لطفا منتظر باشید ...
عنوان : بحث در مفاد آية تبليغ
منبع :
پايگاه علوم و معارف اسلام و اما بحث از نقطه نظر دلالت آيه تبليغ، و انتساب آن به قضيّة ولايت، و بيان مفاد آن كه به فقه الآيه تعبير مي شود از اين قرار است: در اين آية جهاتي از نكات ادبي است كه آنرا از ساير آيات متمايز مي كند: اول خطاب به رسول الله به لفظ يَا أيُّهَا الرَّسُولُ (اي فرستاده و پيغام آورنده) كه در اينجا آنحضرت را به صفت رسالت مخاطب ساخته است؛ و در هيچ جاي قرآن بدين صفت رسول خدا مورد خطاب قرار نگرفته است غير از همين مورد؛ و فقط يك مورد ديگر باز هم در همين سورة مائده آية 41: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنْ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ «اي فرستادة ما، به غم و اندوه نيندازد تو را كساني كه در كفر شتاب مي ورزند! از آن كساني كه با زبانهايشان مي گويند ايمان آورده ايم؛ ولي با دلهايشان ايمان نياورده اند»! و ليكن خطاب به آنحضرت به لفظ يا ايها النبي (اي خبر داده شده؛ و از عوالم غيب مطلع گرديده، كه به صفت نبأ و انباء آنحضرت را ياد مي كند؛ و دلالت بر مجرد اطلاع و علم به عالم غيب و نزول وحي توسط جبريل مي كند) در سيزده جاي از قرآن آمده است. و چون امر به تبليغ در آية بلغ، امر و الزام به رساندن حكم نازل شدة از سوي خداست؛ فلهذا انسب است به لفظ رسول، مخاطب شود تا همانند برهاني باشد بر وجوب تبليغ مضمون آية؛ تا آنحضرت را هشدار دهد كه وظيفة رسول خدا تبليغ رسالت اوست؛ طبق آنچه كه رسالت را تحمل كرده و متعهد به قيام در برابر مشكلات وارده از ناحية رسالت شده است. دوم كلمه بَلِّغْ است كه امر است به تبليغ؛ و تبليغ عبارت است از رسانيدن و ايصال كردن و ابلاغ نمودن و اتمام حجّت كردن؛ غير از كلمه قُلْ و اِقْرَءْ و اُتْلُ و اُذْكُرْ و ذَكَّرْ و امثال اينهاست كه فقط دلالت بر گفتن و خواندن و تذكر دادن و گذشته است. چنانچكه در سورة 33: احزاب آية 38 و 39 گويد: مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا (38) الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا. «براي پيغمبر در رسانيدن و ابلاغ كردن آن چيزي را كه خدا بر او واجب كرده است هيچگونه گرفتگي و سختي و مشقّتي نيست. و اين داب و سنت خداوند است در همة پيامبراني كه قبلاً آمده و وظايف خود را انجام داده و گذشته اند؛ و امر خداوند معين و مشخص و در تحت قدر و اندازه، اندازه گيري شده است. آن كساني كه رسالات خداوند را تبليغ مي كنند؛ و از خدا مي ترسند؛ و از هيچكس جز خداي ترس ندارند؛ و خداوند در حساب و رسيدگي كافي است». و از همين جهت است كه شأن رسالت را در قرآن ابلاغ دانسته است: در آية 99، از سورة 5: مائده: مَا عَلَي الرَّسُولِ إلا الْبَلاَغُ «بر عهدة رسول غير از رسانيدن چيزي نيست». سوم كلمة مَا اُنزِلَ إلَيْكَ است يعني ابلاغ كن چيزي را كه به تو نازل شده است. در اينجا نام آن چيز را بخصوصه نبرده است، بلكه با صفت ما انزل آورده است، تا دلالت بر اهميت و بزرگي اين امر كند؛ و اينكه چون فرستاده شدة از جانب خداست، پيامبر در تأخير آن حقّي ندارد؛ و نيز براي بيان آن به مردم، براي آنحضرت عذري است. چهارم قيد مِنْ رَبكَ است. يعني از جانب پروردگار تو؛ و اين مي رساند كه خداوند رحيم و كريم و خالق و مدبر و هادي تو كه همه چيز تو در تحت قدرت اوست؛ اين را فرستاده است. پس چگونه جاي ترديد و تأمل و تروي و تأخير است؟ پنجم جملة وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ، اگر اين مأموريت را بجا نياوري، اصلاً اداي رسالت پروردگارت را ننموده أي! و در بعضي از قرائت ها فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ«اصلاً رسالت هاي پروردگارت را انجام نداده أي،» آمده است! و اين جمله نهايت تأكيد، و اهميت حكم مزبور را مي رساند؛ كه آن در درجه و منزله أي، است كه اگر تنها آن را انجام ندهي، مثل آنست كه بطور كلي هيچيك از رسالات خدا را كه متحمل و متعهد شده اي، انجام نداده أي! و اين جمله به صورت تهديد آمده است، كه بفهماند: اهيمت اين حكم تا حدي است كه اگر به مردم نرسد؛ و حق آن كاملاً مراعات نگردد؛ گويا هيچ حكم از احكام خدا توسط رسول او به مردم نرسيده است و هيچيك از اجزاء دين به محل و مقر خود ننشسته؛ و به جاي خود قرار نگرفته است. بايد دانست كه اين جملة شرطيّة: اگر بجاي نياوري رسالت خدا را بجا نياورده أي! مانند ساير جمله هاي شرطية متداوله نيست؛ چه معمولاً جملة شرطيّه را وقتي بكار مي برند، كه تحقق جملة شرطيه مجهول باشد؛ و بنابر اين جملة جزائيه مترتب بر تحقق جملة شرطيه است. و ليكن در اينجا مقام پيامبر اكرم اشرف و ارفع است از آنكه خداوند دربارة او احتمال تبليغ حكم و عدم تبليغ حكم را بدهد؛ در حالي كه خود خدا مي فرمايد: اَللَهُ أعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ. [160] «خداوند داناتر است آنجائي را كه رسالت خود را قرار دهد». فعليهذا اين جملة شرطيه در ظاهر مفادش تهديد؛ و در حقيقت اعلام به غير رسول الله است كه تا چه سر حدّ اين امر نازل شده، حاوي اهميت بوده و رسول خدا در تبليغش معذور است. ششم دو وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرينَ «خداوند تو را از مردم حفظ مي كند! و حقاً خداوند گروه مخالفان و معاندان را كه پيوسته روي حق را مي پوشانند، و با حقّ باطناً در ستيز و منازعه اند؛ به مقاصد دنيوي و اسباب وصول به اهداف خود در شكستن اين حكم نازل شدة از ناحية ما رهبري و هدايت نمي نمايد. جملة اول مي رساند كه در تبليغ اين حكم، پيامبر اكرم (ص) از مردم نگراني و وحشت داشته است؛ و جملة دوم به منزلة جملة تعليلية براي اين جمله است. زيرا خداوند همة گروهها و دستجات مخالف را مهار و مقيد مي كند؛ و آنها را به دسترسي به اسبابي كه بتوانند در اين حكم با پيغمبر منازعه و مخاصمه نمايند؛ و براي برانداختن دين او و آئين او قيام و اقدام كنند متمكن نمي گرداند، و آن اسباب را عاطل و باطل مي سازد. و بالنتيجه ايشان موفق به ستيزه و منازعة با او در اين امر نخواهند شد. در اينجا اولا مي بينيم كه عصمت از مردم را مطلق آورده و بيان نكرده است كه: خداوند از كدام گونه از انواع تعديات مردم، از آزار رسانيدن به جسم مثل كشتن و يا مسموم كردن و يا به اقسام قتل