جاده ابريشم و مبادلات فرهنگي بين چين و ايران

وانگ فنگ ( Wang feng )

قرن 20 به پايان رسيد، در روند پر پيچ و خم آن ديديم که دو کشور چين و ايران پس از برقراري روابط سياسي، بويژه پس از تاسيس جمهوري اسلامي ايران ، تحت توجه و مراقبت مشترک رهبران دو کشور، همکاري و روابط دوستانه خود را بطور مداوم توسعه مي دهند. بخصوص با ورود به قرن 21 ، قوه حياتي جديدي در روابط دو کشور ظاهر مي شود. از اين جهت بررسي موقعيت تاريخي و نقش و تاثير آن از مطالب مورد توجه دانشمندان چيني و خارجي است. به همين دليل ، من سعي مي کنم با تحليل تاثير جاده ابريشم در پيشرفت تمدن جهان در تاريخ ، به تحقيق در مورد روابط چين و ايران در زمان حال و پيشرفت آن در آينده بپردازم.

1- جاده ابريشم بعنوان يک پديده تاريخي فرهنگي پيچيده ، تقريباً کليه عوامل در جهت حفظ جامعه بشر را شامل بوده است. جاده ابريشم در طول هزاران سال ، نه تنها صفحه درخشاني در تاريخ جهان گشوده ، بلکه بدنبال رشد جامعه بشري تاثير عميق و نقش فعالانه اي براي توسعه روابط چين و ايران در آينده ايفاء مي کند.

با توجه به تاريخ پيشرفت بشر ، دو کشور چين و ايران در زمان هان ( از سال 206 قبل از ميلاد تا سال 220 ميلادي ) داراي تاريخ تمدن مکتوب بودند. سي ما چيان ( Si ma qian ) تاريخدان معروف چين در کتاب تواريخ. يادداشت دا وان ( Da wan ) نه فقط ابتکار بزرگ جانگ چيان ( Zhang qiqn ) در جهت برقراري روابط با مناطق غرب را ثبت کرده ، بلکه اشاره کرده است: اشکانيان در هزاران لي ( واحد طول در چين مساوي است با نيم کيلومتر ) غرب تازي واقع است... صدها شهر بزرگ و کوچک تابع آن کشور است و مساحت آن هزاران لي مربع بوده و يکي از بزرگترين کشورهاي جهان است. مردم آنجا در تجارت ماهرند. تجار مردمي با وسايل حمل و نقل از جمله کشتي به کشورهاي اطراف مي روند. مي توان ديد که دو هزار سال قبل ، جانگ چيان با روحيه اي تسخيرناپذير بر اساس دستور امپراطور دودمان هان به مناطق غرب عزيمت کرده تا دو کشور چين و ايران ارتباط داشته و اطلاعات خود را با هم مبادله کنند. بدنبال آن ، جاده ابريشم زميني که از سرزمين ايران عبور کرده و جاده ابريشم دريائي که از خليج فارس گذشته ، مبادلات سياسي ، اقتصادي و فرهنگي دو کشور چين و ايران راهر چه بيشتر پيش برده و از آن به بعد مبادلات فرهنگي دو کشور روزبروز زيادتر شده بود. اين مبادلات فرهنگي در زمانهاي تانگ و سونگ ( از سال 618 تا سال 1128 ميلادي ) به اوج رسيد. در آن زمان تاجر ، فرستاده ، روحاني ، مبلغ مذهبي ، هنرمند و مقامات عاليرتبه گروه گروه به چين مسافرت کرده و بيش از 5000 نفر ايراني در شهر چانگ ان ( سي ان امروز ) ساکن شده بودند که اين نشانگر دامنه گسترده مبادلات بين دو کشور بود. اکنون در سين کيانگ ، نينگ شيا ، سي ان ، فوجيان ، گوانگ دونگ چين و اصفهان و تبريز ايران ،آثاري مربوط به اين مبادلات باقي مانده است. در آن زمان نقاشي ، موسيقي ، حکاکي روي چوب، مس تراشي، ظروف چيني و سفالين ، سکه و ساير محصولات هنر دستي ، تاثير زيادي در فرهنگ دو کشور گذاشته بود. جاده ابريشم که از سي ان چين شروع شده و از طريق ايران به درياي مديترانه مي رسيد ، علامت ديرينه روابط دوستانه دو کشور چين و ايران بوده است.

جاده ابريشم در تاريخ پيشرفت تمدن جهان، پيوند بين کشورهاي کهن و متمدن جهان يعني چين ، ايران، هند ، مصر ، بابل و غيره بوده است. در مناطقي که جاده ابريشم از آنها عبور کرده ، امپراطور هاي بزرگ جهان از جمله امپراطور فارس، امپراطور ما چيتون ، امپراطور عثماني بوجود آمده بود. در مراکز حمل و نقل مسير جاده ابريشم ، دين بودائي ، دين مسيحي و دين اسلام که تاکنون همچنان در افکار ميليونها نفر تاثير دارند، متولد شدند. در آن زمانها بسياري از فعاليت هاي مهم سياسي و نظامي در مسير اين جاده انجام مي شد. تعداد زيادي از ابداعات بزرگ و افکار پيشرفته و با اهميت ، از طريق اين جاده در مناطق مختلف جهان پخش مي گرديد. مبادلات تجاري ، علمي ، فني و فرهنگي بين چين و کشورهاي خارجي نيز همين گونه بود. ابريشم ، ظروف لاکي ، ظروف چيني ، مهارت کاغذسازي، مهارت چاپ ، باروت ، فنون ذوب آهن و آبياري چين از طريق ايران به آسياي غربي اروپا منتقل شد. انواع جديد گياهي ، پوست و پشم ، پرندگان و حيوانات گرانبهاي غرب و همچنين موسيقي ، رقص ، ستاره شناسي ، تقويم شناسي و فرهنگ مذهبي پي درپي به چين انتقال داده شده بود. بطور کلي ، جاده ابريشم که از آسيا و اروپا و افريقا عبور مي کرد ، از قلمرو اقتصادي و تجاري فراتر رفته و به مسير مبادلات همه جانبه اقتصادي ، سياسي ، فکري ، فرهنگي و ملي در جهان تبديل شده بود. جاده ابريشم به گهواره و راه تاريخي مهمي در جهت پديداري و رشد تمدنهاي شرق وغرب تبديل شده بود.

