لطفا منتظر باشید ...
مزاياى شير مادر
دكتر آذر آذرى ـ دكتر حسين برهانى مزاياى تغذيه با شير مادر و تاثير آن بر رشد و نمو شيرخوار
براى روشن شدن اهميت مزاياى شير مادر لازم است كه مفهوم رشد و نمو را بدانيم.رشد:
به معنى تغييرات كمى است. هر روز كه مى گذرد, قد شيرخوار بلندتر مى گردد و وزن او بيشتر مى شود. اينها بيانگر مفهوم رشد است.نمو:
به معنى تغييرات كيفى است. به بيان ديگر, نمو يعنى تكامل, كسب مهارتها, يادگيرى و ارتباط با محيط و اطرافيان, يادگيرى رفتارهاى اجتماعى و شخصى, زبان و حتى به تكميل شدن سيستمها و ارگانهاى بدن نيز نمو يا تكامل اطلاق مى شود.رشد و نمو, دو واژه متفاوت هستند كه مفاهيم آنها به يكديگر نزديك است و به دليل اينكه رشد بدون نمو در بسيارى از موارد, بلكه در تمام موارد غير ممكن است, اين دو پديده از يكديگر غير قابل تفكيك هستند; بخصوص اگر بحث در مورد يك شيرخوار سالم باشد اين ارتباط يك ضرورت انكارناپذير است.از بين تمام علل و عواملى كه بر روند رشد و نمو شيرخوار تاثير مى گذارند, تغذيه داراى جايگاه بالاترى است كه هم بر رشد و هم بر نمو تاثير شگرفى دارد. در اين بحث منظور ما از تغذيه, شير مادر است.بايد ببينيم شير مادر داراى چه تركيباتى است كه اين همه اهميت و ارزش دارد. شير مادر يك سرمايه ملى است و يك منبع تغذيه خدايى براى شيرخوار است. غذا اصلى ترين و اولى ترين نياز انسان براى ادامه حيات است. مواد غذايى شامل پروتئينها, چربيها, قندها, ويتامينها و مواد معدنى, آب و اكسيژن(1) مى باشد.همه مى دانيم كه تغذيه با شير مادر مناسبترين نوع تغذيه براى شيرخوار است. همان گونه كه در گذشته نيز يادآور شديم, متخصصين بر اين عقيده اند كه پس از زايمان, هيچ لحظه اى را براى شروع تغذيه با شير مادر نبايد تلف نمود. بلافاصله بعد از تولد تا چندين روز پس از آن مايعى از سينه مادر ترشح مى شود كه غليظ و زردرنگ است كه به آن ((آغوز)) يا ((كلستروم)) گفته مى شود و سرشار از مواد ايمنى زا براى نوزاد است.تركيب كلستروم:
كلستروم يا آغوز, ماده غذايى بسيار مقوى است كه تا چند روز پس از زايمان ترشح مى شود. اهميت كلستروم يا آغوز در نوع و ميزان پروتئينهاى آن است كه ميزان آغوز سه برابر شير مادر است و اين پروتئينها از نوع اسيدهاى امينه ضرورى و نيز پروتئينهاى ايمنى بخش به نام ايمنوگلوبولينها مى باشند. اين پروتئينها در آغوز مادرى كه نوزاد نارس به دنيا آورده نسبت به پروتئين آغوز مادرانى كه بموقع زايمان كرده اند 20% افزايش دارد. بنابراين, آغوز سرشار از مواد مختلف ايمنى زا بر ضد باكتريها و ويروسها مى باشد.همچنين يك ميلى ليتر آغوز حدود 11000000 گلبول سفيد دارد كه گلبولهاى سفيد از عوامل بسيار مهم ايمنى بخش براى نوزاد است و او را در مقابل بيماريهاى ميكروبى و ويروسى محافظت مى كند. نوعى از اين پروتئينها ايمنوگلوبولين به نامiga مى باشد كه ميزان آن در آغوز بسيار قابل توجه است. مخاطهاى گوارشى نوزاد در چند هفته اول زندگى, قادر به ترشحiga نيست و بايستى اين ماده از طريق آغوز به نوزاد برسد تا از مخاط گوارشى نوزاد در مقابل هجوم باكتريهايى چون شيكلاe.coli بسالمونلد, استافيلوكوك روتا ويروسها و ويروس پوليو محافظت نمايد.ميزان لاكتوز:
ميزان لاكتوز آغوز 5/7 گرم درصد, لاكتوز شير كامل 7/1 گرم درصد و لاكتوز شير گاو 4 گرم درصد است. پس از گذشت چند روز بتدريج از غلظت آغوز كاسته شده و سرانجام, شير با تركيب خاصى توليد و ترشح مى شود. در ارتباط با توليد و ترشح بيشتر شير عواملى دخالت دارند كه در گذشته مورد بحث قرار گرفت.تركيب شير مادر
شير مادر داراى سه دسته اصلى مواد غذايى يعنى قند, چربى و پروتئين است.قند
نوع قند شير مادر, لاكتوز است. از آنجا كه سلولهاى مغز فقط از قندى به نام گلوكز تغذيه مى كنند, رشد و تكامل مغزى نوزاد با ميزان قند موجود در شير مادر ارتباط مستقيم دارد. لاكتوز شير مادر بسرعت به گلوكز و گالاكتوز تجزيه شده كه گلوكز به مصرف سلولهاى مختلف, بخصوص سلولهاى مغزى و عصبى مى رسد و گالاكتوز به مصرف يك نوع باكترى به نام لاكتو باسيل و باعث تكثير اين باكترى مى شود. در نتيجه از رشد ساير ميكروبها و باكتريهاى بيمارىزا جلوگيرى مى گردد.پروتئين:
در شير مادر دو نوع پروتئين به نام كازئين وwhey وجود دارد كه ميزان پروتئينwhey (وى) حدود 80% كل پروتئينهاى شير مادر را تشكيل مى دهد. اهميت پروتئين وىwhey در سهل الهضم بودن آن است; در حالى كه شير مادر در مقايسه با شير انسان, عمدتا حاوى كازئين است كه بسيار دير هضم بوده, جذب و هضم آن مستلزم صرف انرژى زياد است, ميزان پروتئين شير انسان نصف پروتئين شير گاو است, ولى به لحاظ خصوصيات بيولوژيك انرژى مورد نياز بدن شيرخوار را تامين نموده و بهترين و مناسبترين غذا براى شيرخوار است.اسيد آمينه ضرورى مانند سيستئين كه براى رشد جسمانى و اسيد آمينه تورين كه براى رشد و تكامل مغزى و عصبى شيرخوار حائز اهميت است فقط در شير مادر موجود است و شير گاو فاقد اين نوع اسيدهاى آمينه مى باشد, دليل اهميت اين دو اسيد آمينه اين است كه هيچ كدام از اينها در بدن نوزاد ساخته نمى شود. خون نوزادى كه شير مادر مى خورد داراى اين دو اسيد آمينه ضرورى و مهم است, در حالى كه خون نوزادانى كه از شيرهاى جانشين شونده استفاده مى كنند فاقد سيستئين و تورين است.چربى:
مواد چربى مهمترين منبع توليد و ذخيره انرژى در بدن است, به طورى كه هر يك گرم چربى حدود نه كالرى انرژى توليد مى كند, در حالى كه هر گرم قند يا پروتئين حدود چهار كالرى انرژى توليد مى كند.شير مادر, در ساعات مختلف از تركيب متغيرى برخوردار است. در ساعت شش صبح كمترين ميزان چربى و حدود دو بعد از ظهر بيشترين مقدار چربى را دارد. در هر نوبت كه شيرخوار شروع به مكيدن شير مادر مى كند, ابتدا غلظت چربى شير بسيار كم است و در پايان شير خوردن, ميزان چربى بسيار زياد مى شود بيشترين نوع چربى شير مادر را يك نوع چربى به نام ترى گليسيريد تشكيل مى دهد كه بعدها در بدن نوزاد طى مراحلى به اسيدهاى چرب آزاد و گليسرول تبديل مى شود, البته مقدارى از اين تبديل انرژى در شير مادر صورت مى گيرد به طورى كه بلافاصله بعد از شير خوردن مقدار قابل توجهى انرژى آماده در اختيار شيرخوار قرار مى گيرد.