ناگهاني بدون توجه (فتك و ترور)؛ و يا معارضه با عرض و آبرو مثل سب و لعن و شتم و افتراء و اتهام؛ و يا معارضه با آنحضرت به غير اين امور مانند بر گردانيدن وجهة نبوت و خطّ مشي آنرا با مكر و خدعه و كيد و حيله؛ پيغمبر خود را حفظ مي كند؛ و بطور كلي از بيان آن سكوت كرده است. اين براي افادة تعميم است كه خلاصه از هرگونه گزند كه راجع به دين باشد او را حفظ مي كند. و آنچه را كه سياق آية حتماً مي رساند؛ آن نوع شرّ و فتنه أي، است كه موجب انقلاب امر نبوت براي پيغمبر مي شدهه است؛ بطوريكه زحمات پيغمبر را در بالا بردن پرچم دين و اعلاء كلمة توحيد و عدل؛ و دعوت مردم را به عبوديت حضرت حق ساقط مي كرده است. و ثانياً لفظ ناس (مردم) را مطلق آورده است، تا دلالت كند كه در اين سواد مردم همه گونه از مؤمن و منافق و كساني كه دلشان مريض و قلبشان آلوده است يافت مي شود كه همه با هم مخلوط بوده و تمايزي ندارند. و عليهذا اگر بنا بشود ترس وجود داشته باشد؛ بايد از عامة آنان ترسيد؛ و جمله تعليلية: إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرينَ اشعار به اين نكته دارد. و ثالثاً مراد به كافرين، خصوص مشركات و يا يهود و نصاري نيستند؛ بلكه كفر در اينجا به معناي عام خود از پوشانيدن و مستور نمودن روي حق آمده است، همچنانكه در آية 97 از سورة 3: آل عمران: وَ مَنْ كَفَرَ فَإنَّ اللَهَ غَنِيُّ عَنِ الْعَالَمِينَ «و كسي كه (به امر خدا در ايجاب حجّ بيت الله الحرام در صورت استطاعت) كفر ورزد؛ (يعني نپذيرد و به حقّ نگرايد و به باطل متوجه شود) پس خداوند از جهانيان بي نياز است»، دلالت بر همين قسم از اقسام كفر به معناي عام و مطلق دارد؛ و همانطور كه خواهيم دانست: مراد از كفر، استكبار و استنكار از اصل دين نيست كه با امتناع از شهادتين متحقق شود؛ زيرا آن معناي از كفر مناسبت با مورد آيه ندارد؛ مگر در صورتي كه بگوئيم مراد از ما انزل اليك من ربك مجموع احكام و دستورات دين بوده باشد؛ و اين را هم خواهيم دانست كه صحيح نيست. و رابعاً مراد از عدم هدايت خداوند، عدم هدايت آنهاست در كيد و مكرشان؛ بطوريكه با توسل به اسباب جارية دنيوية موفق به وصول به هدف هاي خود نگردند؛ و به آنچه را كه از شر و فساد آرزو مي كنند نرسند مانند آية 6 از سورة 63: منافقون: إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقينَ «خداوند گروه فاسقان را به اهداف خود رهبري نمي كند». و اما اينكه مراد از عدم هدايت، عدم هدايت آنها در ايمان باشد، اين معني صحيح نيست؛ زيرا كه منافات با اصل دعوت پيامبر و تبليغ دارد؛ زيرا كه معني ندارد خدا بگويد: أي، پيغمبر ما! تو كافران را به اسلام و حكم خدا دعوت كن؛ و من البته آنها را رهبري نمي كنم؛ و راه ايمان را نشان نمي دهم مگر در مورد اتمام حجّت! علاوه بر اين ما پيوسته بالعيان مي بينيم كه خداوند پيوسته كافران را هدايت مي كند؛ و گروه گروه مسلمان مي شوند و خداوند وعده هدايت ايشان را اجمالاً داده است؛ آنجا كه فرمايد: وَاللَهُ يَهْدِي مَنْ يَشَآءُ إلَي صِرَاطٍ مُسْتَقيمٍ (آية 213، از سورة 2: بقره) «دو خداوند هر كس را كه بخواهد به راه راست هدايت مي نمايد». و از آنچه كه بيان شد، روشن شد كه مراد از عدم هدايت كافران آنست كه خداوند آنها را در مقاصد و مهمّات خود آزاد نمي گذارد؛ و در توسّل به اسباب عادية دنيوية براي خاموش كردن نور خدا و احكام نازل شده از جانب او يله و رها نمي كند. زيرا كه هميشه كافران و ظالمان و فاسقان روي سوء سريره و نيّات خود مي خواهند دست به اسبابي زنند، تا سبب خدا را دگرگون كنند؛ و با اين اسباب به مسبّبات منويّة خود كه محو دين و كلمة حقّ باشد نائل گردند. در اين حال خداوند راه جريان و سريان اسباب صوريه را مي بندد، و از وصول به غايات و مسببّات جلوگير مي شود. زيرا كه سببيّت اسباب به دست خدا است؛ و هيچگاه حضرت خداوندي مقهور و محكوم اسباب ساخته شده به دست خود نخواهد شد. اين گروه چه بسا در مساعي خود به هدفهايشان موفق مي شوند؛ و در زمانهاي كوتاهي دست مي يابند و بلند پروازي نموده استعلا مي جويند و استكبار مي ورزند؛ ليكن دير زماني نمي پايد كه علم ايشان واژگون و خدعة آنها به خود آنها بازگشت مي كند. وَلاَ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيءُ إلاَّ بِأهله. (آيه 43، از سورة 35: فاطر) «مگر بد و خدعة بد نمي چسبد، و واجب و لازم نمي شود، مگر به اهل آن مكر». كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ. (آيه 17، از سورة 13: رعد) «اينطور خداوند حقّ را به باطل مي زند (و درهم مي ريزد و مخلوط مي كند) اما زبد و كف در جاي خود مستقر نمي ماند و از بين مي رود؛ و اما آنچه كه به مردم منفعت مي رساند، در روز زمين درنگ مي كند؛ اينطور خداوند مثالها مي زند» و محصل آنچه ذكر شد اينست كه: اين إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ در حكم تعليل و تفسير جملة وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ مي باشد؛ و مراد از عصمت، حفظ رسول الله است از آفاتي كه به او برسد؛ بدون اينكه او به هدفش نائل آيد؛ و به مقصد و مرام خود در برافراشتن لواي حمد و توحيد برسد؛ به اينكه او را متهم به بي ديني و دنيا پرستي كنند؛ يا او را بكشند بدون اخذ نتيجه و انگيزه از بعث و نبوّت. و اما اينكه اگر بخواهيم آيه را به اطلاقش اخذ كنيم و بگوئيم: خداوند رسول خود را از هرگونه گزندي محفوظ مي دارد؛ اين منافات با آيات قرآن و حديث و تاريخ قطعي دارد. آنقدر نفس نفيس آنحضرت از امت خود چه از كفارشان؛ و چه از منافقانشان؛ و چه از مؤمنانشان؛ رنج و مصيبت ديد؛ و به انواع اذيّت ها و آزارها مبتلا گشت، كه هيچ ذي نفسي قابل تحمّل اين همه بلايا و مصائب نيست مگر نفس شريف خود آنحضرت. چنانكه در حديث مشهور فرموده است: ما اوذي نبي مثل ما اوذيت قط «هيچگاه پيغمبري بقدري كه من آزار ديده ام؛ آزار نديده است». از آنچه بيان كرديم معلوم شد كه مفاد اين آية بسيار مهّم؛ و شايد از مهمترين آياتي است كه در قرآن كريم وارد شده است. اين آيه، آية 67 از سورة مآئده است؛ و سورة مآئده آخرين سوره أي، است كه بر رسول خدا (ص) در مدينه نازل شده است؛ و همه و يا بيشتر آن در حجّه الوداع نازل شده است، [161] و به اتّفاق جميع مفسّران از سوره هاي مدني است؛ زيرا كه