اختر چرخ ادب

مرورى بر اشعار پروين اعتصامى
((قسمت اول))

مجيد مرادى

((عنصرالمعالى كيكاوس بن وشمگير))

اعتقاد بسيارى بر آن است كه پروين اعتصامى سرآمد زنان شاعر اين سرزمين است و البته اين ادعايى گزاف نيست.

تيراژهاى وسيع و چاپ مكرر و متنوع اشعار او از عمق ارتباط او با خوانندگان كه از طبقات گوناگون هستند حكايت دارد.

شعر پروين دركنارشعربزرگان ادب پارسى مانند سعدى و حافظ توانسته است مجوز ورود به داخل منازل را دريافت كند و البته در مرتبه اى نازلتر.

خواننده در شعر او به تماشاى جامعه اش مى نشيند و دردها را مى يابد و درمان را مى شناسد و با حكمت زندگى آشنا مى شود و اين همه را نه به زبانى گنگ و مبهم كه به بيانى روان و روشن بدست مىآورد و چون سخن او از دل بر مىآيد لاجرم بر دل مى نشيند. او شعر دل خويش را براى ديگران مى گويد و نقطه اتحادى بين دو شق سخن صاحب ((قابوس نامه)) پديد مىآورد. شعر او اگر چه بهر دل خود او گفته شده باشد باز ديگران را مفيد مى افتد زيرا او آن قدر بزرگ و وسيع است (و نيز دردهايش) كه به راحتى طيف وسيعى از مردم زمان خودو زمانهاى بعد را با خود همزبان و هماهنگ و همدل مى كند.

شعر پروين لبريزازانديشه هاى بزرگ است و اين چيزى است كه ديرى از ساحت هنركوچيده است و هنرمندان به جاى پرداختن به اصلى ترين مسائل و اصيل ترين دردهاى انسانى سر در لاك موهومات فرو برده اند و به نام سبك جديد و طرز نو و آفرينش هنرى و ابداع, مسايل انسانى را به حاشيه كشانده اند.

گاه از يك تابلوى نقاشى و يا يك قطعه شعر, هيچ عايد تماشاگر و خواننده نمى شود زيرا تنها كارى كه شاعر و نقاش كرده اند اختلاط رنگها و واژه ها با يكديگر است بدون هيچ حكمت و شان نزولى. والبته با اين كار كه هيچ كس از آن سر در نمىآورد بى مايگى و بى پايگى خود را پنهان مى دارند. و بى هنرى خود را نوعى هنر و بلكه عين هنر مى نمانند.

بسيارند شاعرانى كه تنها همتشان را منحصر در تصويرسازى و مضمون پردازى و خلاقيتهاى زبانى و بلكه بازى باالفاظ كرده اند بدون اين كه انديشه اى در سر داشته باشند قابل عرضه و طرح.

وقتى به شعر پروين نظر مى كنيم مى بينيم امواج بلند انديشه هاى متعالى اش اوج گرفته اند و در بيت بيت شعرهايش جاى پاى درد را مى توان مشاهده كرد, درد نان, درد ايمان و دردهاى ديگر اجتماعى كه انسان هر عصرى ممكن است با آن روبرو باشد.

و همين انسان گرايى ناب سبب نزديكى مردم به شعرهايش مى شود, همان چيزى كه اكثر شاعران از آن بى بهره بوده و هستند.

مى بينيد دردهاى پروين در محدوده خانه و زندگى شخصى اش محدود نيست بلكه زمزمه درونى هر انسانى است كه در ذهن و زبان پروين به صورتى حكمتآميز شكل شعر به خود گرفته اند.

نگاه آفتابى پروين از ذره هاى خرد و مسائل بسيار ريز, نيز دريغ نمى كند. او مى داند بدترين گرفتارىها گرفتارى نفس است و تمام بدبختى آدمى زمانى شروع مى شود كه دست دوستى با نفس خود بدهد و گرامى اش بدارد. پس بايد روح بلند مرتبه و الهى اش را با خدمت تن و نفس نيالايد و راهزن را از راهبر باز شناسد.