ميزان و نوع چربى مصرف شده توسط مادر بر روى ميزان چربى شير مادر اثر مى گذارد و علاوه بر اينكه تغذيه مطلوب مادر شيرده بر حجم شير موثر است بر ميزان و نوع چربى نيز تاثير بسزايى دارد. بنابراين, توصيه و تاكيد مى شود كه كليه مادران در دوران باردارى و شيردهى به وضع و كيفيت تغذيه خود كاملا دقت نمايند تا بتوانند فرزندان سالم و قويترى داشته باشند. كلسترول نيز يك نوع چربى است كه در شير مادر نسبت به شير خشك بيشتر يافت مى شود و سيستم گوارشى نوزاد را براى هضم و متابوليسم كلسترول در آينده آماده تر مى كند و به لحاظ همين كسب آمادگى است كه شير مادرخواران نسبت به شير خشك خواران كمتر دچار عوارض قلبى و عروقى ناشى از افزايش كلسترول مى شوند, تغيير رژيم غذايى مادر تاثيرى بر ميزان كلسترول شير مادر نمى گذارد.اسيدلينولئيك و اسيد آراشيدونيك دو نوع اسيد چرب ضرورى هستند. ميزان اسيدلينولئيك شير مادر حدود هشت برابر شير گاو است و وجود آن براى رشد و تكامل مغز بسيار مهم است, كمبود اسيد آراشيدونيك مى تواند موجب التهاب مختلف پوستى, عقب ماندگى رشد جسمى و كاهش تعداد پلاكتهاى خون شود, بعلاوه كودك را نسبت به عفونتهاى مختلف مستعد مى كند. اهميت چربى شير مادر در مورد نوزادان نارس بسيار قابل توجه است چون نوزادان نارس بايد ضمن اينكه روند طبيعى رشد خود را طى مى كنند تاخير رشد خود را نسبت به همسالانشان نيز جبران نمايند بنابراين, به ميزان انرژى بيشترى نياز دارند, و مهمترين منبع توليد اين انرژى چربى شير مادر است.حكمت بى نظير خالق هستى به گونه اى اعجاب انگيز اين نياز نوزادان نارس را تامين كرده است. چربى شير مادرانى كه نوزاد نارس به دنيا آورده اند نسبت به چربى شير مادران ديگر 30% افزايش دارد, همچنين پروتئين اين گونه مادران نيز 20% بيشتر است.پرومتاگلاندينها موادى هستند كه در هيچ شيرخشكى يافت نمى شوند, ولى در شير مادر وجود دارند و از مخاطهاى گوارشى و ساير مخاطهاى نوزاد در برابر سموم ميكروبها محافظت مى كنند.چرا مى گوييم شير مادر بهترين غذا براى شيرخوار است. مهمترين امتياز و ويژگى شير مادر نسبت به بقيه شيرها و بخصوص نسبت به شيرخشك, تازگى و طراوت آن است. شير مادر, نه تنها عارى از ميكروب است, بلكه سرشار از مواد ايمنى بخش بوده, به طور مستقيم, به مصرف شيرخوار مى رسد و نياز به نگهدارى و جوشاندن و مسايل ديگر ندارد.ويتامينها:
شير مادر حاوى ويتامينهاى ضرورى و مواد معدنى مختلف است, مهمترين ويتامينهاى شير مادر عبارتند از: ويتامينk , ويتامينd , ويتامينe و ويتامينc .1ـ ويتامينk
اگرچه ويتامينk در شير مادر وجود دارد, ولى به دليل اينكه در دوران نوزادى احتمال خونريزى وجود دارد, و اينكه ميزان حجم شير مادر و به دنبال آن ويتامينk در دوره نوزادى پايين مى باشد, بهتر اين است كه در دوره نوزادى از ويتامينk خوراكى استفاده شود. ويتامينk در مراحل مختلف انعقاد خون دخالت دارد و بعضى از فاكتورهاى انعقادى به ميزان ويتامينk وابسته است. بنابراين, اگر نوزادى با كمبود ويتامينk روبه رو گردد, ممكن است دچار خونريزيهاى مختلف شود.2ـ ويتامينd