در دوره تانگ ، قدرت کشور چين زياد و اقتصاد آن خيلي پيشرفته بود. در واقع چين مرکز مبادلات فرهنگي و تجاري شرق در آن زمان محسوب مي گرديد. در کتاب يادداشت تازي از کتاب تانگ کهن در باره داستان تاريخي فارسيان و تازيان اين طور آمده است که: در سال 610، فارسيان و تازيان در ناحيه مدينه شتر مي چراندند. تازيان بر اساس گفته فارسيان در غارها سنگ و شمشير زيادي کشف کرده و پيروان آنها روزبروز زيادتر شدند. سرانجام حکومت مستقل محلي را در تازي و فارس تاسيس کرده و خود را شاه معرفي کردند. زمان و داستان مندرج در اين کتاب تقريبا با داستان محمد پيغمبر مبني بر ايجاد دين اسلام مطابقت دارد ، ولي در اينجا نقش فارسيان برجسته شده است.

در زمان دودمان تانگ، بعلت رونق تجارت دريائي بين فارس و چين ، فارسيان در سواحل درياي جنوب چين به صاحب کشتي ملقب شده بودند. يوان شن ( Yuan shen ) شاعر بزرگ چين در زمان تانگ در ذيل شعر خود نوشت: مردم جنوب چين فارسيان را صاحب کشتي مي خوانند. اين لقب نه تنها نشان مي داد که کشتي هاي خارجي وارد شده به گوانگ جئو و جيائو جئو چين بيشتر وابسته به فارسيان بوده اند بلکه بيان مي کرد که صاحبان کشتي هاي تجارتي خارجي در اقيانوس هند نيز فارسيان را به ناخدايي استخدام کرده بودند. بسياري از فارسيان در کتاب هاي چين معمولاً به عنوان شخصيت افسانه اي غريب توصيف شده بودند. در کتاب تاي پينگ گوانگ جي ( Tai ping guang ji ) داستانهاي افسانه اي تجار فارس در چين ثبت و در کتابهاي جي اي جي ( Ji yi ji ) ، چوو يانگ زا جو ( Chou yang za ju ) ، سوان شي جي ( Xuan shi zhi ) و غيره هم داستانهاي فارسيان و ساير اهالي مناطق غربي مبني بر تشخيص گنج ها مندرج شده بود. در کتاب تاي پينگ گوانگ جي نيز داستان تجار فارس مبني بر خريد و فروش داروها ثبت شده و ذکر گرديده عده اي از آنها داروساز بوده اند که نقش مهمي را براي انتقال فن داروسازي چين به غرب ايفا کرده بودند.

عده اي از نوادگان فارسيان وارد شده به چين ، بعلت اينکه در ادبيات زبان چيني دست آوردهاي بزرگي کسب کرده بودند فصلي فراموش نشدني در تاريخ مبادلات فرهنگي بين چين و ايران ثبت کردند. برادر و خواهر لي شون ( Li xun ) شاعر مشهور در دوره تانگ از جمله آنها بودند. لي شون ( 855 - 930 ) فارس لي نيز نام داشت و پدرش لي سوشا ( Li su sha ) تاجر و ثروتمند فارس بود. لي شون که در ناحيه زي جئو ( نزديک به شهرستان تاي استان سي چوان امروز ) ساکن بود ادبيات زبان چيني را خيلي خوب مي دانست. اشعار او خيلي جالب است. او مجموعه اشعار چونگ يائو ( Qong yao ) را خلق کرد که از بين رفته است. اکنون 54 شعر او در مجموعه اشعار سراسر تانگ جمع آوري شده است. در اين ميان ماهيگير سالخورده ، آواز ماهيگير ... اثر درجه يک اوست . او با سبک شعر ساده ، بيشتر مناظر طبيعي درياي جنوبي را توصيف مي کرد. او در مقايسه با شاعر بزرگ چين ، چه از نظر قواعد و اشکال ساختمان شعر ، و چه از نظر خيال پردازي و معني ضمني ، اصلاً چيزي کم نداشت. لي شون هونگ ( Li shun hong ) خواهر کوچک لي شون نيز در خلق شعر توانا بود. اشعار زيبا و تازه و جالب او نيز در مجموعه اشعار سراسر تانگ جمع آوري شده که اين نشانگر تسلط او بر فرهنگ سنتي چين است. در همان زمان ، در دوره يوان يک استاندار يون نن خدمات برجسته اي براي مبادلات فرهنگي بين چين و فارس، بويژه براي رشد اقتصادي اجتماعي و فرهنگ يون نن و وحدت ملي انجام داد. او سيد اجل شمس الدين سياستمدار مشهور مسلمان هوي در دوره يوان و از خانواده اي اصيل از بخاراي فارس بود. او در طول مديريت استان يون نن سيستم اداري را اصلاح کرد و سيستم ايالت و شهرستان ايجاد نمود. بدين ترتيب يون نن را به يک استان اداري رسمي تبديل کرد. او همچنين دين اسلام ، زبان عربي ، زبان فارسي ، فن توپ سازي ، پزشکي ، ستاره شناسي ، تقويم و صنايع دستي عرب و آسياي ميانه را به يو ن نن معرفي کرد.

