نگاهى به زندگى بانوى مجتهده امين

فاطمه همتى - كارمند

«من عمل صالحا من ذكر او انثى و هومؤمن فلنحيينه حياة طيبة و لنجزينهم اجرهم‏باحسن ما كانوا يعملون.» (1)

«... زن نقش بزرگى در اجتماع دارد. زن‏مظهر تحقق آمال بشر است. زن پرورش‏دهنده زنان و مردان ارجمند است. از دامن‏زن، مرد به معراج مى‏رود. دامن زن، محل‏تربيت‏بزرگ زنان و بزرگ مردان است...» (2)

حاجيه نصرت خانم در سال 1267.ش.برابر با 1308.ق. در اصفهان چشم به جهان‏گشود. پدرش حاج سيد محمد على بن‏حسن حسينى مشهور به امين التجاراصفهانى و مادرش دختر حاج سيد مهدى‏جناب بود. از چهار سالگى به فراگيرى قرآن‏و تحصيل علوم دينى پرداخت. آموزش‏مقدمات را در محضر حاج شيخ ابوالقاسم‏زفره‏اى گذراند و ساليانى دراز در فقه واصول «فرائد، فصول و كفايه‏» و در كلام، دوجلد «شوارق‏» و فلسفه را از ابتدا تا «الهيات‏اسفار» در خدمت مرحوم آيت الله حاج ميرسيد على نجف آبادى - از بزرگان و مجتهدان‏حوزه علميه اصفهان - آموخت و از محضرشمارى از اساتيد بنام (3) بهره جست. پس ازسالها تحصيل و پشتكار مداوم، در چهل‏سالگى مورد آزمون آيات عظام، حاج شيخ‏عبدالكريم حائرى يزدى - مؤسس حوزه‏علميه قم - و حاج شيخ محمد كاظم شيرازى‏قرار گرفت و به دريافت اجازه اجتهاد نايل‏آمد. همچنين از آيت الله ميرزا آقااصطهباناتى و آيت الله شيخ محمد رضانجفى اصفهانى اجازه اجتهاد و روايت‏دريافت كرد.

در گزيده‏اى از اجازه آيت الله شيخ‏محمد كاظم شيرازى چنين آمده‏است:

«بسم الله الرحمن الرحيم; دخترمرحوم حاج سيد محمد على امين‏التجار اصفهانى - طاب ثراه - كه بانويى‏بزرگوار، شريف، اصيل، عالم وفرزانه، برگزيده زنان زمان و مايه‏شگفتى دورانش مى‏باشد، از كسانى‏است كه مدت مديدى از عمرش وزمان درازى از زندگى‏اش را، صرف‏تحصيل علم نموده است...[به گونه‏اى‏كه] مراتب فضل و طول يدوى درعلوم معقول و منقول و نيز دستيابى‏ايشان به مرتبه‏اى از مراتب اجتهاد رادريافتم...»

آيت الله حاج شيخ عبدالكريم‏حائرى نيز در حاشيه اين اجازه‏مى‏نگارند: «آنچه را آقاى محمد كاظم‏شيرازى نوشته‏اند، صحيح است.اميدوارم آن بانو مرا از دعاى خير، درجاهايى كه گمان اجابت مى‏رود،فراموش نكند; همانطور كه بنده ايشان‏را از دعاى خير فراموش نمى‏كنم.»

آيت الله ميرزا آقا اصطهباناتى‏نيز در اجازه خويش چنين‏مى‏نويسند: «... بانوى گرامى، شريف‏اصيل، عالم عامل، جامع علوم عقلى ونقلى، گوهر روزگار و حجت زنان‏زمان،... از كسانى است كه مدت‏مديدى از عمر عزيز و زمان درازى اززندگى گرانقدرش را، در تحصيل علوم‏شرعى و معارف دينى و تكميل مكارم‏اخلاق حسنه و تحقيق و تنقيح قواعدفقه و اصول گذرانده است تا جايى كه‏به مراتب عالى علم و دانش نايل‏آمد. ...

فلو كن النساء كمثل هذه لفضلت النساء على الرجال (4) فلا التانيث لاسم الشمس عار و لا التذكير فخر للهلال (5) »

برخى از تاليفات ايشان

اين عالمه فاضله فقيهه در طول‏عمر پر بار خود آثار علمى مختلف ومتنوعى از خود به جا گذاشت كه هريك مبين ذوق عرفانى و ارادت‏روحانى او است. اهم اين آثار عبارتنداز:

1- الاربعين الهاشمية (1356.ق)،اولين كتاب ايشان به زبان عربى ومشتمل بر چهل حديث در توحيد وصفات حق تعالى و اخلاق و احكام‏شرع و در برگيرنده بيانات فلسفى،عرفانى، اصولى و فقهى است. اين‏كتاب به فارسى نيز برگردانيده شده‏است.

2- تفسير مخزن العرفان، در پانزده‏مجلد به زبان فارسى و به شيوه كلامى‏و استدلالى و روايى شامل تفسير قرآن‏كريم است. مؤلف در اين اثر پس ازذكر يك يا چند آيه از قرآن كريم‏نخست آن را به فارسى روان ترجمه‏نموده سپس به تفسير و تاويل و شرح‏مبسوط آيه مى‏پردازد و معانى عرفانى‏و جنبه‏هاى ادبى و ساير موارد آن رابيان مى‏كند. مفسر در اين تفسيرهمواره از روايات و احاديث‏خاندان‏عصمت و طهارت‏«عليه السلام‏» و همچنين‏اقوال مفسران متقدم شيعه استفاده‏مى‏كند. اين تفسير در حيات مؤلف درپانزده مجلد بين سالهاى 1336 تا1354.ش در اصفهان منتشر گرديده‏است.