سوره هاي مدني به سورة هائي گويند كه بعد از هجرت رسول خدا نازل شده است؛ گرچه آنحضرت در سفر بوده اند. و ليكن قبل از اين آية و بعد از اين، آيات راجع به اهل كتاب است؛ و اين آيه در ميان آمده است. قبل از اين آيه، اينست: وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ. (آيه 66) «و اگر هر آينه اهل كتاب، تورات و انجيل را بر پا مي كردند؛ و آنچه را كه از پروردگارشان به سوي ايشان نازل شده اقامه مي نمودند، هر آينه از سمت بالايشان و از زير پاهايشان نعمت مي خوردند. بعضي از ايشان گروه مقتصد و ميانه رو هستند، و بسياري از آنان اعمالي كه انجام مي دهند زشت است». و آية بعد، اين آيه است: قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ. (آية 68) «بگو (اي، پيغمبر) اي، اهل كتاب! شما مايه و وزني نداريد، و به چيزي اتكاء و اعتماد نداريد، و ارزش و قيمتي نداريد تا زمانيكه تورات و انجيل آنچه را كه از پروردگارتان به سويتان نازل شده است اقامه كنيد! (و اي، پيغمبر) براي بسياري از ايشان، آنچه كه از پروردگار تو به سوي تو نازل شده است؛ موجب مزيد طغيان و سر كشي و كفر مي گردد؛ پس بر قوم كافران أسف مخور؛ و اندوهگين مباش»! آية مورد بحث ما (آية تبليغ) در وسط اين دو آيه است؛ و بسيار جاي تعجّب است؛ زيرا كه مناسبت و ارتباطي بين اين آيه، و آيات ماقبل و ما بعد، منجمله اين دو آيه نيست؛ و حقّاً نمي توان گفت: آية تبليغ، تبليغ دربارة اهل كتاب است؛ و به همين مناسبت در لابلاي آيات راجع به آنها آمده باشد. زيرا اولاً در اين آيات راجع به اهل كتاب جز يك دستورات عمومي و دعوت هاي كلي چيزي نيست تا در وسط، نياز به آية تبليغ با آن شدّت و وحدّت باشد! و ثانياً سورة مآئده در آخر حيات رسول خدا و در مدينه نازل شده؛ و در آن زمان اسلام به اعلي درجة شوكت و عزّت خود رسيده؛ كفار و مشركان و يهود و نصاري مخذول و منكوب شده بودند، و ديگر قدرتي نداشتند كه نياز به تبليغ حكمي باشد كه در آن رسول خدا ترس و دهشت داشته باشد؛ و خداوند به او وعدة عصمت و مصونيّت دهد. در دوران هجرت رسول خدا (ص) به مدينه، اهل كتاب بالاخصّ يهود دشمني ها نمودند، و ستيزگي ها كردند؛ و با كفّار قريش در جنگها مساعدت ها نمودند؛ و احزاب تشكيل دادند؛ تا بالاخره منجرّ به قضيّة بني قريظه و بني النّضير و بني قينقاع و بالاخره يهود خيبر و فدك شد؛ و همه مخذول و منكوب شدند. علاوه بر اين، آيه متضمّن امر شديد و حكم حادّ و تندي نسبت به يهود نيست و در قرآن كريم در مواضع عديده، دستوراتي آمده است كه براي يهود بسيار تلخ تر و سنگين تر بوده است؛ و معذلك نحوة خطاب به پيامبر همانند آيه تبليغ نبوده است؛ و از طرف ديگر پيامبر نيز مأموريّت هاي شديدتر و سنگين تري داشته است مانند تبليغ توحيد و نفي بت پرتي از كفّار قريش و مشركين عرب. و آنها از طائفة يهود خونخوارتر و غليظ تر و سخت تر بوده اند. معذلك خداوند پيامبرش را در تبليغ به آنان بمانند چنين آيه اي، تهديد ننموده است و براي او عصمت و محفوظيّت را تضمين نكرده است. آيات متعرّض به اهل كتاب در اين سورة؛ غالب آيات اين سوره را تشكيل مي دهند؛ و آيه تبليغ هم مسلّماً در همين سوره نازل شده است. و در آن هنگام كه صولت يهود شكسته شده و غضب الهي ايشان را فرا گرفته است كلّما اوقدوا ناراً للحرب أطفاها الله چه معني دارد كه آيه تبليغ با اين خصوصيّت دربارة آنها و نصاري نازل شود؟ در آن زمان همة آنها در تحت حظيرة اسلام و پناه آن آمده بودند و يهود و نصاراي نجران كه شديدترين مسيحيان بودند؛ قبول جزيه كرده بودند؛ و با اين حال تهديد خدا چه معني دارد؟ و عليهذا آنچه را كه فخر رازي و به تبع او بعضي از مفسّران ديگر عامة از جمله محمّد عبده در «المنار» آورده اند [162] كه اين آيه به مناسبت سياق آيات، راجع به اهل كتاب است؛ خالي از تحقيق و محتواي صحيح است؛ زيرا علاوه بر آنچه ذكر شد، وارد شدن آيه أي، در ميان سياق آيات؛ قابل معارضه با دليل قطعي و روايات و اخبراي كه از علماء عامّه و از بزرگان آنها در كتبشان ثبت شده و از اصحاب بزرگ رسول خدا و تابعين روايت كرده اند نمي باشد. كجا مي توان به مجرّد حفظ سياق، دست از دليل قطعي و حجّت عقلائي شست؛ در حالي كه سياق جز في الجمله ظهوري بيش نيست؟ و به همين جهت بسياري از مخالفان ولايت از عامه چون در اين محذور واقع شدند؛ گفته اند كه: آية تبليغ در ابتداي بعثت رسول خدا و در مكّه نازل شده؛ و راجع به كفار قريش است؛ كه دست از تبليغ بر ندار! و در رساندن آيات به كفّار قريش كوتاهي مكن؛ كه در اينصورت گويا انجام وظيفة نبوّت ننموده أي! و خداوند تو را از شرّ كفّار محفوظ مي دارد! و بنابر اين، اين آية مكّي در ميان سورة مآئدة مدني قرار گرفته است. اين كلام نيز خالي از تحقيق است زيرا اولاً آيات ابتداي بعثت همگي از تهديد و شدّت وحدّت عاري هستند، و لسان آيات نرم و ملايم است همانند اقرا باسم ربك الذي خلق تا آخر سورة علق 96: «بخوان به نام پروردگارت كه آفريده است». و مانند يا ايها المدثر. قم فأنذر. و ربك فكبّر «اي، دثار و ردا به خود پيچيده برخيز؛ و پروردگارت را به بزرگي ياد كن»! تا آخر سورة 74؛ و مانند فاستقيموا اليه و استغفروه و ويل للمشركين [163] «پس به سوي خدا راستي و استقامت پيشه گيريد! و از او طلب غفران و آمرزش كنيد! و واي بر مشركان».بازگشت به فهرست
ترس رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم بر جان خود نبوده است و ثانياً رسول خدا در مقام اطاعت امر خدا و تبليغ احكام او ترسي ندارد؛ مقام و احوال پيامبر اكرم اشرف و اجلّ است از آنكه نفس خود را براي امر خدا فدا نكند؛ و در مقابل اطاعت از او، از دادن خون خود دريغ نمايد. اين كلامي است0 كه وجدان - شاهد و سيرة شريفة او در مظاهر دوران زندگي و حيات او آن را تكذيب مي كند. علاوه بر اين، خداوند آنچه از حالات پيامبرانش نقل كرده همه بر خلاف اين مطلب است كه آنها بترسند. مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا ـ الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا. [164] بايد دانست كه طبق نصّ صريح اين دو آيه، اصولاً پيامبر اكرم (ص)، و بطور عموم، ساير پيامبران هيچگونه وحشت و دهشتي در برابر مسئوليّت الهي و انجام اوامر ذات احديّت ندارند. و آن مقام و درجة نبوّت و اتّصال به