ابن کودت دانشمند مشهور فارس در قرن نهم ميلادي که فرمانداري کل امور پستي عراق را برعهده داشت ، کتاب يادداشتهاي کشورهاي مختلف را تاليف و با توصيف راه هاي آبي که از بصره آغاز و از طريق خليج فارس ، آسياي جنوبي ، درياي جنوبي به چين رسيده ، به کالاهاي صادراتي گرانبهاي چين از جمله ابريشم ، ظروف چيني ، مشک ، پوست سمور و غيره اشاره کرده است. اين کتاب يکي از قديمي ترين يادداشتهاي تاريخي در زمينه رفت و آمد دوستانه چين با فارس است. همزمان آقاي يعقوبي دانشمند ديگري از فارس در کتاب تاريخ عباسيان خود روابط چين با کشورهاي هم مرز و محصولات فراوان چين و رونق تجارت شهر گوانگ جئو را بخوبي توصيف کرد. در اواسط قرن 9 آقاي سلمان تاجر فارس که بارها به چين مسافرت کرده بود، سفرنامه اي به زبان عربي تحت عنوان سفرنامه اعراب و فارسيان به هند و چين در قرن 9 ميلادي تاليف کرد. او از بندر سيراف واقع در فارستان ساحل خليج فارس حرکت کرده و به چين آمده بود. او نه تنها مسير و احوال کشتي راني خود را بطور مفصل ثبت کرد بلکه شناخت واقعي خود را با آداب و رسوم مردم چين بطور زنده توصيف نمود. در اواسط قرن 10 ، آقاي ابو دولف ميسر جهانگرد فارس از شيخواره حرکت کرده و از طريق هند ، شبه جزيره مالايا به چين رسيد. سفرنامه او براي آشنايي با تاريخ مبادلات فرهنگي بين چين و ايران از ارزش تاريخي برخوردار است.

بغير از ابريشم ، باروت ، قطب نما، فن کاغذسازي ، فن چاپ، 4 ابداع بزرگ چين در زمان قديم بوده است. باروت توسط چيني ها اختراع شد. نيترات چين در قرن 8 ميلادي به فارس قديم و کشورهاي عربي منتقل شد که برف چين يا نمک چين خوانده مي شد. استفاده از باروت در امور نظامي از زمان سونگ جنوبي در قرن 12 شروع شد. در قرن 13 ، باروت به غرب معرفي گرديد. باروت چين از طريق هند و فارس به کشورهاي عربي و از آنجا به اسپانيا و اروپا رسيده بود. استفاده کشورهاي اروپايي از توپخانه در دهه 30 قرن 14 ميلادي آغاز شد. در اواخر قرن 14 ، باروت چين از طريق لي يوان ( Li yuan ) تاجر دريائي به کره انتقال داده شد.

چيني ها قطب نما را در قديم الايام اختراع کردند. آقاي شن کوه ( Shen Kuo) دانشمند چين در زمان سونگ در کتاب خود به استفاده از قطب نما اشاره کرده است. آقاي جو يو ( Zhu yu ) دانشمند چين در زمان سونگ قبل از همه در کتاب پينگ جئو که تان ( Ping zhu ke tan ) خود به استفاده از قطب نما در کشتي راني اشاره نمود. قطب نما توسط تجار فارسي و عربي که براي تجارت به چين مسافرت مي کردند به اروپا منتقل شد. يک شاعر فرانسوي در شعر خود در سال 1190 به قطب نما اشاره کرده است. اين شعر قديمي ترين مدرک تاريخي مربوط به قطب نما در اروپاست. زماني که اروپائيان قطب نما را شناخته و آن را ساختند ، در حدود 400 سال از زمان شن کوه گذشته بود. استفاده از قطب نما در کشتي راني يک جهش در تاريخ کشتي راني جهان است. اگر قطب نما به اروپا منتقل نمي شد، شايد کلمب دريانورد اروپائي قاره امريکا را کشف نمي کرد.

چين کاغذسازي را قبل از ميلاد اختراع کرد. اين فن در قرن 7 ميلادي به کره و سپس به ژاپن منتقل شد. انتقال فن کاغذسازي از چين به هند ، فارس و کشورهاي عربي در ابتدا از طريق راه زميني صورت گرفت و بدنبال باز کردن راه دريائي ، کاغذهاي چين بمقدار زيادي به کشورهاي خارجي صادر گرديد. شخصي که کاغذ و مرکب چين را به کشور فوشي Fo shi ) بندر سوماتراي اندونزي امروز ) برد اي چينگ ( Yi jing ) بوداي چين در زمان تانگ بود. سپس فن کاغذسازي از طريق فارس قديم و کشورهاي عربي به اسپاينا و اروپا و افريقا و در سال 1690 به قاره امريکا انتقال يافت. تاثير انتقال فن کاغذسازي به اروپا در ترقي تمدن اروپايي غيرقابل بيان است. نخستين چاپ کتاب مقدس مسيحيان در اروپا ، روي پوست گوسفند انجام شد. براي چاپ اين کتاب ، بيش از 300 پوست گوسفند مورد استفاده قرار گرفت. مجسم کنيد، بدون کاغذ، براي چاپ هزاران کتاب به چه مقدار پوست گوسفند نياز است؟

بوده ( Bude) دانشمند امريکايي اظهار داشته است که : اگر اين اختراعات و ابداعات چين وارد غرب نمي شدند، تمدن غرب چقدر ناکام مي ماند. البته اختراعات و ابداعات چين که به اروپا وارد شد تنها چند مورد فوق نيست. يوسف لي در کتاب تاريخ علمي و فني چين اشاره مي کند ، از قرن 1 تا قرن 18 ، اختراعات علمي و فني چين که به اروپا و ساير مناطق رسيده به 26 نوع بالغ گرديده و تاثير آنها در قاره هاي آسيا ، افريقا ، اروپا و امريکا چشمگير است.

