعيان را بر عهده داشتند؛ اما چرا فقط هفتاد و دو نفر نداى او را لبيك گفتند. بي ترديد شيعيان زيادى بودند كه آن حضرت را دوست مي داشتند؛ اما تنها دوست داشتن كافى نبود. عبدالله بن عمر نيز بر حسين(ع) گريست؛ اما به يارى او برنخاست. امام حسين(ع) دو سال (و يا يك سال) قبل از مرگ معاويه خطبه مهمى را براى خواص در منا بيان مي كند كه اگر در آن زمان مردم به امام زمان خود معرفت مي داشتند، هيچ گاه لازم نمي شد تا حسين(ع) خون دهد كه امت به خواب رفته او بيدار شود. امام(ع) در اين خطبه خواص شيعيان خود را مورد خطاب قرار مي دهد و امروزه نيز خواص جامعه ما و از جمله شاعران و مداحان نهضت عاشورا مشمول اين خطاب هستند. امام(ع) خواص را اين گونه مورد عتاب قرار مي دهد كه «به حق ائمه بي اعتنايى كرديد، حق ناتوانان را تباه ساختيد؛ ولى آنچه را كه حق خود مي پنداشتيد، طلبكار شديد. نه مالى هزنيه كرديد و نه جانى را براى آفريدگار آن به مخاطره افكنديد و نه به خاطر خدا با گروهى از مردم از در دشمنى درآمديد. شما از خداوند طمع بهشت او، هم جوارى رسولانش و امان از عذابش را داريد؟! مي بينيد كه پيمانهاى الهى نقض گرديده و هراسناك نمي شويد؛ ولى از براى پيمانهاى پدرانتان مي هراسيد. حال آنكه پيمان رسول خدا(ص) شكسته شده و نابينايان و گنگان و زمين گيران رها شدند. نه دل مي سوزانيد و نه درخور جايگاهتان رفتار مي كنيد و نه آنكه را چنين مي كند، يارى مي رسانيد. بلكه با چرب زبانى و سازشكارى نزد ستمگران خود را آسوده مي سازيد. اينها همه چيزهايى است كه خداوند شما را به بازداشتن او و بازايستادن از آن فرمان مي دهد و شما از آن غافليد.»

سخنان امام(ع) به خوبى وضعيت جامعه اسلامى را در عهد آن حضرت(ع) بيان مي كند. هنگامى كه خواص جامعه نسبت به بي عدالتيها و مفاسد جامعه سكوت اختيار كنند و درخور جايگاهشان رفتار نكنند و به امام زمان خود معرفت و شناخت نداشته باشند و لذا حق آنان را ادا ننمايند، حادثه كربلا اتفاق خواهد افتاد. حفظ دين، اصلاح جامعه اسلامى و امر به معروف و نهى از منكر اهداف قيام عاشورا بودند. اين اهداف بايستى در اشعار و نوحه هاى عاشورايى حضور داشته باشند. از سوى ديگر نهضت عاشورا الهام بخش آزادگى و شهادت و ظلم ستيزى است. همچنان كه نهضت عاشورا از اول محرم آغاز نمي شود در دهم محرم نيز پايان نمي يابد. مكتب حسينى ثمرات زيادى داشته است، انقلاب اسلامى خود از ثمرات اين نهضت است و شهدا و جانبازان هشت سال دفاع مقدس درس آموزان اين مكتب هستند. چگونه است كه براى حادثه اى چون حادثه مسجد ارگ به سرعت نوحه ساخته مي شود و در مجالس عزادارى خوانده مي شود، اما بزرگ ترين انقلاب قرن و هشت سال حماسه حسينى هيچ حضورى در اشعار و نوحه هاى عاشورايى ندارد. در پايان اشعار و نوحه هايى نسبتاً مناسب كه مي تواند در اين زمينه راهگشا باشد، ذكر مي شود تا مجالس عزادارى ما همچنان كه به نام حسين(ع) است، در خدمت اهداف و آرمانهاى نهضت عاشورا نيز باشد:

منبع

مجله سوره، شماره 16 ، از طر يق شبكه خبرگزاري فارس