معماري پنهان برج طغرل «برج طغرل شاهكار نجوم و هنر معماري ايران»

مهدي دانشيار*

سرزمين ايران اقليمي كهن با سابقه شگرف علمي همواره در صحنه تمدن بشري درخششي خيره كننده دارد و فرزانگان و انديشمندان اين مرز و بوم مهم بسزائي در گسترش انديشه بشري و تبلوري از خلاقيتها و نمودي از شاهكارهاي فكري اعصار را در منظر جهانيان به نمايش در آورده‌اند آثاري كه هر كدام در جاي خود حكايت از فرهنگي غني و پشتوانه‌اي علمي بس محكم و انديشه‌اي پوياست. آري ايران سرزمين تمدن و شاهراه تفكر انساني، كه اين عبارت را در خور مدح خود كرده «هنر نزد ايرانيان است و بس» و يا در طنين وحي الهي از زبان پيام آور بزرگ دادار يكتا چنين حكايت شده «اگر دانش در ثريا مسكن گزيند مرداني بلند همت از ديار ايران به آن دست خواهد يافت» و اين منت خداوند و تاج زرين الهي بر بلنداي سرزمين ايران است و اين زمزمه شكوه انديشه ايراني در برابر جهانيان است.

كه ايران نباشد تن من مباد. روز تاريخ سرزمين كهن ايران را از اعمال اعصار مي‌پيمايد و از ادوار متعهد يادگاراني را به همراه مي‌آورد از سرزمين مغان و سروده‌هاي زردشت مگذر، ديار شاهان و سلسله‌هاي مختلف را مي‌پيمايد و با عناي و صفاي مردمان عجين مي‌شود، تا به دوران سلجوقيان مي‌رسد. همواره در قرون مختلف پيران طريقت علم و انديشه ياد سرداران و سلاطين زمان را با پديد آوردن آثاري جاودانه ، به تاريخ مي‌سپارند. و فرزندان آينده را به پدران گذشته پيوند ناگسستني مي‌دهند. اگر طريقتگران بنيان آفرين دوران هخامنش نبودند و زيبائيهاي شهر پارسه را نمي‌آفريدند چه پيوندي بين ما فرزندان اين عصر با نياكانمان در آن عصر بود. اگر شاهكارهاي هنرمندان دوران و فرزانگان عهد صفوي نبود چه حلقه‌اي و چه افتخاري و چه فرهنگي قابل مباحات باقي مانده بود كه حكايت از تمدن ايران زمين كند.

يكي از شاهكارهاي دوران و زيبائيهاي بر جاي مانده در زمان در حاشية شهر تهران در منطقه ابن باويه شهر كهن ري در ميان انبوهي از سازه‌هاي زمان سر به فلك كشيده شكوه خود را پس از 700 اندي سال كه از قدمت آن گذشته حفظ نموده است ، برجي به بلنداي تاريخ ، و شكوه و تمدن ايران زمين. آري، اين برج، برج طغرل نام دارديادواره سردار دلاور و بنيانگذار سلسله مقتدر و با عظمت سلجوقيان «طغرل بيك سلجوقي» مي‌باشد كه بنا به گفتة پير كاوشگر ري باستان مرحوم دكتر حسين كريمان كه روحش شاد باد. آرامگاه وي و مادرش و بنا به حكايت مورخ دوران و فرزانه فرهيخته زمان مرحوم محمد محيط طباطبائي زواره‌اي كه مرقد وي در زوايه شمالي اين برج حقايقي را فرياد مي‌كند «نه تنها آرامگاه طغرل سلجوقي و مادرش مي‌باشد بلكه مرقد بسياري از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقي نيز مي‌باشد كه اين بقعه به پاسداشت عظمت آنها بنا شده بوده است» (كيهان فرهنگي...) كه مرحوم محيط براي فراموش نشدن اين مهم وصيت بر تدفين خود در جنب اين برج با شكوه نموده است كه يادش گرامي و روانش شاد باد. اين بنا با مساحتي بالغ بر 48 متر مربع و ارتفاعي در حدود 20 متر و با اسكلتي خشتي و آجري به صورت استوانه‌اي افراشته خودنمائي مي‌كند كه نماي داخلي آن به صورت استوانه گون و نماي بيروني آن بصورت مشلع تزئين يافته است كه از 24 كنگره با زوايه‌هاي حاده تشكيل شده است. در ضلع شمالي و جنوبي برج دو سر در با معماري طرح رازي ساخته شده است و تقريباً تا ارتفاع چهارمتري برج ديوارها به صورت توپ تا قطر ديوارهاي حدود 5/1 متر تشكيل شده و ديوارهاي بالاي ارتفاع چهارمتر به صورت تو خالي طراحي شده و وسط آن پليكاني وجود دارد كه درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالي بنا خودنمائي مي‌كندكه رابطي بين قسمتهاي تحتاني و فوقاني برج مي‌باشد دربها و قوسهاي رازي كه فشار فوق‌العاده‌اي را تحمل مي‌كند و تو خالي بودن ديوارهاي فوقاني به استحكام بنا كمك كرده و جنس خشت به كار رفته در برج كه از زاج و خاك و سفيده تخم مرغ است بر استحكام آن مي‌افزايد.