جاده ابريشم دريائي هر چند از حمل و نقل ابريشم شروع شد ولي اهميت آن از قلمروي تجارت ابريشم بسيار فراتر رفت. اين جاده کشورهاي کهن و متمدن جهان يعني يونان، رم ، مصر ، فارس ، هند و چين ، و همچنين تمدنهاي جهان يعني تمدن مصر ، تمدن فارس ، تمدن هند ، تمدن امريکا را به هم وصل کرده و شريان دريائي بزرگي بين آسيا ، افريقا، اروپا و امريکا در جهت مبادلات اقتصادي فرهنگي تشکيل داده و تاثير بزرگي در رشد فرهنگي خلقهاي ملتهاي جهان برجاي گذاشت.

مي توان گفت، صادرات ابريشم چين به خارج ، در ابتدا فقط در زمينه اقتصادي و بعنوان مبادله کالا صورت مي گرفت. سپس از قلمروي اقتصاد فراتر رفت و با سياست، ديپلماسي ، فرهنگ ، مذهب و هنر ارتباط نزديک پيدا کرد و نفوذ عميقي در اين زمينه ها به بار آورد. ابريشم و ساير ابداعات چين از خدمات بزرگ براي ترقي بشر و تمدن جهان بوده و اين خدمت رساني از طريق جاده ابريشم زميني و جاده ابريشم دريائي انجام گرفته است.

2- توسعه روابط چين و ايران در آينده با رشد اوضاع کل جهان در قرن جديد و با گرايش فرهنگ بشر در قرن 21 ارتباط دارد. اگر وضع دو کشور چين و ايران را در نظر نگيريم و به تاريخ و فرهنگ متفاوت دو کشور چين و ايران توجه ننماييم ، شناخت مسير توسعه روابط دو کشور چين و ايران و گرايش آتي آن مشکل خواهد بود. هم چنين در صورتي که در ساختار کل اوضاع بين المللي و در شرايط بزرگ گرايش فرهنگ بشر در قرن 21 قرار گيريم ، مي توانيم آينده توسعه روابط دو کشور چين و ايران را بخوبي بشناسيم.

1- در حال حاضر ، سياست خارجي ايران بطور کلي بر اساس اصول انقلاب اسلامي استوار است. ايران مي خواهد بر اساس اصول برابري ، استقلال ، عدم وابستگي ، احترام متقابل روابط دوستانه باکشورهاي همسايه و ساير کشورها را توسعه دهد و رفع بحران را مبناي سياست خارجي خود تلقي مي کند. ايران همچنين توسعه مناسبات خود با کشورهاي خاور ميانه ، اسلامي ، چين و کشورهاي در حال رشد را محور سياست خارجي خود مي داند. در خصوص روابط چين و ايران، در آغاز قرن جديد در تاريخ 5/1/2001 ، هو جين تائو معاون رئيس جمهور چين و همراهانش به دعوت حبيبي معاون اول رئيس جمهور ايران، به ايران مسافرت کردند و مورد استقبال گرم و صميمانه مردم ايران قرار گرفت. آقاي حبيبي در مراسم خيرمقدم به آقاي هو جين تائو اظهار داشت: مردم دو کشور چين و ايران دوستي عميقي دارند. پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، سطح روابط دوستانه و همکاري دو جانبه ارتقاء يافته است. در آغاز قرن جديد، ايران ابراز اميدواري کرده است که با مسافرت هو جين تائو معاون رئيس جمهور چين دوستي و همکاري دو کشور در همه جوانب توسعه يابد و دو کشور مشترکا زمينه ها و راه هاي جديدي را در جهت توسعه همکاري هاي دوستانه در قرن جديد بويژه در زمينه هاي اقتصادي ، تجاري ، علمي و فني و فرهنگي جستجو کنند. همکاري ايران و چين داراي زمينه ها و امکانات مساعد و آينده درخشاني است. آقاي هو جين تائو هم گفت، چين به توسعه روابط با ايران اهميت زيادي مي دهد و تقويت همکاري دوستانه دو کشور در همه جوانب سياست دائمي دولت چين است. مسافرت من نيز نشانگر توجه زياد چين به توسعه روابط خود با جمهوري اسلامي ايران است. ما اميداواريم دو کشور مشترکا سعي نمايند مناسبات دوستانه خود را در قرن جديد هر چه بيشتر بسط دهند.

طرفين همچنين پيرامون اوضاع بين المللي و مسائل منطقه اي مورد علاقه دو کشور، تبادل نظر کرده و اظهار داشتند که دو کشور چين و ايران درباره بسياري مسائل بين المللي و منطقه اي مواضع مشترک و نزديک دارند هر دو معتقدند در شرايط و اوضاع کنوني بين المللي ، گفتگوي تمدنها بسيار پراهميت است و بنفع افزايش تفاهم و دوستي ملتها و همزيستي مسالمت آميز کشورها و دفاع از صلح و آرامش در جهان است.