همان طور كه مى دانيم ويتامينd در ساخحت و استحكام استخوانها نقش اساسى دارد و كمبود آن مى تواند منجر به بيمارى راشيتيسم يا نرمى استخوان در شيرخواران شود. ويتامينd در شير مادر وجود دارد و به طور كامل در بدن نوزاد و شيرخوار جذب مى شود. همان طور كه در مباحث قبل بارها تاكيد شد, مادران بايد در دوران باردارى و بعد از آن نيز از شير و فراورده هاى آن و سبزيجات به ميزان بيشترى استفاده نمايند. در اين صورت شيرخوار نياز به تجويز ويتامينd اضافى نخواهد داشت. ناگفته نماند علاوه بر اين لازم است كه شيرخوار به طور مستقيم در معرض نور خورشيد قرار بگيرد. بر اثر تابش نور خورشيد كه حاوى اشعه ماوراى بنفش است, نوعى از ويتامينd كه به صورت غير فعال در زير پوست شيرخوار وجود دارد, به نوع فعال ويتامينd تبديل مى شود. اگر تغذيه مادر مطلوب نباشد يا شيرخوار در معرض آفتاب قرار نگيرد ممكن است شيرخوار به راشيتيسم (نرمى استخوانها) دچار شود. بنابراين, جهت پيشگيرى از اين بيمارى لازم است روزانه حدود 400 واحد ويتامينd خوراكى براى شيرخوار, تجويز شود.3ـ ويتامينe
ويتامينe جهت تحكيم جدار گلبولهاى قرمز ضرورى است, كمبود آن ممكن است باعث پارگى جدار گلبول قرمز و ليزى آن و در نهايت منجر به كم خونى شود. همچنين وجود ويتامينe براى سلامت سلولهاى شبكيه چشم و ريه ضرورى است. مصرف شير مادر از بروز اين عوارض جلوگيرى مى كند.مواد معدنى:
شير مادر حاوى بعضى از مواد معدنى مهم و ضرورى است كه مهمترين آنها آهن, روى, منيزيم و املاح ديگر مثل سديم, پتاسيم, كلسيم و فسفر مى باشد. به دليل اينكه كليه هاى نوزادان و شيرخواران ظريف و حساس است و تحمل بار زياد املاح را ندارد, ميزان املاح در شير مادر كم و متناسب با كليه شيرخوار است.آهن
ميزان آهن شير مادر كم است, با اين وجود به دليل اينكه جذب آهن شير مادر بسيار خوب است, شيرخوار تا حدود چهار يا شش ماهگى نياز به تجويز آهن ندارد و بندرت در قبل از شش ماهگى نياز به تجويز آهن پيدا مى شود, اما به دليل اينكه بتدريج ميزان هموگلوبين خون شيرخوار كم مى شود لازم است بعد از چهار يا شش ماهگى از قطره آهن استفاده شود. مقدار آهن شير گاو كم است. جذب آهن شير گاو بر خلاف شير انسان بسيار ناچيز است, به طورى كه جذب آهن شير مادر حدود 50% و جذب آهن شير گاو حدود 5% است. كمبود آهن منجر به كم خونى فقر آهن مى شود. آهن در ساختمان هموگلوبين و گلبول قرمز نقش اساسى دارد. كم خونى فقر آهن باعث عصبانيت, كج خلقى, بى اشتهايى و رنگ پريدگى شيرخوار مى شود.روى
نوزادان و شيرخوارانى كه از شير مادر استفاده مى كنند دچار كمبود روى نمى شوند اما شيرخوارانى كه از شير غير مادر تغذيه مى كنند دچار كمبود روى و در نتيجه التهابات پوستى مى شوند كه درمان آن خوردن شير مادر است.ضدحساسيت:
شير مادر داراى خاصيت ضد حساسيت است و هنوز هيچ گزارش مستندى مبنى بر حساسيت نسبت به شير مادر منتشر نشده است. توصيه مى شود كه كودكان و شيرخواران خانواده هايى كه داراى سوابق حساسيتهاى مختلف پوستى ـ تنفسى هستند با شير مادر تغذيه شوند, زيرا شير مادر سرشار از نعمت, رحمت, بهداشت و درمان است.1ـ هر چند تاكنون از اكسيژن به عنوان ماده غذايى نام برده نشده, ولى با توجه به مراحل مختلف فعاليتهاى متابوليكى بدن و ضرورت وجود اكسيژن براى ادامه حيات مى توان اكسيژن را نيز به نوعى در زنجيره مواد غذايى قرار داد.