عالم غيب، و انس با موجودات مجرّده، و انوار بسيطه و عقول كامله، و فرشتگان مقرّب، و ذات و صفات و اسمآء خداوند جلّ شأنه؛ ديگر براي آنان ميل و محبّتي به پيكر مادّي و كالبد طبعي و طبيعي باقي نمي گذارد. اين آيه ظهور دارد در اينكه: براي پيغمبر تكويناً حرجي و ترس نيست؛ و همچنين سنّت خدا بر اين بوده كه براي پيامبران پيشين نيز تكويناً حرجي و ترسي نبوده باشد؛ و اقتضاي مقام نبوّت، يكنوع شجاعت و پر دلي است كه عشق و جاذبة حضرت الهي چنان ايشان را مجذوب و محو و مطموس كرده است كه فقط ملاحظة جمال و جلال او را دارند؛ و براي هيچ موجود ديگري اصالت نمي بينند تا از آن بترسند و خوف داشته باشند؛ در اينجا ديگر سخني از بدن و پيكر و گزند و آسيب و قتل و فتك و غيرها نيست؛ اينجا خداست و بس ويخشونه ولا يخشون احداً الا الله فقط و فقط، خشيت حضرت او ايشان را گرفته؛ و از هيچكس جز او خشيتي ندارند. خداوند مؤمنين را منع مي كند كه از سر و كار داران با شيطان بترسند: إِنَّمَا ذَلِكُمْ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِي إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. [165] «اينست و غير از اين نيست كه اين شيطان اولياي خود را كه با او دوستي و محبّت مي كنند؛ و از او پيروي مي نمايند؛ و با او سرو كار دارند؛ مي ترساند. پس أي، گروه مؤمنين شما! شما از اولياي شيطان مترسيد؛ و از من بترسيد اگر ايمان داريد»! و خداوند جماعي از مؤمنان را كه در عين حالي كه مردم آنها را مي ترسانيدند، آنها نترسيدند، تمجيد و تحسين مي كند: الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ. [166] «(آن كساني دعوت خدا و رسول را بعد از آنكه زخم و جراحت ديده بودند؛ اجابت كردند؛ براي محسنان و متّقيان از آنها مزدي بزرگ است) آن كساني كه مردم به ايشان گفتند: مردم براي نبرد و كارزار با شما اتفّاق كرده و مجهّز شده اند؛ و بنابر اين از آنها بترسيد! اين ارعاب و ترسانيدن موجب زيادي ايمانشان شده؛ و گفتند: خداوند ما را كافي است؛ و او وكيل و عهده دار خوبي است». و همچنين صحيح نيست كه بگوئيم: پيغمبر مي ترسيد او را بكشند و بالنّتيجه اثر دعوت به خدا باطل مي شد؛ و نتيجة نبوّت عقيم مي ماند؛ فعليهذا اين مأموريّت به ما انزل را به تعويق مي انداخت؛ تا اين مفسده بر آن مترتّب نشود؛ زيرا كه خداوند تعالي به او خطاب دارد: لَيْسَ لَكَ مِنَ الأمرِ شَي ءٌ. [167] «أي پيغمبر تو در اين مطلب، اختياري نداري (فقط مأموريت داري! كار خود را بكن!)». زيرا خداوند تعالي عاجز و ناتوان نبود كه در صورت كشته شدن پيغمبرش (ص) با بعضي از وسائل ديگر؛ و با سببي از اسباب غير از وجود رسولش، دعوت به توحيد و اسلام را زنده كند. آري فقط معناي صحيحي كه براي خوف رسول خدا از وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ مي توان استنباط كرد، انست كه: پيامبر در امر تبليغش مي ترسيد كه او را متهم به اتهامي كنند كه با آن تهمت، اثر دعوت بكلّي خراب و فاسد مي شد؛ و ديگر در اثر مساعي جميلة او قابل جبران نبود. مثل اينكه بگويند: اين نبوّت نيست؛ حكومت دنيوي و رياست مادي و تراس و تحكّم بر مردم در لباس نبوّت و در كسوت رسالت ظاهري است. امري است تهي و توخالي و دليل آن اينست كه اكنون كه مي خواهد از دنيا برود؛ به روش سلاطين مادّي و حكّام دنيوي، رياست را در اعقاب خود به ارث نهاده است. و چون فرزند پسر ندارد؛ داماد خود را كه در حكم رياست دختر اوست بجاي خود منصوب كرده است. اين نوع تهمت اگر بر جاي خود مي نشست؛ اثر دعوت رسول الله را بكلّي ضايع مي نمود و عاطل و باطل مي ساخت. آري اين گونه اجتهاد و رأي دربارة رسول خدا جايز بوده است؛ و آنحضرت در اعمال اين نحوه مأذون بوده است؛ بدون اينكه مرجع خوف به نفس شريفش بوده باشد. بازگشت به فهرست
نزول آية تبليغ در اوائل بعثت نبوده است و از اينجا معلوم مي شود كه همچنانكه بعضي از مفسّران گفته اند: كه آية تبليغ در ابتداي بعثت نازل شده است؛ درست نيست زيرا نزول در بدو بعثت وقتي جائز بود كه معناي وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ اين بوده باشد كه پيامبر از جهت خوف از مردم كه مبادا او را بكشند، در انجاز تبليغ و دعوت مردم مماطله مي كرد. زيرا اگر او را در آنوقت مي كشتند. لواي دعوت بكلّي مي خوابيد. اين احتمال دربارة رسول اكرم نمي رود، پس آيه در ابتداي بعثت فرود نيامده است. و علاوه بر اين، اگر آيه در ابتداي بعثت نازل شده بود بايد مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبّكَ اصل دين و يا مجموعة احكام و مسائل دين بوده باشد؛ و ديگر مسئلة خاصّ مهمّي نبود تا عدم تبليغ آن مساوق با عدم تبليغ اصل رسالت باشد. و بنابر اين فرض، معناي وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ به اين بازگشت مي نمود كه: اي پيغمبر! دين را تبليغ كن، و اگر دين را تبليغ نكني؛ دين را تبليغ نكرده اي! و اين كلام غلط است. فخر رازي براي رفع اين اشكال گفته است در اينصورت، آيه از قبيل شعر ابوالنجم است كه گويد: أنَا أبُوالنَّجم وَ شِعْري شِعْرِي «من ابوالنّجم هستم؛ و شعر من شعر من است». يعني اگر تو رسالت پروردگارت را تبليغ نكني؛ شناعت قصور در تبيلغ، و اهمال در مسارعت در اطاعت امر خدا كه به تو فرو فرستاده است؛ تو را خواهد گرفت؛ همچنانكه معناي شعر ابوالنّجم اينست كهك من ابوالنّجم هستم؛ و شعر من اينكه كه مي سرايم؛ همان شعر معروف و مشهور به بلاغت و براعت است. [168] اين كلام امام رازي صحيح نيست؛ زيرا اين گونه صناعت شعري در موارد حمل خبري بر همان عنوان وقتي صحيح است كه: بين آنها اختلافي از قبيل اختلاف عامّ و خاصّ، و يا مطلق و مقيّد و امثال ذلك بوده باشد؛ و با اين سياق در قضيّة حمليّة اتّحاد آن دو معني را مي رسانيم؛ مثل گفتار ابوالنّجم كه مفادش اينست كه: شعر من، همان شعر من است. يعني كسي نپندارد كه قريحة شري من خراب شده؛ و ار كار افتاده و كند شده است، و يا اينكه حوادث روزگار مرا خسته كرده؛ و از شعر گفتن همانند شعر سابق انداخته است؛ بلكه شعر من در امروز از جهت فصاحت و بلاغت، همان گونه شعري است كه ديروز مي سروده ام. ولي اينگونه توجيه دربارة آية تبليغ درست نيست؛ چون بنابر فرض نزول آية در اول بعثت، رسالت رسول الله كه اصل دين و يا مجموعة دين است؛ امر