نكاتي در موضوع احترام به كودكان و نوجوانان - نکاتی در موضوع احترام به کودکان و نوجوانان نسخه متنی

نكاتي در موضوع احترام به كودكان و نوجوانان

محمدرضا مطهري

كودك يك انسان است و هر انساني به شخصيت خويش علاقه‏مند است. ميل دارد ديگران قدرش را بدانند و به شخصيت او احترام بگذارند. منظور از احترام رفتار، عملي و ذهني متقابل است كه احساس ارزشمندي و رضايت و خشنودي براي طرف مقابل ايجاد مي‏كند. پدران و مادراني كه به شخصيت فرزندان خويش علاقه‏مند هستند بايد همواره احترام آنها را رعايت كنند و وجودشان را گرامي بدارند. احترام به كودك يكي از عوامل مهم در پرورش شخصيت كودك به شمار مي‏رود.

كودكي كه مورد تجليل و احترام قرار گيرد بزرگوار و با شخصيت بار مي‏آيد، و براي حفظ شخصيت خويش از كارهاي زشت اجتناب خواهد كرد.1

مسأله حرمت نفس و پرورش احساس خودارزشمندي و عزت نفس از اساسي‏ترين عوامل در رشد مطلوب شخصيت كودكان و نوجوانان است. برخورداري از اراده و اعتماد به نفس قوي، قدرت تصميم‏گيري، ابتكار و خلاقيت و نوآوري، سلامت فكر و بهداشت رواني، رابطه مستقيمي با ميزان و چگونگي عزت نفس و احساس خودارزشمندي فرد دارد.

براي اينكه كودكان و نوجوانان بتوانند از حداكثر ظرفيت ذهني و توانمنديهاي بالقوه خود بهره‏مند شوند مي‏بايست از نگرشي مثبت نسبت به خود و محيط اطراف و انگيزه‏اي غني براي تلاش برخوردار شوند.

بدون ترديد نوجواناني كه داراي احساس خودارزشمندي و عزت نفس قابل توجهي هستند، نسبت به همسالان خود در شرايط مشابه، پيشرفت تحصيلي و كارآمدي بيشتري در تمامي زمينه‏ها از خود نشان مي‏دهند.2

مسأله حرمت نفس و پرورش احساس خودارزشمندي و عزت نفس از اساسي‏ترين عوامل در رشد مطلوب شخصيت كودكان و نوجوانان است.

نوع نگرش و تصور فرد نسبت به خود بر اساس تجربياتي است كه از نگرش ديگران و ارزيابي آنها نسبت به شخصيت خود دارد. اگر كودك و نوجوان در خانواده مورد علاقه، احترام و مساعدت اعضاي خانواده باشد، در اين صورت خود را فردي مثبت، باكفايت، لايق و باارزش محسوب خواهد كرد. اما اگر مورد بي‏توجهي و غفلت قرار گيرد احساس حقارت، ضعف و نااميدي و بي‏ارزشي خواهد نمود.

كودك و نوجواني كه مورد توهين و تحقير پدر و مادر قرار گيرد عقده و كينه پيدا مي‏كند و دير يا زود دست به طغيان و تمرد خواهد زد و از آنان انتقام خواهد گرفت. متأسفانه بعضي از پدران و مادران در ارتباط با احترام به كودكان برداشت نادرستي دارند، و مي‏گويند: «اگر به كودكان احترام بگذاريم لوس مي‏شوند و به ما احترام نخواهند گذاشت.» اين گونه والدين، بي‏اعتنايي، بي‏توجهي و در بعضي مواقع تحقير كودكان را يك نوع روش تربيتي مي‏دانند، و بدين وسيله عزت و شخصيت كودك را لگدكوب كرده و احساس حقارت، فرومايگي و زبوني را در نهاد وي به وديعه مي‏گذارند. در صورتي كه اين روش، يكي از اشتباهات بزرگ تربيتي والدين مي‏باشد، كه با سيره و روش ائمه اطهار عليهماالسلام، علماي ديني، علوم تربيتي و روانشناسي منافات دارد. احترام به كودك نه تنها پدر و مادر را در نظر فرزند كوچك نمي‏گرداند بلكه روح شرافت و بزرگواري و عزت نفس را در آنان پرورش مي‏دهد.3 احترام به كودك و حسن معاشرت پدر و مادر با وي، يكي از اساسي‏ترين عوامل ايجاد شخصيت مطلوب در كودك است. رسول گرامي اسلام(ص) در باره احترام به كودكان مي‏فرمايد:

«به فرزندان خود احترام كنيد و با آداب و روشهاي پسنديده با آنان معاشرت كنيد.»4

و نيز فرمود: «وقتي نام فرزندتان را مي‏بريد، او را گرامي داريد و جاي نشستن را براي او توسعه دهيد و نسبت به او رو ترش نكنيد.»5

پيغمبر گرامي اسلام(ص) خود اسوه عملي بود و تمامي نكات و دقايق لازم را در باره فرزندان خود عملاً به كار بست و آنان را افرادي باشخصيت و شايسته بار آورد. توجه و اهتمام پيامبر گرامي اسلام(ص) تنها به تربيت فرزندان خود محدود نبود

1 ـ آئين تربيت، ص243.

2 ـ روشهاي افزايش عزت نفس در كودكان و نوجوانان، مقدمه.

3 ـ آئين تربيت، ص244.

4 ـ بحار، ج23، ص114.

5 ـ جامع الاخبار، ص124، طبع 1341.

پيامبر(ص): به فرزندان خود احترام كنيد و با آداب و روشهاي پسنديده با آنان معاشرت كنيد.

بلكه به پرورش ديگر كودكان هم عنايت مخصوص داشت، تاآنجا كه مي‏توانست در احياي شخصيت و تعالي رواني كودكان كوشش مي‏كرد.1 همان طور كه تا به حال در سيره عملي حضرت محمد(ص) نسبت به كودكان ذكر شد، هنگام ورود امام حسن و امام حسين عليهماالسلام، حضرت به احترام آنها برخاسته، منتظر ورود ايشان مي‏شد، در سلام گفتن به كودكان هميشه پيشقدم مي‏شد و دعوت كودكان را به بازي ردّ نمي‏كرد و در بازيهاي آنان شركت مي‏جست. وقتي از سفر برمي‏گشت، كودكان به استقبالش مي‏شتافتند. پيامبر(ص) آنها را مورد نوازش و ملاطفت قرار مي‏داد و سپس بعضي از آنها را خود سوار مي‏كرد و به اصحاب نيز دستور مي‏داد بقيه را سوار كنند و با اين حال به شهر بازمي‏گشتند.

و بدين وسيله خاطرات خوش و شيريني را در ذهن و روان كودكان به يادگار مي‏گذاشت. احترام به شخصيت فرزندان و ديگر كودكان براي پيامبر(ص) يك سيره و روش متعارف بود و بدين وسيله بزرگواري، اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندي را در آنان پرورش مي‏داد.

امام خميني با الگو قرار دادن رفتار پيامبر(ص) به كودكان و نوجوانان احترام مي‏گذاشت و آنان را مورد لطف و محبت خويش قرار مي‏داد. براي نمونه به ذكر مواردي از رفتار احترام‏آميز امام خميني نسبت به كودكان و نوجوانان مي‏پردازيم.

