گنبد سلطانیه نسخه متنی

گنبد سلطانيه

تحقيق و گردآوري : محسن شجاعي فر

عکس : محسن شجاعي فر

بناي تاريخي گنبد سلطانيه در نزديکي زنجان واقع شده ، دشتي که گنبد در آن قرار دارد حدود 2000 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . ساخت بناي عظيم سلطانيه در بين سالهاي 675 الي 685 هجري قمري صورت مي پذيرد و به عبارت ديگر کار ساختمان آن به مدت 10 سال به طول انجاميد . قصد از بناي چنين گنبد با شکوهي آن بود تا مرقد مطهر حضرت علي (ع) را به آنجا منتقل سازند ، علت اين کار شيعه شدن سلطان محمد خدا بنده و گرايش او به حضرت علي بود ، شايد به اعتباري گنبد سلطانيه را بتوان اولين اثر هنري شيعه در کشور ايران دانست . بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دين با اين عمل ، سلطان محمد از انجام اين کار منصرف شد .

اين بنا در نماي داخلي و خارجي حالت تظاهري دارد ، ارتفاع آن 46 متر و قطر دهانه گنبد آن 26 متر مي باشد ، اساس طرح بنا بر عدد 8 قرار دارد و معلوم نيست اين عدد به چه منظوري انتخاب گرديده است ، زيرا عدد 8 عدد مقدسي ماننده 7 و 12 که به احتمال الهامي از خورشيد است نمي باشد ، شايد عدد 8 به علت ساختن ساعت آفتابي و يا ايستايي فوق العاده اش بوده است ، آنچه در اين بنا ماننده بناهاي ديگر اسلامي به چشم مي خورد حالت تمرکزي است که اين هشت ضلعي در مرکز مجموعه بنا دارد .

در اين اثر روابط معماري در دو جهت افقي و عمودي حل گرديده است ، طبق معمول حرکت عمودي بر عهده منارها قرار دارد ، بنابراين دو نوع منار مي باشد ، يک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد

و نوع دوم که در قسمت فوقاني به صورت گلدسته خودنمايي مي کند ، در بناي سلطانيه حرکت افقي در چهار سطح مي باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودي که قبلا توضيح داده شد برقرار گرديده است ، در قسمت همکف که براي قرار دادن مرقد حضرت علي در نظر گرفته شده بود فضاي بسيار وسيعي قرار دارد که براي طواف و اجراء مراسم خاص مذهبي از آن استفاده مي گرديد . سطح دوم که در هر يک از اضلاع 8 ضلعي ايواني را ايجاد کرده و به وسيله راهرو پوشيده اي به هم مرتبط مي باشند که به احتمال براي استقرار خانمها جهت ديدن مراسم مذهبي تعبيه گرديده است. سطح سوم عبارتست از غرفه هاي شبيه به طبقه دوم که بر روي نماي خارجي بنا ايجاد شده و دشت پيرامون در برابر آنها با زيبايي خاصي گسترده شده است ، اين غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم ديني بوده است ، در دوران صفويه اين غرفه ها را به اطاق تبديل ساخته اند و از آنها براي سکونت طلاب استفاده کرده اند . در تعميرات اساسي گنبد سلطانيه اين ديوارهاي افزوده را که سبب سنگين شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستين آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در اين محل فضاي مناسبي براي انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از اين فضا براي تعمير گنبد يا ريختن برف استفاده مي شده است .

اين بنا داراي هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، اين مؤذنه ها براي پخش صداي اذان و خبر بطور يکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبيه گرديده زيرا در صورت بودن يک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمي رسيد .

مقيد بودن مسلمانان به تشخيص دقيق زمان براي انجام مراسم مذهبي را مي توان سبب ايجاد ساعت آفتابي در اسکلت اين بنا دانست ، باين طريق اگر نور از سوراخ گنبد اصلي بتابد زمان اذان ظهر است ، نوري که از پنجره هاي بزرگ مي تابد مبين ساعت و نور پنجره هاي کوچک حدود دقيقه را مشخص مي ساخت ، به احتمالي طرح هشت ضلعي بنا نيز به خاطر ايجاد چنين ساعتي بوده است . بدون شک کشف و پياده سازي علمي اين مطلب بسيار قابل اهميت است که متاسفانه تا کنون توجهي بدان نشده است . در شب هم به ياري بعضي از ستاره ها که از اين پنجره ها ديده مي شدند زمان را مشخص مي کردند.

زمين اين ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقريبي 10 متر تشکيل يافته است ، بنا روي پايه هايي مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجري استوار شده است که در پلان تشکيل يک هشت ضلعي منتظم را مي دهند ، طول هر يک از اظلاع هشت ضلعي 17 متر و سطح هر يک از اين جرزهاي باربر حدود 50 متر مربع مي باشد ، بار اين جرزها و به کلي بار تمام بنا روي پي هايي به قطر دو متر وارد مي شود که به صورت راديه ژنرال ايجاد شده است .

پي هاي اين ساختمان عظيم بسيار ناچيز و سطحي است ، دليل اين امر مربوط به مقاومت عالي زمين مي باشد ، نکته اي که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پي ها از سطح طبيعي زمين حدود 5/1 متر پايين رفته است ولي در ساير قسمت ها عمق پي ها از 50 - 60 سانتي متر تجاوز نمي کنند ، پي هاي مزبور از بلوک هاي سنگي منظم به ابعاد 20 - 25 سانتي متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.

شايد هيچ چيز به اندازه تزئينات سلطانيه رسالت فکري هنرمند را نشان ندهد زيرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثير بسزايي دارد ولي براي عامه مردم قابل درک نيست و تنها همين تزئينات است که در وحله اول چشم بيننده را خيره مي کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را براي بيننده به روشني بازگو مي سازد .

به اختصار نمونه هايي از طرح هاي نهفته در اين تزئينات و نقش رنگ در سلطانيه بيان شده است :

کلمات الله به عنوان علت غايي جهان هستي ، محمد به عنوان بنيانگذار مکتب و علي به عنوان مظهر حکومت عدل الهي با خط تزئيني به بيننده القا مي شود . بر روي پاقوس گنبد با ترکيب کاشي الوان که از رنگ سرد استفاده گرديده به خط بنائي ترکيبي از کلمات الله ، محمد و علي ايجاد گرديده ، اين طريقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است. در داخل فضا بر روي ديواره هاي ايوانهاي داخلي نيز به خط بنايي با ترکيب کاشي آبي و آجر کلمات الله محمد و علي نقش شده است ، در يک سري تقسيم بندي کاملا رياضي و با ايجاد مدول هاي متنوع بعضي از شعار هاي اسلامي همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائي نوشته شده است ، در همين زمينه از کلمه علي نيز ترکيبهاي پيچيده رياضي عرضه شده که نمونه هاي آن را در تزئينات کاشي کاري ميابيم . به نظر مي رسد در تزئين کاشي ها فقط رنگ آبي مورد نظر بوده ولي به علت عدم امکانات تکنيکي رنگهاي متنوعي از آبي سير تا آبي آسماني و حتي سبز پررنگ مايل به آبي بوجود آمده است ، ترکيب کلي اين رنگها در گنبد اصلي ، رنگ فيروزه اي بسيار زيبايي ايجاد مي کند که اين نوع رنگ ها در ترکيبات داخلي گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است .

منابع :

اسناد و مدارک موجود در کتابخانه و مرکز اسناد واقع در گنبد سلطانيه