حجيت‏سيره - حجیت سیره نسخه متنی

حجيت‏سيره

آيت الله سيد محمود هاشمى

سيد حسن اسلامى

سيره عقلايى عملا يكى از منابع مهم فهم احكام است و بسيارى از احكام دين مبين اسلام از احكام امضايى است كه همان سيره عقلاست. با وجود اين چندان كه بايد به تنقيح اين بحث پرداخته نمى‏شود و از آن به اجمال بحث مى‏كنند. از معدود كسانى كه اين بحث را شكافته و شقوق آن را بيان داشته‏اند، مرحوم شهيد صدر است. ايشان با دقتى قابل توجه به انواع سيره و مبانى حجيت آن پرداخته‏اند. مقاله حاضر ترجمه بخشى از كتاب بحوث فى علم الاصول است.

گرچه معمولا بحث «ظواهر» به عنوان نخستين اماره و ظن شرعى، مقدم داشته مى‏شود، ليكن از آنجا كه مهمترين دليل حجيت امارات مهمى مانند «ظواهر» و خبر واحد ثقه كه مهمترين امارات در فقه هستند سيره عقلاست، ناگزير از بحثى مستقل در باب سيره و دليليت و شرايط آن هستيم تا آگاهانه و با روشنى بتوانيم به آن در مباحث اصولى استناد كنيم.

در واقع استدلال به سيره عقلا مختص مسائل اصولى و باب امارات نيست، بلكه در ابواب فقه، بويژه در ابوابى مانند معاملات، كه عقلا در آن به قانونگذارى مى‏پردازند، رايج است.

مقصود آن است، در مواردى كه قبلا از دلايل ديگرى مانند اجماع منقول، شهرت، اعراض مشهور از خبر صحيح و يا عمل آنان به خبر ضعيف براى اثبات مسلمات و مرتكزات فقهى استفاده مى‏شد، به جاى آنها از سيره استفاده كرد، تا در تنگناى استفاده از فتاواى قدماى اصحاب و يا اراى فقهى مشهور، بتوان آنها را كنار گذاشت و به وسيله سيره عقلا به نتايج مطلوب رسيد.

سيره عقلايى

مراد از سيره عقلائى تنها رفتار عينى و ملموس نيست، بلكه شامل مرتكزات ذهنى عقلايى نيز مى گردد، اگرچه به سبب عدم تحقق موضوع هنوز طبق آن رفتارى عينى انجام نشده باشد. بنابراين عنوان جامع بحث، ايستارها و مواضع عقلايى است. چه در رفتار عينى متجلى شده باشد و چه همچنان در ذهن آنان مستقر بوده باشد.

همچنين مقصودمان از سيره در اينجا اعم از سيره متشرعه و سيره عقلايى به معناى اخص است كه قسيم آن يك تلقى مى‏گردد.

اين بحث را در پنج محور، طرح خواهيم كرد:

محور اول: اقسام سيره عقلايى;

محور دوم: سيره متشرعه و چگونگى استدلال به آن;

محور سوم: چه مقدار از احكام با سيره متشرعه اثبات مى‏شود؟

محور چهارم: مفاد امضاى سيره عقلا چه مقدار است؟

محور پنجم: تفاوتهاى ميان سيره متشرعه و سيره عقلا;

اقسام سيره عقلائى

سيره عقلايى را مى‏توان به سه دسته تقسيم كرد:

1. سيره‏اى كه موضوع حكم شرعى را منقح، مشخص و معين مى كند، ولى در باب حكم آن، ساكت است و حكم اين موضوع با دليلى از كتاب يا سنت و يا جزءان اثبات مى‏شود.

تنقيح و تعيين موضوع حكم شرعى، خود به دو صورت است:

الف سيره عقلايى خود موضوع حكم را تعيين و حدود آن را مشخص مى كند. مثلا از دليل وجوب «امساك زوجه با معروف‏» وجوب نفقه به عنوان امساك معروف استفاده مى‏شود. زيرا معروف از عرف به معناى شايع و مرسوم است. حال اگر مقدار نفقه و حدود آن از نظر عرف، بر اثر تحولات فكرى، اقتصادى و اجتماعى و تغيير شرايط، در زمان ما بالاتر از مقدار آن در زمانهاى گذشته باشد، به گونه‏اى كه آن مقدار پيشين ديگر عرفا نفقه تلقى نشود، در اين صورت مقدار رايج امروزى واجب خواهد بود و مقدار گذشته كفايت نمى‏كند.