قدمت برج و پا برجا بودن آن در طي 700 سال كه از ساخت آن مي‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌هاي سهمگين در ناحيه نشان از پي مستحكم و عميق اين بنا دارد. پي سازنده اين برج در كف آن در كناره‌هاي ديوارها كانالهاي گذر هوا را تعبيه كرده‌ كه اين كانالها مانع از رطوبت ديوارها و از بين بردن خرابيهاي ناشي از آن مي‌شود و دياوراهاي برج طوري طراحي شده كه موجب طنين صدا در درون بنا مي‌شود. و اگر واعظي يا خواننده‌اي در وسط برج خطبه‌اي ايراد كند و يا تصنيفي را بسرايد صداي آن در همة برج طنين انداز مي‌شودو به صورت اكو وار به سمع همه مي‌رسد. كه البته وجود سقفي مخروطي كه بر فراز ديوارهاي برج قرار داشته كه هم اكنون اثري از آن بر جاي نيست شايد به اين فناوري اكستيكي جلوه‌اي ديگر مي‌داده است. اين برج علاوه بر آنكه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود مي‌باشد استاد سازنده آن كاربردهاي ديگري را در جاودانه ساختن آن بكار برده و معماري پنهاني را براي پي بردن به اسراري با آن عجين كرده است. از جمله كاربرد اين برج استفاده در شبهاي تار با استفاده از روشن كردن آتش بر باروي بلند آن براي راهنمائي مسافران جاده ابريشم كه از جانب خراسان به جانب ري مي‌آمدند بوده و در روز احتياجات گاهشماري مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه انديشمند استاد منوچهر آرين پژوهشگر خراساني عرصه تاريخ علم كشور در مقاله نگاه ديگري به برجها اطلاق واژه برج به اين بنا و بناهاي مشابه از آنجا كه برج به منازل عبور حركت سالانه خورشيد در دائره‌البروج گفته مي‌شود حكايت از اين مطلب دارد كه گذشتگان از اين روي سايه‌هاي اين ابنيه و دريچه‌هاي گذر نور خورشيد كه در روي آنها تعبيه شده پي به برجي كه خورشيد در آن غوطه ور مي‌باشد مي‌بردند زيرا كه در هر برجي خورشيد ارتفاع خاصي در آسمان نسبت به افق و ميل خاصي نسبت به جهات جغرافيايي مناطق داردلاجرم سايه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود كه از اين تغييرات مي‌توان در تعيين روزها و برج‌ها بهره‌ برد و اين فناوري به كار رفته در اين ساختمانهاست كه كلمة برج را زيبنده نام آن كرده است. برج طغرل علاوه بر اين ويژگي فوق‌العاده، ويژگي منحصر به فرد ديگري در خود نهفته دارد كه سرود زيباي انديشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر مي‌كند. و آن ساعت آفتابي منحصر به فردي است كه در دل كنگره‌هاي آن پنهان دارد. كه شايد مورد مشابه آن در تاريخ علم كمتر يافت مي‌شود. همان طور كه ذكر شد حول اين برحج از نماي بيروني 24 كنگره با زاوية حاده جلوه‌گر شده كه اگر در روبروي درگاه آن بايستيد گويي شيري با دهاني باز به شما مي‌نگرد. در دقت در اين بنا از آنجا كه اين كنگره‌ها درو تا دور اين اثر را فرا گرفته به گونه‌اي خاص طراحي شده كه اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بيافتد در جانب شرق بنا كم‌كم يكي از كنگره‌ها روشن مي‌شود و آفتاب درون آن مي‌تابد، اگر نيم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد.