خانم عاطفه اشراقي در اين باره مي‏گويد: امام براي فرزندانشان احترام خاصي قايل بودند و بسيار خوشرو و با متانت رفتار مي‏كردند. گاهي اوقات امام بدون آنكه چيزي به ما بگويند، به بهانه‏اي به آشپزخانه مي‏رفتند و براي ما چاي مي‏ريختند. البته ما از اين رفتار امام احساس شرمندگي مي‏كرديم، ولي امام با اين كار كمال مهمان‏نوازي و در حقيقت بهترين رفتار را نسبت به فرزندان خويش نشان مي‏دادند.2

سيدياسر مصطفوي در باره توجه و احترام ايشان به كودكان مي‏گويد:

هر وقت ما به منزل امام مي‏رفتيم در موقع غذا خوردن آقا از غذاي خودش به ما مي‏داد، چون غذاي ايشان غير از غذاي ما بود و دكتر گفته بود كه بايد سوپ بخورند. براي همين مي‏گفتند: ياسر يك كمي از غذاي من بخور.1

يكي از دوستان امام در باره توجه به كودكان چنين نقل مي‏كند: يك روز با فرزندم در كربلا به حرم امام حسين عليه‏السلام رفته بوديم، امام را آنجا ديدم. من و پسرم كنار امام نشستيم. چند نفر با شيريني و شكلات و خرما از مردم پذيرايي مي‏كردند. يكي از آنها جلو آمد و به ما شيريني تعارف كرد. اما يادش رفت كه جلوي فرزند كوچك من هم شيريني بگيرد. امام كه متوجه شده بودند، فوري خودشان يك شيريني برداشتند و با مهرباني به پسر كوچك من دادند.2

شيوه‏هاي تكريم كودكان و نوجوانان

* سلام كردن: يكي از طرق احترام به شخصيت مردم سلام كردن است. سلام در تعاليم اخلاقي اسلام يكي از سنتهايي است كه بر آن تأكيد بسيار شده است و دو فرد مسلمان وقتي به هم مي‏رسند، موظفند قبل از شروع به گفتگو، سلام كنند. وقتي كه كودك به بزرگترها سلام كرد، لازم است به گرمي پاسخ داده شود، تا با اين عمل شخصيت او مورد اعتنا و احترام قرار گيرد. اگر به كودك اعتنا نكنند و جواب سلام او را ندهند عملاً كودك را تحقير كرده‏اند و طبيعي است كه او از اين بي‏احترامي آزرده‏خاطر شود. پيشواي گرامي اسلام در راه تكريم اطفال از حد جواب سلام كودك، قدم را فراتر گذارده و با مقام شامخي كه در جامعه داشت به كودكان سلام مي‏كرد و بدين وسيله به شخصيت آنها احترام مي‏نمود.

احترام به شخصيت فرزندان و ديگر كودكان براي پيامبر(ص) يك سيره و روش متعارف بود و بدين وسيله بزرگواري، اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندي را در آنان پرورش مي‏داد.

امام صادق(ع) از رسول اكرم(ص) نقل كرده است كه مي‏فرمايد: پنج چيز است كه تا لحظه مرگ آنها را ترك نمي‏كنم، يكي از آنها سلام گفتن به كودكان است. در انجام اين اعمال مراقبت دارم تا بعد از من به صورت سنتي بين مسلمين بماند و معمول شود.

سلام گفتن به كودكان دو اثر رواني دارد: براي سلام كننده باعث تقويت خوي پسنديده تواضع و فروتني است، و براي كودك وسيله احياء شخصيت و ايجاد استقلال است. كودكي كه بزرگسال به او سلام كند در خود احساس عزت، كرامت و بزرگواري مي‏كند و خصايل و فضايل انساني در او بيدار و تقويت مي‏شود.3

تجربه نشان داده است بزرگسالاني كه در محل زندگي به سلام كودكان و نوجوانان با روي خوش پاسخ گفته‏اند و يا اينكه در سلام دادن پيشقدم شده‏اند، مورد توجه و محبت كودكان و نوجوانان محل قرار گرفته و سخنان آنها در كودكان نافذتر از ديگران مي‏باشد.