A -در مورد روابط سياسي دو جانبه، مناسبات دو کشور چين و ايران پس از برقراري روابط سياسي در روز 16 اوت 1971 ، بطور مداوم توسعه يافته است. بخصوص در 20 سال اخير، روابط و همکاري دوستانه چين و ايران بطور موفقيت آميزي گسترش يافته است. مسئولين ايراني به چين مسافرت کردند از جمله [ حجه الاسلام ] رفسنجاني رئيس شوراي اسلامي ايران ( ماه ژوئن سال 1985 ) ؛ [ آيه الله ] خامنه اي رئيس جمهور ( ماه سپتامبر 1989 ) ؛ [ حجه الاسلام ] کروبي رئيس مجلس ( ماه دسامبر سال 1991 ) ؛ [ حجه الاسلام ] رفسنجاني رئيس جمهور ( ماه سپتامبر سال 1992 ) ؛ آقاي حبيبي معاون اول رئيس جمهور ( ماه اوت سال 1994 ) ؛ در روزهاي 22 - 26 ماه ژوئن سال 2000 ؛ [ حجه الاسلام ] سيد محمد خاتمي رئيس جمهور ايران بدعوت جيانگ زمين به چين مسافرت کرد و دو رئيس جمهور چين و ايران با هم مذاکره کردند. لي روي هوان رئيس شوراي مشورت سياسي ملي چين و جو رونگ جي نخست وزير چين نيز بترتيب با خاتمي ملاقات کردند. مسئولان چيني که به ايران مسافرت کرده اند عبارت بودند از : آقاي وان لي رئيس کميته دائمي کنگره ملي خلق چين ( ماه ماي سال 1990 ) ؛ لي پنگ نخست وزير چين ( ماه ژوئيه سال 1991 ) ؛ يانگ شانگ کون رئيس جمهور چين ( ماه اکتبر سال 1991 ) ؛ چيائو شي رئيس کميته دائمي کنگره ملي خلق چين ( ماه نوامبر سال 1996 ) ؛ تانگ جيا سوان وزير امور خارجه چين ( ماه فوريه سال 2000 ) ؛ هو جين تائو معاون رئيس جمهور چين ( ماه ژانويه سال 2001 ) ؛ جيانگ زمين رئيس جمهور چين ( ماه اوريل سال 2002 ).

b- در باره روابط تجاري و همکاري هاي اقتصادي دو جانبه ، مبادلات تجاري چين و ايران از سال 1950 شروع شد و حجم تجارت دو کشور در سال 1998 به مبلغ 215/1 ميليارد دلار رسيد که در اين ميان صادرات کشور چين بالغ بر 657 ميليون دلار و واردات چين از ايران بالغ 558 ميليون دلار بود. حجم تجارت دو جانبه در سال 1999 به 348/1 ميليارد دلار رسيد که در اين ميان صادرات چين به ايران بالغ بر 663 ميليون دلار و واردات چين از ايران بالغ بر 685 ميليون دلار بود. صادرات عمده چين به ايران تجهيزات و ماشين آلات برقي و محصولات شيميائي و واردات عمده چين از ايران نفت بوده است. سنگ معدن کروميوم ، پلي استيرن، پنبه ، لاستيک ترکيبي ، کشمش ، پسته و غيره ساير اقلام وارداتي را تشکيل مي دهند.

همکاري اقتصادي و علمي و فني چين و ايران از سال 1982 پي درپي پيش رفت کرده است. در ماه اوريل سال 1985 شوراي مشترک اقتصادي ، تجاري و علمي و فني چين و ايران تشکيل شد و تاکنون 9 اجلاس برگزار شده است. زمينه هاي همکاري دو کشور به منابع انرژي، حمل و نقل ، ماشين آلات ، مصالح ساختماني ، استخراج معدن ، زغال سنگ ، مواد شيميائي ، فلزات رنگي و غيره مربوط است. پروژه هاي عمده عبارتند از: متروي تهران ، کشتي سازي ، ساخت کشتي نفت کش ، سيستم توليدي کارخانه سيمان سازي ، گروه ژنراتور در ايستگاه توليد برق با زغال ، تجهيزات ايستگاه توليد برق بوسيله آب و غيره. در روزهاي 21- 26 ژوئيه 2000 ، يک هيات به سرپرستي آقاي او شي سونگ ( Wu shi xiong ) معاون رئيس اداره پست چين به ايران سفر کرد. در روزهاي 11- 16 نوامبر همان سال آقاي وين که گانگ ( Wen ke gang ) رئيس اداره هواشناسي چين به ايران رفت و مذاکراتي انجام گرفت. اکنون دو کشور چين و ايران در مورد قرارداد تامين پروژه حمل و نقل نفت خام کشورهاي اطراف درياي خزر ، قرارداد اکتشاف ناحيه کاشان ايران ، قرارداد همکاري بين شرکت جن او ( Zhen wu ) زوهاي چين و شرکت ملي نفت ايران در زمينه منابع انرژي و قرارداد همکاري در جهت ساخت راه آهن الکتريفيکاسيون از شهر ميشا تا شهر هشت گرد ايران به توافق اصولي دست يافته اند. اميد مي رود که همکاري اقتصادي تجاري دو کشور چين و ايران در قرن جديد با جهش جديدي به پيش رود. قراردادها و موافقت نامه هاي امضاء شده بين دو کشور چين و ايران عبارتند از: قرارداد همکاري چين و ايران در زمينه هاي فرهنگي ، علمي وفني ، برنامه همکاري چين و ايران در زمينه هاي راديو و تلويزيون ، موافقت نامه چين و ايران مبني بر تاسيس متقابل سرکنسولگري ، يادداشت دو دولت چين و ايران مبني بر معافيت متقابل از ويزا ، قرارداد تجارت دو دولت چين و ايران ، يادداشت تفاهم وزارت خانه هاي امور خارجه چين و ايران مبني بر ايجاد ساختار مشورتي و غيره.