واحدي بوده است، كه هيچوقت دستخوش تغيير و تبديل و اختلاف قرار نمي گرفته است؛ تا اينكه گفته شود: اگر آن رسالت را تبليغ نكني؛ يا اصل رسالت را تبليغ نكني! زيرا كه مفروش اينست كه رسالت رسول الله؛ همان اصل رسالتي است كه مجموعة معارف دينيه است. و از اينجا استفاده مي شود كه اين آيه صلاحيّت ندارد كه در بدو بعثت آمده باشد؛ و مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ اصل دين و يا مجموع معارف و احكام آن باشد. و به همين دليل اين آيه صلاحيّت ندارد كه در وقت ديگري تا آخر زمان حيات رسول خدا نازل شده باشد؛ اگر مراد از مَا اُنْزِلَ إلَيْكَ اصل دين و يا مجموع معارف آن باشد. زيرا كه اشكال در هر صورت يكي است؛ و آن لزوم لغويّت در گفتار خدا است كه مفادش به اين بر گردد كه: اگر تبليغ اصل دين و يا مجموعة آنرا نكني؛ تبليغ اصل دين و يا مجموعة آنرا نكرده أي! و علاوه اشكال خوف رسول خدا بر نفس خود در اينصورت باقي است؛ گرچه آيه در بدو بعثت نيامده باشد. و از آنچه گفتيم واضح شد كه مراد از وجوب تبليغ رسول خدا، در اين آيه در هر تقدير نمي تواند اصل دين و يا مجموعة معارف آن باشد؛ و لابد بايد آنرا بعض از دين قرار دهيم. و در اينصورت نيز اگر جملة فما بلغت رسالته نيز معنايش همين رسالت بعضي از دين باشد؛ عين همان محذور و اشكال بر مي گردد. پس چاره أي، نيست مگر آنكه مراد از رسالت را تمام دين و يا اصل آن بگيريم؛ و در اينصورت معناي آن اينطور مي شود كه: اگر اين حكم خاصّي كه به تو نازل شده است تبليغ نكني؛ اصل دين و مجموعه احكام آنرا تبليغ نكرده اي! و اين معنائي صحيح و قابل قبول است نظير گفتار ابوالنّجم كه شعري شعري به همين گونه توجيه شد. بعضي گفته اند: چون معارف و احكام دين همگي با هم مرتبط هستند، بطوريكه اگر اخلال به بعضي از آنها وارد شود؛ اخلال به تمام آنها وارد شده است، و اين به جهت بساطت امر نبوّت و كمال ربط و ارتباط در مسائل آن است؛ و بالأخصّ در تبليغ آن؛ از اينجهت صحيح است كه گفته شود: اگر اين حكم را تبليغ نكني، اصل نبوّت را تبليغ نكرده أي! [169] اين مطلب صحيح است و ليكن با ذيل آيه مناسبت ندارد. زيرا دو جملةوَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ إنَّ اللَهَ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرينَ دلالت دارند بر آنكه: جماعتي از كافران اهتمام به مخالت اين حكم نازل شده داشتند؛ و يا لااقل از كيفيّت حال آنان چنين انتظار مي رفت كه با اين حكم به مخالفت شديد برخيزند؛ و به هر وسيله أي، كه ممكنست، و به هر تدبير و تواني كه در خور قدرت و حيطة استطاعت آنهاست، دست زنند، تا اين دعوت را باطل كنند؛ و آنرا مهمل گذارند بطوريكه هيچ قابل بهره برداري و نتيجه أي، نباشد. و در اينصورت خداوند وعده مي دهد كه پيغمبر را از كيد ايشان مصون نگاه مي دارد؛ و مكر و حيله ايشان را باطل مي كند، و نمي گذارد به نتيجة منظور برسند. و اين مفاد ذيل آيه با هر حكمي كه در صدر آيه بتوان فرض نمود، مناسبت ندارد. زيرا احكام و معارف اسلام با آنكه همگي از جهت اهميّت در رتبة واحدي نيستند بعضي مانند نماز حكم ستون دين را دارد، و بعضي مانند دعا خواندن هنگام ديدن ماه در شب اول ماه است؛ برخي مانند زناي محصنه شديد است، و برخي مانند نگاه كردن به زن نامحرم آن شدّت را ندارد؛ و اخلال به هر يك از آنها از نظر ارتباط به دين اخلال به اصل دين است؛ ولي معذلك دهشت و وحشت رسول الله، و وعدة عصمت الهي در زمينة تبليغ آنها؛ با هيچيك از اين احكام و نظائر آن مناست ندارد. بازگشت به فهرست
حكم مورد تبليغ بايد امر بسيار مهمّي بوده باشد و بنابر اين بايد ملازمه بين عدم تبليغ اين حكم خاصّي كه نازل شده، و بين عدم تبليغ اصل دين و عدم اداء رسالت بطور كلّي به جهت اهميّتي باشد كه در اين حكم وجود دارد؛ بطوريكه اگر مهمل گذارده شود گوئي شريعت مهمل گذاشته شده؛ و تمام معارف و احكام آن به خاك نسيان و بطلان سپرده شده است. گوئي اين حكم به منزلة جان و روح است؛ كه به كالبد و جسد افتادة شريعت و ناموس دين حيات مي بخشد؛ و آن را زنده مي كند؛ و به آن شعور و حسّ و حركت مي دهد. و از اينجا مي توان به دست آورد كه آيه دلالت دارد بر آنكه خدا به پيامبر اكرم امري نموده و حكمي فرستاده است كه به آن امر دين صورت كمال پذيرد؛ و شريعت به مقام تمام و درجة منتظرة خود برسد؛ و كشتي نجات در محلّ خود قرار گيرد و در اين حال انتظار مي رفت كه مردم به مخالفت برخيزند؛ و امر نبوّت را بر پيغمبر واژگون كنند؛ و چهرة شريعت را بر گردانند؛ بطوريكه ستونهاي دين كه رسول اكرم با دست خود بنا نهاده است؛ منهدم گردد؛ و اركان و اجزاء دين متلاشي شود؛ و پيامبر اين مطلب را مي فهميد؛ و از كيفيّت حال و وضعيّت قوم خود تفرّس مي نمود؛ و مي ترسيد كه چنين صحنه أي، پيش آيد. فلهذا تبليغ اين حكم مهمّ را كه روح و جان دين بود؛ به تأخير مي انداخت؛ و از زماني به زمان ديگر محوّل مي كرد؛ تا ظرف صالح؛ و جوّ پسنديده و آرامي پيش آيد؛ تا در آن جوّ بتواند دعوت خود را ابلاغ و امر خدا را به مردم برساند؛ و سعي و كوشش او خراب و بيهوده نماند. در اينجا خداوند امر به تبليغ فوري مي نمايد؛ و اهمّيّت حكم را براي او بيان مي كند؛ و وعدة مصوييّت مي دهد؛ و پيامبر را دلگرم مي كند، كه جلوي خدعه و مكر دشمنان را مي گيرد؛ و اجازه نمي دهد كه امر نبوّت را واژگون كنند؛ و دعوت او را تباه و بيهوده سازند. بازگشت به فهرست