* همبازي شدن: يكي از راههاي پرورش شخصيت در كودكان، شركت بزرگسالان در بازي آنهاست. موقعي كه اوليا و مربيان خود را تا سر حد كودكي تنزل مي‏دهند و با شركت در بازي كودكان، آنان را در كارهاي كودكانه مساعدت مي‏نمايند، كودك احساس مي‏كند كه كارهاي او آنقدر ارزنده و مورد توجه است كه والدينش با وي همكاري مي‏كنند و خود را هم‏سطح او قرار مي‏دهند. چنين احساسي حس استقلال، اعتماد به نفس و پرورش شخصيت كودك را در بر دارد.

پيامبر اسلام(ص) خود با كودكان همبازي شده و در بازي آنان شركت مي‏جسته است. امام خميني نيز با همه

گرفتاريها و مشغله‏اي كه داشتند به اين خواست و نياز اساسي كودكان پاسخ مثبت داده و با آنان همبازي مي‏شده است. پيامبر(ص) فرمود: «مَنْ كانَ لَهُ و لَدٌ صَبا؛1 هر كس كه كودكي دارد بايد در راه تربيت او، خود را تا سر كودكي برساند (خود را با عوالم او هماهنگ ساخته، رفتاري كه در خور درك اوست پيش گيرد.) اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام فرموده است: «كسي كه كودكي دارد بايد در راه تربيت او خود را تا سر حد طفوليت و كودكي تنزل دهد.»2

* احترام در نام بردن كودك: لازم است پدر و مادر فرزند خود را همواره با احترام بخوانند؛ مثلاً بگويند حسن‏آقا، پسرم، دخترم، نام او را كوچك و سبك نكنند. خوب است كودك را با تعبير شما خطاب كنيم، نه تو.

* بايد در مجالس براي كودكان نيز جاي باز كرد و به آنان احترام گذاشت. پيامبر(ص) مي‏فرمايد: «وقتي نام فرزندتان را مي‏بريد، او را گرامي داريد و جاي نشستن را براي او توسعه دهيد و نسبت به او روترش نكنيد.»3

* در دعوت به ميهماني و مجالس جشن بايد كودكان را نيز منظور داشت و جداگانه برايشان كارت فرستاد، يا نام آنان را نيز در كارت نوشت. و براي آنان نيز جاي نشستن و پذيرايي شدن پيش‏بيني كرد.

* كودكان سر سفره غذا، هم بايد جا داشته باشند، هم وسيله اختصاصي پذيرايي، خصوصا در مجالس و محافل مذهبي بهتر است اول از كودكان و خانمها پذيرايي شود و سپس از آقايان.

* لازم است كودكان در منزل مانند بزرگترها وسايل مخصوص داشته باشند مانند مسواك، خميردندان، حوله، كمد لباس، ظروف غذاخوري، رختخواب و ... داشتن وسايل مخصوص روح استقلال‏طلبي و تشخص‏طلبي كودك را تقويت مي‏كند.

بايد به سخنان كودك كاملاً گوش داد و درخور فهمش به او پاسخ داد.

* در مسافرتها كودكان نيز بايد صندلي داشته باشند تا بدين وسيله احساس خودارزشمندي و شخصيت نمايند.

* بهتر است براي كودكان جشن تولد و جشن تكليف گرفته شود. تهيه و تدارك اين گونه مراسم بهتر است با خود كودكان باشد و والدين راهنماي آنان باشند.

* بهتر است از صفات و كارهاي خوب كودك در حضور ديگران قدرداني و تشكر شود، ولي بايد متوجه باشيم كه اين تشكر و قدرداني در حضور ديگران بيش از حد تكرار نشود و گرنه اثر تربيتي خود را از دست خواهد داد.

* لازم است پدر و مادر اگر بدون حضور كودك به سفر مي‏روند برايش نامه بنويسند و سلام و احوالپرسي كنند و اگر با تلفن تماس مي‏گيرند با كودك نيز صحبت نمايند. اين گونه رفتارها احساس عزت نفس و خودارزشمندي را در كودك تقويت مي‏كند.

* بايد به سخنان كودك كاملاً گوش داد و درخور فهمش به او پاسخ داد.