-cدر خصوص روابط فرهنگي ، آموزش و پرورش، علمي و فني ، رفت و آمد و همکاري دو کشور سال بسال افزايش مي يابد. در سال 1972 ، هئيت هاي دانشگاه هاي معروف چين و ايران و تيم هاي ورزشي دو کشور ديد و بازديد داشتند و وزارت امور خارجه ايران براي نخستين بار دو دانشجو را براي فراگيري زبان چيني به پکن اعزام کرد. بدنبال آن ، دو کشور چين و ايران دانشجويان خود را متقابلاً اعزام کردند و سپس مبادلات و همکاري هاي دو کشور در زمينه هاي پزشکي ، باستان شناسي ، صنايع دستي پي درپي توسعه يافت. در سال 1975 ، دانشکده ادبيات دانشگاه تهران بورس تحصيلي زبان چيني را ايجاد کرد و در همان سال دانشمندان ايران براي تدريس زبان فارسي به چين اعزام شدند. اين فعاليت تاکنون همچنان ادامه دارد. اکنون دردانشگاه پکن ، دانشکده زبانهاي خارجي شانگهاي و دانشگاه زبانهاي خارجي لوه يانگ کلاس زبان فارسي و در دانشگاه بهشتي تهران رشته زبان چيني داير است. بيش از 70 دانشجو در دانشگاه بهشتي زبان و ادبيات چيني مي آموزند. پس از دهه 80 قرن 20 ، بدنبال ديد و بازديد رهبران و مقامات عاليرتبه دو کشور ، مبادلات فرهنگي بين چين و ايران وارد مرحله جديدي شده است. در سال 1983، دو کشور چين و ايران قرارداد همکاري هاي فرهنگي و علمي و فني امضاء کردند. برنامه همکاري راديو و تلويزيوني در سال 1986 منعقد گرديد و طرفين در زمينه هاي فرهنگي ، آموزشي و پرورشي ، پزشکي و بهداشتي ، جهانگردي ، باستان شناسي ، فيلم و سينما و هنر و غيره به مبادلات و همکاري وسيع پرداختند. بر اساس اين قراردادها ، مراکز علمي و آموزشي دو کشور سالهاست همکاري مي کنند. در سال 1989 ، مرکز پژوهش هاي فرهنگي ايران در دانشگاه پکن و در اواسط دهه 90 قرن 20 ، مرکز پژوهش هاي فرهنگي چين در تهران تاسيس شد. وزارت هاي فرهنگ و آکادمي هاي دو کشور قرارداد همکاري دراز مدت امضاء کرده و انجمن دوستي مجالس دو کشور نيز تاسيس شده و بدنبال آن سي ان شهر معروف تاريخي فرهنگي چين با اصفهان شهر معروف تاريخي فرهنگي ايران قرارداد خواهر خواندگي بسته اند. هئيت هاي فرهنگي دو کشور پي درپي به ديد و بازديد پرداخته و نمايشگاه هاي فرهنگي و هنري دو کشور بطور منظم برپا مي شود. همه اينها نشانگر آن است که مناسبات فرهنگي دو کشور عميقاً توسعه مي يابد.

در سالهاي اخير ، استادان و متخصصين چين بسياري از شاعران و شخصيت هاي فرهنگي مشهور ايران را بطور منظم به چين معرفي کرده و تقريباً کليه شاهکارهاي ادبي کلاسيک فارسي ، بعضي را کامل و بعضي را گزينشي ، ترجمه کرده اند. پس از ورود ادبيات شرق به برنامه هاي کلي مربوط به کار تدريس در چين ، بسياري از دانشگاه هاي چين درس ادبيات شرق بويژه ادبيات فارسي را داير کرده اند. فرهنگ فارسي به چيني تاليف دانشکده زبانها و ادبيات شرق دانشگاه پکن بارها به چاپ رسيده است. تاريخ عمومي ايران ترجمه پرفسور يه اي ليانگ توسط اداره نشريات روزنامه اقتصادي و تاريخ ادبيات فارسي تاليف پرفسور جانگ هونگ نيان توسط اداره نشريات دانشگاه پکن و فرهنگ چيني به فارسي تاليف مرکز پژوهش هاي فرهنگي ايران دانشگاه پکن و دانشگاه تهران در سال 1997 توسط اداره نشريات شانگ او چين به چاپ رسيده اند. همچنين کتاب ايران مندرج در کتابهاي قديم چين در ايران به چاپ رسيده و تعداد زيادي از آثار و مقالات علمي مربوط به مبادلات فرهنگي دو کشور نيز پي درپي منتشر مي شود که همه اينها در تاريخ مبادلات فرهنگي چين و ايران از اهميت مهمي برخوردارند.