و به اين ترتيب آموزشهاى اخلاقى و دينى اش را به زبان پند و نصيحت و با نرمى و ملايمت زنانه اش چونان مادرى دلسوز و مهربان, القا مى كند و همانگونه كه مادر كودكش را از آب و آتش مواظبت مى كند و راه و چاه را نشانش مى دهد و البته گاه هم سرزنش و ملامت را چاشنى تشويق و ملايمتش مى كند, پروين هم مخاطبش رابه تامل و انديشه در مسيرى كه براى حياتش برگزيده وا مى دارد و در يك سير از ماضى به حال و از حال به استقبال كه استمرارى هميشگى داشته اند, فرجام و انجام افعال آدمى را مورد بررسى قرار مى دهد.

از اين روست كه انسان اگر مى خواهد سلامت به مقصد برسد بايد هميشه در مراقبت از خويش و احوال و اطوار خويش بكوشد و آسوده نخوابد كه رهزنان فراوانند و متاع او بسى گران.

اين همه حديث نفس سرايى سبب غيبت روح احساس اجتماعى او نمى شود. او نمى تواند از كنار اشك يتيم بى تفاوت بگذرد و در راز و رمز آن نينديشد و پرده از چهره ستمگران نيرنگ باز برنيفكند. او فروغ تاج پادشاهان را وام گرفته از سرشك يتيمان مى داند كه به سرقت رفته است. اينجاست كه شاعر از يك نگاه عاطفى ساده, گريزى مى زند به تحليلى سياسى اجتماعى و در چند بيت بى ارجى و سستى ريشه پادشاهان مغرور را بيان مى دارد و از آنان سلب حيثيت مى كند:

شعر پروين شعر اخلاق است, شعر زندگى است و خلاصه, اخلاق زندگى درونمايه بسيارى از اشعار اوست. با تاسف بايد گفت امروزه تا سخن از واژه اخلاق مى شود گروهى مى پندارند اخلاق چيزى جز سلسله مقرراتى محدود كننده كه انسان را از صحنه اجتماع و سرنوشت جامعه به انزوا مى كشاند نيست, در حالى كه اين بعد منفى از ساحت اخلاق به دور است.

اخلاق از شخصيت كلى انسان جدا نيست و شامل همه فعل و انفعالات آدمى مى باشد. شايد بتوان ـ حداقل در اينجا ـ اخلاق را به سه دسته تقسيم كرد, اخلاق ستيز, اخلاق پرهيز و اخلاق گريز.

پروين در شعر و همچنين در زندگى اش در عين پرهيز, روحى ستيهنده دارد و هيچ گاه رو به گريز از ـ واقعيتها و حقايق تلخ زندگى نمىآورد. به عنوان نمونه او پس از ازدواج ناموفقش با يك نظامى, تاب خشونت و بى روحى و انجماد زندگى آنچنانى را نياورده و كار به جدايى مى كشد و آرزوهاى او در زندگى تحقق نايافته مى ماند اما او به گوشه سرد ياس نمى خزد و عينك اندوه شخصى و ناكامى بر ديده نمى زند و آنقدر كه به غصه كودكى يتيم مى پردازد به خود نمى پردازد. مردانه در ميدان مى ماند و برگهاى سبزش را بر شاخسار درخت شعر فارسى مى نشاند. همين روح ستيهندگى و استوارى و صلابت, اين توهم را در ذهن گروهى برانگيخت تا در صحت انتساب شعرها به او ترديد كنند و بلكه انكار نمايند. چون از يك زن اين همه صلابت و ستيز انتظار نمى رود كه پادشاه را آنگونه توصيف كند و قاضى و محتسب و پاسبان را چنان كه در اشعارش مى بينيم و عجيب است كه قصائدى به آن استحكام بسرايد. اينان با شاعرانى انس گرفته اند كه مردش مى گويد:

و آدرسش را پشت هيچستان مى دهد. با همه احترامى كه براى شاعر اين شعر قائليم ولى بايد پرسيد اين روح گريزنده و فرارى كه در گوشه اى نشسته است و همه چيز را خاكسترى مى بيند چه اثرى بر خواننده مى گذارد؟ جز ترغيب به فرار از واقعيتها و پذيرفتن ضعف و ذلت؟ شاعر از هياهو و جنجال بيزار است, حوصله اصطكاك و اعتراض را ندارد و معلوم نيست در مقابل سرنوشت جامعه اش چه كاره است؟ بى هيچ هراسى آفتابى مى كند و در عين ستيز از مرز پرهيز فراتر نمى رود و انسان زيستن را شعار خود قرار مى دهد.اوبراىآرمانهاىايدهآلى خودرنج فراوان برده و محنتها كشيده است.

با نگاهى مختصر به عناوين شعرهاى پروين مثل گفت وگوى سوزن و نخ, سير و پياز, عدس با ماش, دوك و پيرزن و...در صحت انتساب شعرهايش به او جاى ترديدى باقى نمى ماند و توهم اينكه شاعر اين شعرها يك مرد باشد, زدوده مى شود. با اين وجود روح مردانگى و صلابت در شعرهايش چشمگير است و حتى در آه و ناله هاى او اثرى از ضعف و ذلت و زبونى و حقارت ديده نمى شود. او هرگز طعمه دربار قرار نگرفت و سر تسليم فرو نياورد و شخصيتش را گم و فراموش نكرد. جالب است بدانيم او مدال افتخار وزارت معارف را نپذيرفت و دعوت شاه را براى خدمت دربار رد كرد با اين سخن كه به حق, مدال افتخارى براى زندگى شرافتمندانه پروين است به سراغ يك مثنوى زيبا از او مى رويم كه داستانى آموزنده را بيان مى كند. داستان گفت وگوى ماهيخوار و ماهى. و صد البته كه كنايه بسى رساتر از تصريح است و اين ويژگى درشعرپروين ديده مى شود كه غالب حرفهايش را در قالب گفت وگوى شخصيتهاى داستان بيان مى كند. در اين شعر ماهيخوار به ماهى مى گويد:

از اين درياى شور چه مى خواهى؟ كوچكى و ضعف تو به خاطر شنا در اين آب گل آلود است. از اين آب آلوده چه ديدى كه شب و روز در آن سرگردانى. بهتر است فكر ديگرى كنى و به ما كه بساط خود را از فتنه پاك كرده ايم اعتماد كنى, اگر چنين كنى از غمهاى عالم رها خواهى شد, نه تب و تابى خواهى داشت نه اضطرابى. صيادان براى تو دامها گسترده اند و تابه ها آماده كرده اند, اگر نمى خواهى كباب صيادان شوى بايد به اندرز ما گوش فرا دهى. اگر ميهمان ما شوى و هوا ونسيم اينجا را ببينى ديگر هوس دريا نخواهى كرد و حال بشنويد جواب ماهى را كه با همه رنجها و سختيهاى زندگى با درياى مشكلات و تلاطم روزگار مى سازد و خود را نمى بازد.

و آنگاه ارتباط خود را با خاك كه نماد پستى و تعلق است منتفى مى داند و بيرون آمدن از محيط زندگى خويش را محال, و بستر موجهاى سهمگين را بسيار سبك تر و راحت تر از خفت تسليم مى داند و شكار شدن و سوختن در تابه شكارچيان را بر تسليم و زبونى ترجيح مى دهد و به ماهيخوار مى گويد تو خيرخواه ماهى نيستى بلكه دام گستر اويى, البته محترمانه وبا مهمانى كردن دام مى گسترى.

ادامه دارد.