* در موقع صحبت كردن به كودكان نيز بايد توجه نمود كه سخنان آنان را قطع نكنيم. اگر دوست داريم احساس كرامت، شرافت و بزرگواري در كودك زنده و تقويت شود بايد به سخنانش گوش فرا دهيم. تمايل به گوش دادن به حرفهاي كودكان مي‏تواند نقش مهمي را در رشد احساسات و غني‏تر ساختن اعتماد به نفس در آنان ايفا كند. گوش دادن با توجه و علاقه مي‏تواند پيامهاي متفاوت و هم‏مرزي چون «تو فرد باارزشي هستي» و «من به نظر تو احترام مي‏گذارم» را به كودكان ابلاغ كند.4 سخن ديگران را قطع كردن به قدري در تعاليم اسلامي مذموم است كه از پيامبر گرامي(ص) نقل شده است: «كسي كه در ميان سخن برادرش سخن بگويد مانند آن است كه چهره‏اش را شكافته باشد.»5

* در كارها و تصميم‏گيريها خوب است تا حد امكان با كودكان و نوجوانان مشورت نماييم. نظرخواهي از كودكان و نوجوانان موجب رشد شخصيت آنان شده، و تمريني براي اظهار نظر و تصميم‏گيري و آماده شدن براي زندگي آينده مي‏باشد

* به كودكان اعتماد كنيد و مسؤوليت بدهيد، در عين حال مواظب و مراقب آنان باشيد.1

پيامها و نتايج

* احترام به كودك يكي از عوامل مهم در رشد مطلوب شخصيت كودك است، كه او را فردي باشخصيت، مسؤوليت‏پذير، داراي اعتماد به نفس قوي و خلاّق مي‏گرداند، تصور مثبتي از خويشتن پيدا مي‏كند، روح شرافت و بزرگواري را در كودك پرورش مي‏دهد.

* يكي از علل اساسي اختلالات رفتاري كودكان، فقدان محبت و احترام كافي از ناحيه والدين مي‏باشد.

* پيامبر عالي‏قدر اسلام(ص) عملاً احترام زيادي براي كودكان و نوجوانان قايل بودند، رفتارها، عملكرد و شيوه‏هاي برخورد ايشان با كودكان و نوجوانان بهترين الگوي رفتاري براي خانواده‏ها مي‏باشد. اگر امت اسلامي به شيوه ايشان در برخورد با كودكان و نوجوانان عمل نمايند، از بسياري اختلالات و مشكلات روحي و رواني كودكان و نوجوانان پيشگيري خواهد شد.

* شيوه‏هاي عملي تكريم كودكان و نوجوانان مانند سلام كردن، همبازي شدن، جاي بازي كردن و ... راهنماي خوبي براي همه والدين است.

* امام خميني نيز به پيروي از پيامبر گرامي اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) احترام زيادي براي كودكان و نوجوانان قايل بودند كه در سيره عملي ايشان موارد متعددي از احترام و تكريم ايشان نسبت به آنان آمده است.

1 ـ وسائل الشيعه، ج15، ص203.

1 ـ تعليم و تربيت اسلامي‏مباني و روشها، ص130.

1 ـ آئين تربيت، ص243.

1 ـ پا به پاي آفتاب، ج1، ص228.

1 ـ اسلام و تعليم و تربيت، ج2، ص185

2 ـ پا به پاي آفتاب، ج1، ص213.

2 ـ روشهاي افزايش عزت نفس در كودكان و نوجوانان، مقدمه.

2 ـ رشد نوآموز، ص22.

2 ـ همان، ص126.

3 ـ جامع‏الاخبار، ص124، طبع 1341ش.

3 ـ آئين تربيت، ص244.

3 ـ تعليم و تربيت اسلامي، مباني و روشها، ص134 ـ 135.

4 ـ سه گفتار در باره راهنمايي و تربيت فرزندان، ص69.

4 ـ بحار، ج23، ص114.

5 ـ كنزالعمال، خ77.

5 ـ جامع الاخبار، ص124، طبع 1341.