2- يکي از ويژگي هاي فرهنگ بشر در قرن جديد چند گانه شدن فرهنگ جهان است. هر منطقه و هر ملت فرهنگ خود را عرضه مي کند تا بتدريج وارد صحنه جهان شود. فرهنگ چندگانه از هر منطقه و هر ملت و هر مذهب همچنان ويژگي منطقه اي و ملي خود را حفظ مي کند. اين نشان مي دهد که فرهنگ چند گانه در قرن جديد درخشانتر خواهد شد. فرهنگ هاي چين و ايران در قرن 21 نيز چندگانه و متکي بر درهاي باز و نوآوري است. آقاي جيانگ زمين رئيس جمهور چين در روز 22 ژوئن 2000 هنگام مذاکره با آقاي سيد محمد خاتمي رئيس جمهور ايران در پکن اظهار داشت که چين و ايران دو کشور مهم در حال رشد در آسيا هستند و توسعه روابط دوستانه با ايران و تحکيم همکاري دوستانه دو کشور در همه جوانب سياست دائمي دولت چين است. در قرن جديد، رهبران دو کشور و دو دولت بايد با دورانديشي در راه برقراري روابط و همکاري هاي دوستانه و با ثبات و طولاني بين چين و ايران مشترکا تلاش نمايند. آقاي خاتمي رئيس جمهور ايران از ديدار با جيانگ زمين رئيس جمهور چين ابراز خوشحالي کرد و پيشنهاد خود مبني بر گفتگوي تمدنها را بيان نمود و گفت ، ايران و چين دو کشور کهن و متمدن هستند و نقطه نظرات مشترک فراوان دارند. جاده ابريشم نه تنها راه تجاري چين با جهان بوده ، بلکه مبادلات و دوستي بين چين و ايران و ساير کشورهاي مختلف را به پيش برده و ايران ميل دارد با چين تلاش مشترک بعمل اوردتا روابط و همکاري هاي دوستانه دو کشور به سطح جديدي ارتقاء يابد. طرفين از همکاري اقتصادي تجاري دو کشور ابراز خوشنودي کردند. آقاي جيانگ زمين گفت، ايران يکي از همکاران مهم تجاري چين در خاور ميانه و منطقه خليج فارس است. دو کشور مي توانند از طريق همکاري اقتصادي تجاري به يکديگر کمک کنند. دولت چين شرکتهاي چيني رابه شرکت در سازندگي اقتصادي ايران تشويق مي کند. اميدوار است که دو طرف فعالانه روش هاي همکاري جديدي را در همه جوانب مورد مطالعه و بررسي قرار دهند تا روابط اقتصادي تجاري دو کشور به سطح بالاتري برسد.

مي توان ديد که اين بيانات علمي روساي جمهوري دو کشور چين و ايران مبني بر گرايش روابط دو کشور در قرن جديد، براي توسعه روابط چين و ايران در آينده از اهميت فراوان و هدايت کننده اي برخوردار است.

3- شخصيت هاي معتبر و سياستمداران ايران در شرايط جديد ، در خصوص روابط دو کشور چين و ايران ، دو نظريه مختلف ابراز مي دارند:

عده اي معتقدند که ايران بايد در دو زمينه يعني 1- اقتصادي و 2- استفاده از تجربيات اصلاحات ،روابط خود را با چين توسعه دهد. چون چين بعد از مائو تسه دونگ به دوران دموکراسي منتقل شده و از برهه درهاي بسته به زمان درهاي باز حرکت کرده است.

ولي عده ديگري نظر دارند که ايران ضمن توسعه روابط اقتصادي با چين ، بايد همکاري سياسي و امنيتي را در مقام نخست قرار دهد. چون چين داراي نيروي بالقوه زيادي است. چين اين امکان را دارد که در مسير امريکا که قصد دارد در جهان سيستم يک قطبي ايجاد کند و سياست استيلاطلبي اجرا نمايد، موانعي محکم ايجاد کند و اين موضوع اصلي توسعه همکاري هاي سياسي و اقتصادي است. اين عده همچنين معتقدند که چين امکان دارد از نفوذ امريکا در منطقه جلوگيري کند. با توجه به اينکه چين در زمينه هاي مختلف با امريکا اختلاف نظر دارد، لذا زمينه مناسبي براي توسعه همکاري سياسي و امنيتي ايران و چين و مقابله مشترک با استيلاطلبي طمع کارانه امريکا فراهم مي شود. دو کشور از ساختار جهان کنوني نگران هستند و با گسترش سازمان ناتو به شرق و جنوب مخالفت مي کنند. لذا احتمال مي رود که دو کشور چين و ايران همکاري استراتژيکي را برقرار کنند.

در واقع ، مسافرت آقاي خاتمي رئيس جمهور ايران به چين در ماه ژوئن سال 2000 ، نشانگر سياست ايران مبني بر گرايش به شرق است. با اين تفاوت که درگذشته ايران سياست توجه به شرق را اجراء مي کرد و نقطه کليدي آن در زمينه هاي سياسي و امنيتي و هدف آن جلوگيري از تهديد غرب به رهبري آمريکا بود. ولي اکنون ايران سياست خود مبني بر انجام گفتگوي تمدنها و رفع تضادها و آرامش بحران ها را اجراء مي کند.