آية تبليغ بايد بعد از انتشار اسلام آمده باشد و بيم پيامبر از واژگون كردن دعوت اسلام و چهرة نبوّت، در زمان انتشار صيت اسلام است؛ و طبعاً بايد در مدينه و سالياني بعد از هجرت باشد. زيرا اين بيم از كفّار مكّه و در زمان قبل از هجرت نبود. گفتار مشركان و كيفيّت مخالفت هاي ايشان راقرآن بيان كرده است همانند:مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ [170] «محمّد ديوانه اي، است كه مردم قرآن را به او آموخته اند». و همانند: إنْ تَتَّبِعُونَ إلا رَجُلاً مَسْحُوراً [171] «شما مردم پيروي نمي كنيد مگر از مردي جادو شده». و همانند: أسَاطِيرُ الأوَّلينَ اكْتَتَبَها فَهيَ تُمْلَي عَلَيْهِ بُكْرَهً و أصِيلاً [172] «گفتاري كه دارد چيزي نيست مگر افسانه هاي پيشينيان كه خواسته است براي او بنويسند و آن افسانه هر صبح و شب بر او خوانده مي شود». و همانند: أنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلَي آلِهَتِكُمْ إنَّ هَذَا لَشَيْ ءٌيُرَادُ [173] «شما مردم برويد در راه خود، و در پرستش خدايان خود پافشاري كنيد! آن چيزي است كه مطلوب است و از شما خواسته شده است». و اين گونه گفتار و نظائر آن چيزي نيست كه موجب سستي پاية دين و هدم اركان آئين گردد؛ بلكه دلالت دارد بر آنكه قوم رسول خدا (كفار قريش) در امرشان مضطرب بوده و استقامتي نداشته اند. علاوه بر همه اينها، اين اتّهامات و افترائات، و اين كار شكني ها اختصاص به رسول ما ندارد تا اينكه چون تفرّس كند مضطرب شود؛ و از وقوع آن در ترس و دهشت افتد. سائر انبيآء و پيغمبران نيز در ابتلاء به سختي ها و بلايا و مشكلات دعوت، با پيامبر ما شريك بوده اند؛ و امّت هايشان با بسياري از آزارها و انواع اذيّت ها آنها را مي آزردند. همچنانكه مي بينيم قرآن مجيد از حضرت نوح و پيامبراني كه بعد از او آمده اند مفصّلاً بيان دارد. و امّا بعد از هجرت و استقرار امر دين در مجتمع اسلامي، اين امر بسيار تصوّرش ساده است؛ زيرا در اين برهة از زمان، در مسلمانان همه گونه اشخاص مختلف از مؤمنان و منافقان، و كساني كه در پنهان براي كفّار جاسوسي مي كرده اند، و كساني كه در دلهايشان مرضي بود يافت مي شدند. و اين افراد در عين اينكه به پيغمبر اكرم ايمان آورده بودند؛ ولي معذلك با آنحضرت معاملة با پادشاهان را مي كردند؛ و از جهت حكومت و رياست دنيوي به آنحضرت مي نگريستند؛ و با قرآن مجيد كه كتاب وحي آسماني است، معاملة با قوانين ظاهريّة وضعيّة بشريّه را مي كردند. بازگشت به فهرست
خوف رسول خدا از جهت اتّهام منافع شخصي بود و اين زمينه و اين طرز تفكرّ سواد جمعيّت، ايجاب مي كرد كه چنانچه رسول خدا حكمي بياورد كه در آن نمونه اي، و يا شائبه اي، از نفع شخصي خود باشد، نسبت به شريعت او توطئه كنند، و بگويند: اين همان سلطنت و امارت استبداي شاهان است كه بدينصورت نبوت، و به لباس رسالت براي مردم تجلّي كرده است. و اين شبهه اگر صورت تحقّق خارجي به خود مي گرفت، و حزب مخالف موفّق مي شدند آنرا به كرسي بنشانند؛ و در اين اتّهام فائق آيند؛ رخنه و فسادي در دين پيدا مي شد كه ابداً قابل تدارك و جبران نبود؛ و هيچ مصلحتي نمي توانست آنرا اصلاح كند. البتّه براي پيامبر بعضي از اختصاصاتي كه در آن توهّم نفع شخصي بوده است، كه در آن مزايا منحصر به فرد بوده موجود بوده است؛ ولي طوري نبود كه بتوان آنرا دستاويز كرد؛ و به اصطلاح هو و جنجال راه انداخت. نظير قضيّة زيدبن حارثه و طلاق زينب عمّه زادة پيامبر و ازدواج با او، كه عيال پسر خواندة او بود. و نظير اختصاص آنحضرت به خمس غنائم؛ و نظير تعدّد ازدواج، و امثالها. زيرا جواز ازدواج با عيال مطلّقة پسر خوانده، اختصاص به رسول الله نداشته است. و آنحضرت به امر خدا در اولين وهله اين حكم را درباره خود اجرا كرد، تا زمينة اجراي آن در بين همة مسلمين آسان شود. و جواز ازدواج با بيشتر از چهار زن براي آنحضرت اگر از روي هواي نفس و بدون اذن خدا بود؛ هيچگاه آن را از مسلمانان دريغ نمي نمود؛ زيرا سيرة آنحضرت در ايثار مسلمانان و مقدّم داشتن آنها را بر منافع شخصي خود، در آنچه براي خدا و براي خود از اموال و غيرها معيّن مي فرمود؛ هيچ شبهه و شكّي را باقي نمي گذارد كه اين نحوه ازدواج بر اساس امر خداست؛ و نه ملاحظة منفعت شخصي. از اينجا خوب به دست مي آيد كه آية تبليغ دلالت دارد بر آنكه حكمي كه نازل شده است؛ حكمي است كه در آن شائبة توهّم انتفاع رسول خدا، و اختصاص او به مزاياي حياتي است، كه آنها نيز مورد نظر و خواست غير رسول خدا بوده؛ و تبليغ آن موجب حرمان سائر مردم مي شده است. و رسول خدا از ابلاغ چنين امري در بيم بوده است، كه خداوند امر به تبليغ آن مي كند؛ و وعدة مصونيّت از قوم مخالف و عدم موفقيّت ايشان را در كيدشان مي دهد. و اين مطالبي را كه اينك مفصّلاً ذكر كرديم همه مؤيّد نصوص مستفيضه اي، است كه از طريق شيعه و عامّه همگي دلالت دارند كه آية درباره ولايت علي بن ابيطالب (ع) فرود آمده است؛ و خداوند امر به تبليغ آن مي فرموده است؛ و رسول خدا بيم از آن داشته است كه او را دربارة پسر عمويش متّهم نمانيد؛ و لهذا پيوسته به تأخير مي انداخته تا زمينه مساعد، و زمان موافق شود. تا اينكه در غدير خمّ اين امر را ابلاغ نموده؛ و دو دست علي را در زير درختهاي سمرات در بيان قريب جحفه در روي جهازهاي شتر، در برابر تمام حجّاجي كه با آنحضرت از مكّه مراجعت كرده بودند، و گرفته؛ و بعد از خطبة بليغي به همة مردم نشان داد و فرمود: مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ «هر كس من وليّ و قائم به امر او هستم علي ولي و قائم به امر اوست». آري امر ولايت امّت مطلبي نيست كه مبهم و مخفي باشد؛ و كسي در لزوم آن شكّ و ترديد نمايد. بازگشت به فهرست
وصيّت به ولايت طبق قوانين فطري و عقلي است ما روي حكم فطري و عقلي مي بينيم كه: هر صاحب مسئوليّتي چون بخواهد غيبت كند، امور خود را يله ورها نمي گذارد، و به ديگري كه مورد امانت و لايق قيام به امر اوست مي سپرد. عالم كه مي ميرد؛ شاگردان خود را به معلّمي امين مي سپارد. طبيب كه مي ميرد، محكمة خود را به طبيب اميني مي سپارد. تاجر و كاسب و زارع و حتّي حمّامي كه مي ميرد و يا غيبت جزئي مي كند، مثلاً به سفر مي رود، امور خود را حتماً و الزاماً به ديگري مي سپارد. و حتّي چغندر فروش در طشت چغندر پخته اش كه در سر كوچه فرياد مي زند: آي لبو آي لبو! چون بخواهد براي قضاء حاجت و نماز برود، آن لوك و ترازوئي را كه مجموعاً با لبوها و چغندر پخته هايش كمتر از يك دينار ارزش دارد، به كاسب محلّي و همسايه اش مي سپرد؛ و اگر اينها اينكار را نكنند، مورد مذمّت عقلا واقع مي شوند، مي گويند: عجبا مگر آن حمّامي ديوانه شده است كه: از حمّام رفته، و در را باز گذارده و به كسي نسپرده است؟ عجبا آن تاجر مگر ديوانه شده است كه: تجارتخانة خود را به كسي نسپرده؛ و خود به سفر رفته است؟ و اين امر آنقدر بديهي است كه به قول اهل ادب من القضايا التي قياساتها معها نياز به استدلال و برهان ندارد. امر وصيّت در اينگونه امور از مسلّمات است. آنگاه چگونه شخصي مي تواند به خود اجازه دهد كه: چنين گمان كند كه: ديني همچون اسلام كه از نقطة اتّساعش براي همة جهان تا روز قيامت است؛ و نطاق محتوياتش جميع مايحتاج اليه البشر است، از حكم طهارت اوّلية بدويّه تا نهايت درجة مسائل غامضة توحيد و معارف الهيّه؛ و از اصول اخلاقيّه و احكام فرعيّة فقهيّة عامّه براي جميع حركات انسان فرداً و اجتماعاً؛ نيازمند به قائم و وليّ امر نباشد؛ و پيامبري همچون محمّد كه عقل كلّ است؛ از دنيا برود و ولايت امور مردم را به كسي نسپارد؛ و امت را همچون گله بي چوپان رها كند، كه دستخوش حملات گرگها و گزند آفات و مهالك خانمان سوز فقدان رئيس و امام و سرپرست و مدبّر و مدير؛ قرار گيرند؟ آيا دين اسلام بر خلاف ساير موازين و مقررّات عامّه و قوانين است كه نياز به حافظ و نگهبان ندارد؟ و آيا امّت اسلام و مجتمع ديني، از ساير مجتمعات انساني مستثني هستند؛ و نيازمند به والي و وليّ امر كه امورشان را منظّم و مرتّب سازد نيستند؟ و آيا نيازمند به مجري امري كه امور آنها را جريان دهد؛ و چرخ حيات آنها را به گردش در آورد، نمي باشند؟ و آن شخص دانشمندي كه در سيره و منهاج رسول اكرم مطالعه مي كند؛ و مي بيند كه چون به غزوه أي، مي رود بجاي خود شخصي را مي گمارد كه چرخ آسياي مجتمع را در غيبت او به گردش آورد؛ و دولاب حركت از حركت باز نايستد، و به چه عذري مي توان او را قانع كرد كه پيغمبر رحلت كرد؛ و براي مردم سرپرست و خليفه معيّن نكرد؟ پيغمبر چون به غزوة تبوك مي رفت علي بن ابيطالب را بجاي خود خليفه نمود؛ و علي (ع) به او عرض كرد: يَا رَسُولَ اللَهِ! أتَخْلُفُنِي عَلَي النَّسآءِ وَ الصِّبْيَانِ؟! «آيا مرا براي سرپرستي و ولايت بر زنان و كودكان بجاي خود خليفه نمودي»؟! رسول خدا (ص) در پاسخ گفت: أمَا تَرْضَي أنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَي إلَّا أنَّهُ لاَ نَبِيَّ بَعْدِي!؟ [174] «آيا خوشايند تو نيست كه: نسبت تو با من همان نسب هارون به موسي پيامبر باشد؛ با اين تفاوت كه پيامبري پس از من نيست»؟! پيغمبر اكرم (ص) براي شهرهائي كه به دست مسلمين بود مانند مكّه و طائف و يمن والي معيّن مي كرد؛ و براي جيوش و سرايايئ كه به اطراف مي فرستاد، امير و رئيس مقررّ مي نمود. چه تفاوتي است بين حيات او و بين مرگ او؟ آيا نياز مردم به والي و قيّم و سرپرست در زمان مرگ بيشتر نيست؟! آري بيشتر است، و بر همين منهاج، رسول خدا والي و وليّ معيّن كرد؛ و امور امّت را بدو سپرد؛ و در آن زمين بي آب و علف، در زير پنج درخت بياباني به همة جهانيان اعلام كرد كه عليّ وصيّ من است؛ خليفة من است؛ اولي به هر مرد مؤمن و زن مؤمنه، همانند اولويّت من است. بازگشت به فهرست
اقوال مجعول عامّه در شأن نزول آية اين بحثي بود كه به مقداري كه مقام، گنجايش داشت در پيرامون شأن نزول و مفاد آية تبليغ نموديم و دانستيم كه: بزرگان از علماي عامّه آنرا در كتب حديث و تفسير خود آورده اند و همچون طبري، و ابن ابي حاتم، و ابونعيم اصفهاني، و ابو اسحاق ثعلبي، و واحدي، و سجستاني، و نطنزي، و رسعني، و ابن مردويه و ابن عساكر و حسكاني و غير هم با سندهاي مختلف از بزرگاني از صحابه و غيرهم همانند برآء بن عازب، و جابربن عبدالله انصاري، و عمّار بن ياسر، و ابوذر غفاري، و سلمان فراسي، و حذيفة يماني، و ابن عباس، و ابوسعيد خدري، و زيدبن ارقم، و ابوهريره، و ابن مسعود، و عامربن ليلي بن ضمره و حضرت امام باقر محمّدبن علي (ع) روايت كرده اند؛ و شأن نزول اين آيه را دربارة ولايت، از ائمّة ستّة اهل تسنّن؛ ترمذي، و نسائي، و ابن ماجه، و احمدبن حنبل در كتب خود روايت كرده اند. و در اينصورت به آنچه در بعضي از كتب خود در شأن نزول اين آيه آورده اند؛ و خواسته اند مصبّ آيه را از ولايت برگردانند؛ وجوهي است ضعيف؛ و روايات مرسله و مقطوعه، و غير قابل اعتماد؛ و همانطور كه مرحوم علاّمة اميني گفته است: يا تفسير به رأي است؛ و يا از روي استحسان بدون حجّت و برهان؛ و يا به جهت تكثير طرق در مقابل حديث ولايت، تا آنكه آن را از احكام و استحكام بيندازند؛ و از درجة تصديق و يقين ساقط كنند و يأبي الله الا ان يتم نوره. [175] فخر رازي كه آثار تعصّب و ناراحتي از عبارتش پيداست، ده وجه در شأن نزول آيه ذكر كرده است: _ اين آيه دربارة قصّه رجم و قصاص ردّاً علي مذهب اليهود نازل شده است. _ دربارة عيب يهوديان و استهزاء آنان به اسلام و دين خدا آمده است. _ چون آية تخيير آمد: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا ـ وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا. [176 «اي، پيغمبر به زنهايت بگو: اگر شما زندگي و عيش دنيوي و زينت هاي آنرا مي طلبيد؛ پس بيائيد من شما را از ماليّه أي، متمتّع كنم؛ و بطور نيكي شما را آزاد كنم و رها نمايم! و اگر شما اينطور هستيد كه خدا و رسول او و دار آخرت را مي طلبيد؛ پس خداوند براي نيكوكاران از شما مزد بزرگي مقررّ كرده است»! پيغمبر اين را به زنهايش نگفت از خوف آنكه آنها دنيا را بخواهند؛ و پيامبر آنها را رها كند. _ دربارة داستان زيدبن حارثه و زوجه اش زينب دختر عمّة رسول الله وارد شده است. - درباره جهاد نازل شده؛ چون آنحضرت بعضي از اوقات از ترغيب منافقين به جهاد خودداري مي كرد. _ چون آنحضرت از عيب گوئي خدايان دو گانه پرستان سكوت كرد؛ اين آية فرود آمد. 7_ چون درحجّه الوداع بعد از بيان مناسك و شرايع فرمود: هل بلغت آنها گفتند: نعم. پيغمبر عرض كرد: اللّهم اشد در اينحال اين آيه نازل شد. _ چون يك اعرابي قصد كشتن او را نمود؛ در وقتيكه در زير درخت خوابيده بود؛ اين آية آمد. _ چون از قريش و يهود مي ترسيد؛ خداوند با اين آية هيبت آنها را از دلش بيرون كرد. 0_ دربارة قصّة غدير خمّ نازل شده است. [177] فخر رازي كه اين وجوه را ذكر كرده و قصّة غدير را دهمين يعني آخرين آنها شمرده است؛ سپس همان وجه نهم را ترجيح داده و از مطلب عبور كرده است؛ با آنكه او از دانشمندان است و به طرق روايت و استفاضة آن؛ و به ضعف و ارسال وجوه ديگر خوب مطّلع بوده است؛ فلهذا نظام الدين نيشابوري كه نيز از مفسّران عامّة است قصّه غدير را اوّلين وجه شمرده و از ابن عبّاس و برآء بن عازب و ابوسعيد خدري و حضرت باقر (ع) آورده و بقيّة وجوه را با لفظ قيل (يعني گفته شده است) كه دلالت بر ضعف آنها مي كند ذكر كرده است. [178] و طبري كه از اينها مقدّم است نه در تاريخ و نه در تفسير خود اين وجوه را نياورده