نصف كنگره روشن مي‌شود اگر يك ساعت از طلوع خورشيد بگذرد يك كنگره به طور كامل روشن مي‌شود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و كنگره روشن مي‌شود، همين طور اگر سه ساعت بگذرد سه كنگره تا هنگامي كه به لحظه‌اي مي‌رسيم كه خورشيد روي نصف النهار منطقه قرار مي‌گيرد. يعني بيشترين ارتفاع خود را از افق دارد، در اين هنگام خورشيد درست در بالاي سر در جنوبي برج قرار مي‌گيرد چرا كه دربهاي برج كاملاً شمالي جنوبي بوده و روي نصف النهار واقع است در اين هنگام سايه تيغه‌اي كه بالاي سر سردرب ورودي است درست در بالاي تبري ضربي گونه سر در قرار گرفته و حكايت از لحظه اذان ظهر مي‌كند و در زمستان كه ارتفاع خورشيد پائين‌تر است در لحظه ظهر خورشيد از درب جنوبي درست وسط برج مي‌تابد. اگر چنانچه خورشيد از لحظه ظهر زوال پذير و به جانب غرب گرايش يابد حال كنگره‌هاي جانب غرب شروع به روشن شدن مي‌كند. اگر نيم‌ ساعت از لحظه ظهر بگذرد نيمي از كنگره از جانب غرب روشن مي‌شود اگر يك ساعت بگذرد يكي از كنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نيمي از كنگره‌ها روشن مي‌شود و همين گونه تا خورشيد غروب كند. پس از روي كنگره‌هاي اين برج و روشن شدن آن توسط خورشيد مي‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعيين نمود.

برج طغرل شاهكار معماري و نجوم مهندسي رازيست و حكايتگر ري باستان ما در تهران كه گر زمانه چهره پر فروغ آن را بي رمق كرده و حجاب تاريخ سيماي تابناك آن را مكدر نموده پس بر فرزندان ايران زمين است كه با نظري بر پيشينه فرهنگي خود خودباوري خود را دو چندان كرده و با افتخار از پيشينه تابناك خود كه در حدود هزار سال گذشته رصد خانه‌اي چون رصدخانه ابو محمد خضر خجندي را در دامنه كوه طبرك ري و در هفتصدسال پيش شاهكار گاهشماري اعصار را داشته‌اند آينده‌اي درخشان را رقم زنند كه ابقاي روزگار سوار بر مركب گدشته به سوي آينده روشن قدم گذاشته‌اند آينده‌اي همراه با فناوريف اخلاق و تمدن عالي و با دو بال علم و اخلاق نظر بر جلال ملكوتي حق انداخته و هياهوي زمان را زير لگام انديشه و نيك و كردار خوب و رفتار عالي به زير سيطرة خود گيرند. اين است نويد و سروش و ارمغان و ميراث تاريخ براي ما اينان زمان. با سلام و صد درود بر روان همه پاكان و فرزانگان صالحان اقليم تمدن بشريت.

*مهدي دانشيار کارشناس نجوم - مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبد العظيم (ع)