يکي از اهداف توسعه روابط چين و ايران رشد اقتصادي است. چين داراي نيروي بالقوه زيادي در جهت رشد اقتصادي است و کاملا امکان دارد به يک محور اقتصادي جهان در آينده نزديک تبديل شود. چون چين داراي ذخيره ارزي زيادي است ، امکان سرمايه گذاري درکشورهاي خارجي را دارد. ايران در زمينه هاي صنايع نفت و گاز ، سدسازي ، سيمان سازي، شيميائي ، نيروي برق و غيره نياز به سرمايه گذاري زياد خارجي دارد. از اين رو مي تواند در زمينه هاي فوق سرمايه گذاري و تکنولوژي چين را جلب کند. البته در برنامه هاي توسعه 5 ساله يکم و دوم ايران ، دولت چين جمعاً مبلغ 7/1 ميليارد دلار به ايران وام داد. چين يکي از کشورهايي است که در پروژه هاي کشتي سازي ، نيروگاه ، کارخانه سيمان سازي ، مترو به ايران وامهاي زيادي داده است. ايران قراردادهاي زيادي از جمله پروژه متروي تهران را با چين امضاء کرده است. با توجه به اينکه بعضي از قدرتهاي اقتصادي و سازمانهاي مالي بين المللي از سياست ايران خيلي نگران هستند و از دادن اعتبار و وام زيربنايي امتناع مي ورزند ، لذا توسعه روابط با چين خيلي مهم است. از نظر روابط تجاري دو کشور ، حجم تجاري ساليانه از چند ميليون دلار در ابتداي انقلاب ، به 347/1 ميليارد دلار در سال 1999 ارتقاء يافته است. اگر ما به روابط سياسي چين و ايران در دو سال اخير نگاه کنيم، مي توانيم دريابيم که دو کشور روابط بسيار نزديکي دارند. معاون وزير امور خارجه چين در تابستان سال 1999 به ايران سفر کرد و از ان به بعد وزراي امور خارجه دو کشور دائماً در مرکز سازمان ملل متحد ملاقات کرده اند. در ماه دسامبر سال 1999 شوراي مشترک دو کشور چين و ايران تشکيل يافت. وزير امور خارجه چين در فوريه سال 2000 به ايران سفر کرد و دو کشور يادداشت مشترک دو کشور چين و ايران مبني بر ايجاد سازمان مشورتي بين دو وزارت خانه امور خارجه را منعقد کردند.

در امور بين المللي ، دو کشور چين و ايران با جهان يک قطبي بابتکار امريکا مخالفت مي کنند که مي توان گفت اين زمينه ديگري در جهت توسعه روابط دو کشور است. آقاي خاتمي رئيس جمهور ايران در صحبت با خبرنگار روزنامه زندگي چاپ لندن بطور صريح اشاره کرد که امريکا را بعلت مداخله در امور ايران ، سرزنش مي کند. آقاي خاتمي در باره ساختار يک قطبي اظهار داشت : دو کشور چين و ايران اين ساختار را قبول ندارند. اروپا و همه جهان با ساختار يک قطبي مخالفت مي کنند.

در واقع چين کشور بزرگي است که نقش تعيين کننده اي در جهان ايفاء مي کند و داراي سلاح هاي پيشرفته و نيروي جنگي بزرگي است. لذا چين کاملا مي تواند نقش بزرگ و مهم خود را در صحنه جهاني بازي کند. از آنجا که چين امکانات فوق را دارد ، لذا پس از فروپاشي اتحاد شوروي سابق ، بسياري از کشورهاي جهان خود را به چين نزديک کردند. با توجه به اينکه چين هيچ پيمان يا اتحاد نظامي مخصوصي با هيچ کشوري امضاء نکرده ، لذا ايران کاملا مي تواند از امکانات اقتصادي و نظامي چين و حق وتو آن کشور در شوراي امنيت سازمان ملل متحد و حق راي چين در سازمانهاي بين المللي استفاده کند. اکنون بسياري از کشورهاي غرب از برخاستن چين نگران بوده و سعي مي کنند که روابط دوستانه دو کشور چين و ايران را بر هم زنند.

چين و ايران در باره حقوق بشر و تروريسم ، نظريات مشترک دارند. اين اشتراک نظر زمينه ديگري در جهت توسعه روابط دو کشور است. دو کشور چين و ايران عقيده دارند که حقوق بشر ادعا شده از طرف غرب با تعصب و سوءنيت همراه است و کشورهاي غرب با استفاده از حقوق بشر ، دنبال منافع غيرقانوني هستند. ادعاي امريکا مبني بر دفاع از حقوق بشر مداخله بي دليل در امور داخلي چين و ايران است. از اين رو ، چين و ايران هميشه هدف حمله کينه توزانه امريکا هستند. امريکا ادعا کرد: سياست دولت چين در قبال سازمان ديني غيراصيل فا لون گونگ ( Fa lunngong ) پايمال کردن حقوق بشر است. امريکا خودسرانه از چين درخواست کرده که محکوميت مرگ را لغو کند؛ همزمان امريکا و کشورهاي غرب نيز بر ايران فشار مي آورند و از ايران درخواست مي کنند محکومان جاسوسي را رها کند و بهائيت کفراميز را بعنوان دين رسمي بپذيرد و محکوميت به مرگ را لغو کند و طرح ناعادلانه خاور ميانه را قبول کند. بدون شک ، فشار امريکا و کشورهاي غرب بر چين و ايران موجب تقويت بيشتر همکاري و اتحاد دو کشور چين و ايران خواهد شد.

بدين ترتيب ، با نگاهي به تاريخ بشر و مرور گذشته که در وضعيت هاي مخاطره آميز بيشمار و جنگ هاي پي درپي در جهان ، بهيچوجه دوستي سنتي مردم دو کشور چين و ايران که از طريق جاده ابريشم ايجاد شده ، صدمه نديده امروز نيز منافع مشترک و وظايف مشترک و همکاري وسيع دو کشور ، دو ملت بزرگ چين و ايران را به هم وصل کرده است. بنده اطمينان دارم که در هزاره جديد، با تشريک مساعي رهبران دو کشور ، روابط چين و ايران وارد مرحله درخشاني خواهد شد.