است؛ و ليكن كتابي مستقلّ در ولايت تأليف كرده و حديث ولايت (من كنت مولاه فعلي مولاه) را از هفتاد و چند طريق آورده است. و در اين كتاب دربارة شأن نزول آية تبليغ دربارة علّي بن ابيطالب با اسناد خود از زيدبن ارقم سخن گفته است. باري عمدة تمسك فخر رازي و تابعان او اينست كه آية تبليغ در سوره مآئده آمده؛ و در بين آيات راجعة به اهل كتاب است؛ پس مناسب است دربارة حكم نازل درباره اهل كتاب بوده باشد. با آنكه هر كه مختصر بصيرتي به سر گذشت قرآن داشته باشد، مي داند كه: ترتيب نزول آيات غالباً غير از ترتيب ذكر آنهاست. و ترتيب سوره هاي نازله غير از ترتيب اين سوره هاي قرآن است؛ سوره هاي اولين؛ سورة علق و مدّثر و مزّمّل و نون و القلم و ساير سور قصار است كه مكّي است؛ و آخرين سورة، سوره مآئده و سورة نصر است: اذا جاء نصر الله و الفتح. و بسياري از آيات در مكّه نازل شده و در سوره هاي مدني قرار گرفته است و بالعكس. سيوطي در كتاب «اتقان» گويد: اجماع و نصوص دلالت دارد بر اينكه ترتيب آيات توقيفي است؛ و ما بايد قرآن را به همين كيفيّتي كه نوشته شده است بخوانيم. و در اين مطلب شبهه اي، نيست. اما اجماع را بسياري از بزرگان از جمله زركشي در كتاب «برهان» و ابوجعفر بن زبير در كتاب «مناسبات» خود نقل كرده اند؛ و عين عبارت ابوجعفر اينست: «ترتيب آيات در سوره ها به توقيف و قرارداد رسول خدا (ص) است؛ و بدون خلاف با امر آنحضرت صورت گرفته و مسلمين در اين مطلب اختلافي ندارند». و سپس نصوصي را ذكر كرده است كه: رسول خدا (ص) اصحاب خود را تلقين مي كرد؛ و به آنها قرآن را بر همين ترتيبي كه امروزه ما در مصاحف خودمان مشاهده مي كنيم، با دلالت و راهنمائي جبرائيل آن را بر اين نهج، تعليم مي داد. و هر آيه أي، كه نازل مي شد، مردم را اعلان مي كرد كه بايد عقب فلان آيه در فلان سوره قرار گيرد. [179] و ما مفصّلاً بيان كرديم كه ترس رسول خدا از يهود و نصاري، يا بايد در اول بعثت باشد؛ و يا بعد از هجرت به فاصله مختصري؛ نه در آخر هجرت كه شوكت اسلام به درجة اعلا رسيده؛ و يهود و نصاري مخذول و منكوب شدند، در آن وقتيكه دول عالم را اسلام به دهشت انداخته بود؛ و به امراء و سلاطين عالم رسول خدا نامه نوشت؛ و رسماً آنها را امر به اسلام كرد. در اينصورت هيچ منع ندارد كه آيه تبليغ كه در سورة مآئده (آخرين سورة نازلة بر پيامبر اكرم) وارد شده است، راجع به يهود و نصاري باشد. قرطبي در تفسير خود مي گويد: اجماع قائم است بر اينكه سوره مآئده، مدني است؛ و چون از ابن نقّاش نقل مي كند كه در سال ششم (حديبيّه) [180] نازل شده است؛ فوراً به دنبال اين نقل، اغز ابن عربي نقل مي كند كه: اين گفتاري است ساختگي و حلال نيست بر مسلماني بدان اعتقاد كند. [181] و بنابر اين مجرّد ورود آيه تبليغ در بين آيات وارده در ميان آيات راجع به اهل كتاب منشأ اثري از نقطه نظر برهان و دليل علمي براي تمسّك نخواهد بود. و نيز از آنچه ذكر كرديم معلوم مي شود كه: آنچه را قرطبي ذكر كرده است بي اساس است. او گويد: از ابن عباس آمده است كه: ابوطالب هر روزه مرداني را از بني هاشم مي فرستاد تا رسول خدا را حراست كنند؛ تا اينكه اين آيه نازل شدكه وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ و چون خواست كساني را با رسول خدا بفرستد حضرت رسول فرمود: يَا عَمَّاهْ اِنَّ اللَهَ عَصَمَنِي مِنَ الْجِنَّ وَ الانْسِ! أي، عموجان! خداوند مرا از جنّ و انس محافظت كرده است. و قرطبي گويد: صحّت اين روايت مبني بر انست كه اين آيه مكّي باشد؛ و اين آيه مدني است. [182] و اين روايت ضعيف تر است از آنكه بتواند با احاديث گذشته و اجماع و نصوص مفسّران مقاومت كند. علاوه بالبداهه مي بينيم كه چه مصائب و آزارهائي از دست اين انسان ها به رسول خدا رسيد. [160] _ آيه 124، از سورة 6: انعام. [161] _ «اتقان» طبع اول ج 1 ص 23 از محمّدبن كعب از طريق ابي عبيد آورده است كه: سورة مائده در حجه الوداع، فيما بين مكّه و مدينه نازل شده است. [162] _ تفسر «مفاتيح الغيب» ج 3، ص 636، و «تفسير المنار» ج 6 ص 467. [163] _ آية 6، از سورة 41: حم سجده. [164] _ آية 38 و 39، از سورة 33: احزاب. [165] _ آية 175، از سورة 3: آل عمران. [166] _ آية 173، از سورة 3: آل عمران. [167] _ آيه 128، از سورة 3: آل عمران. [168] _ «تفسير مفاتيح الغيب» ج 3، ص 635. 5._ «تفسير مفاتيح الغيب» ج 3، ص 635. [169] _ «تفسير جواهر» طنطاوي جلد 3، ص 201. [170] _ آية 14، از سورة 44: دخان. [171] _ آية 47، از سورة 17: اسراء. [172] _ آية 5، از سورة 25: فرقان. [173] _ آية 6، از سورة 38: ص. [174] _ اين روايت از احاديث متواترة وارده از رسول خدا (ص) است كه علاوه بر شيعه آنقدر در كتب معتبره عامه آمده است كه از حد احصاء خارج است؛ و حتي شاه ولي الله دهلوي در كتاب «ازله الخفاء عن خلافه الخلفاء» در ص 260 و 261 از ج 2 در ضمن فصلي كه در ترجمه احوال امير المومنين (ع) ذكر كرده است آورده است؛ اين ترجمه شايان دقت است. و در ضمن آن داستان غدير خم را در ج 2 ص 259 آورده است و در ص 261 به روايت ولايت بدين عبارت: من كنت مولاه فان مولاه علي اقرار و اعتراف دارد؛ و داستان غدير را بدين عبارت آورده است كه: چون از حجه الوداع مراجعت فرمودند در غدير خم خطبه خواندند، متضمن اظهار فضائل حضرت مرتضي _ رضي الله عنه _ اخرج الحكام و ابوعمرو و غيرهما _ و هذا لفظ الحاكم _ عن زيدبن ارقم: لما رجع رسول الله (ص) من حجه الواع و نزل غدير خم امر بدوحات فقممن؛ قال: كأني قد دعيت فاجبت. اني قد تركت فيكم الثقلين: احدهما اكبر من الاخرك كتاب الله تعالي و عترتي، فانظروا كيف تخلفوني فيها فانهما لن يتفرقا حتي يردا علي الحوض. ثم قال: ان الله عز و جل مولاي و انا ولي كل مؤمن. ثم اخذبيد علي رضي الله عنه _ فقال: من كنت وليه فهذا وليه؛ اللهم وال من واله، و عاد من عاداه. [175] _ «الغدير» ج 1، ص 226. [176] _ آية 28، از سورة 33: احزاب. [177] _ «تفسير مفاتيح الغيب» ج 37 ص 635 و ص 636. [178] _ «تفسير غرائب القرآن» ج 6، ص 129 و ص 130. [179] _ «اتقان» طبع اول مصر در سنه 1278 ج 1، ص 75. [180] _ سال ششم از هجرت را به جهت اينكه واقعة حديبيه در آن واقع شده است، سال حديبيه گويند. [181] _ «تفسير قرطبي» ج 6 ص 30. [182] _ «تفسير قرطبي» ج 6، ص 244.