3- اخلاق و راه سعادت بشر(1328.ش) كه ترجمه و اقتباسى از«تهذيب الاخلاق‏» ابن مسكويه ومشتمل بر نكات و دقايق و لطايف‏فلسفى است.

4- مخزن اللئالى فى فضائل مولى‏الموالى حضرت على‏«عليه السلام‏» كه پس اززيارت مرقد مطهر حضرت‏اميرالمؤمنين توسط ايشان به رشته‏تحرير در آمده و مطالب آن ساده ومختصر است.

5- النفحات الرحمانية فى الواردات‏القلبية (1369.ق) در برگيرنده‏كشفيات و مشاهدات ايشان وفيوضات سبحانى وارده بر قلب اين‏عالمه ربانى است.

6- روش خوشبختى و توصيه به‏خواهران (1371.ق)

7- معاد يا آخرين سير بشر(1326.ش) در برگيرنده نه مقاله باعناوينى چون سير بشر از عالم علوى‏به سفلى و از سفلى به علوى، انسان‏در عالم برزخ، صراط، ميزان و بهشت‏و جهنم است.

8- سير و سلوك در روش اولياء(1323.ش); محتواى اين كتاب،كشف و شهود و سير الى الله است وتداعيگر بخش مناجاتهاى خواجه‏عبدالله انصارى است. ايشان علاوه برتاليف كتابهاى مختلف، به تدريس وپاسخگويى به پرسشهاى دينى مردم وارشاد زنان نيز مى‏پرداخت. از اين‏رو به عنوان يك آموزگار متعهد باشناخت ارزش علم در اجتماع بويژه‏طبقه زنان، احساس مسؤوليت كرد ودر سال 1344.ق به تاسيس حوزه‏«مكتب فاطمه‏«عليها السلام‏»» اقدام كرد وعلاوه بر تعليم و تدريس علوم اسلامى‏در رشته‏هاى فقه، اصول، حكمت،عرفان و فلسفه در آن حوزه به پايه‏گذارى يك حركت و نهضت علمى وفرهنگى در ميان زنان پرداخت.

خصوصيات اخلاقى

1- خودسازى و تهذيب نفس:

در روايتى از امام صادق‏«عليه السلام‏»آمده است: «ليس العلم بكثرة التعلم‏انما هو نور يقع فى قلب من يريد الله‏ان يهديه...»

كسى كه در جهت‏خودسازى وتهذيب روح عمل كند، زمينه اشراقات‏و امدادهاى الهى و افاضات غيبى را درخود پديد مى‏آورد; اين بانوى خودساخته و پرهيزكار نيز طى مصاحبه‏اى،در خصوص علم آموزى و كسب‏كمالات معنوى اينگونه اظهارداشته‏اند: «غير از بحث الفاظ بيشترهمين راهها بوده و در نوشته‏هايم كمتراز امور خارجى كمك گرفته‏ام ونمى‏گويم از غيب خبر دارم اما اغلب‏معنويات و معارف را از استادان فرانگرفته‏ام و غالب نوشته‏هايم‏با ارشادخدا و كمك او بوده‏است.»

2- اشتياق به تحصيل

او چون علاقه وافرى به تحصيل‏علوم دينى در خود مى‏ديد، با عزمى‏استوار و اراده‏اى پولادين و با توكل به‏خداوند بزرگ - با اينكه بانويى خانه‏دارو همسرى فداكار و مادرى رئوف بوددر اين راه گام نهاد و با همه موانع‏موجود مبارزه كرد. استاد بزرگوارش‏آيت الله حاج مير سيد على نجف‏آبادى نقل كرده است: «روزى شنيدم‏فرزند ايشان فوت كرده است. فكركردم خانم ديگر درس را تعطيل‏خواهد كرد ولى بر عكس دو روز بعدديدم خدمتكار ايشان به سراغ من آمدو از من خواست‏براى تدريس به منزل‏ايشان بروم و من از اين علاقه او به‏تحصيل سخت‏حيرت كردم و وقتى‏رفتم با كمال تعجب او را آماده‏تر ازهميشه ديدم.» (6)

3- استفاده از وقت و مطالعه‏مداوم

خود ايشان در كتاب پر ارج‏«النفحات الرحمانية‏» مى‏نويسد: «من‏در زمان كودكى و اوايل جوانى بسيارمايل و حريص به مطالعه كتابهاى‏علمى و گوش دادن به مواعظ دينى‏بودم و هرگاه نزديكان من مشغول‏تفريح مى‏شدند، من به مطالعه مشغول‏مى‏شدم. آنها مرا طعنه مى‏زدند و به‏من اعتراض مى‏كردند و من به جهت‏اشتياق شديدى كه به مطالعه داشتم،سخنان ناروا و استهزاهاى آنان راتحمل مى‏كردم... و پيوسته اين چنين‏بودم تا اينكه به تحصيل علوم عربى‏راغب شدم و به تحصيل مقدمات ازصرف و نحو و غير آن از مقدمات فقه،منطق و حكمت مشغول شدم و خدامى‏داند كه اين راه را با چه سختى واضطرارى گذراندم و چگونه‏مشقتهايى را تحمل مى‏كردم.»

4- دورى از خودنمايى

يكى از شاگردان ايشان نوشته‏اند:«سبب پيشرفت‏بانوى ايرانى، سياست‏پنهانى و گمنامى ايشان بود كه كسى‏نمى‏دانست ايشان چه مى‏كنند وهدفشان چيست‏حتى از خود ايشان‏شنيدم كه فرمودند: تا زمانى كه‏الاربعين الهاشمية منتشر نشده بود،كسى مرا نمى‏شناخت و برايم بهتربود. حتى آقا [همسرشان] هم‏نمى‏دانست و از توفيقات ايشان آگاهى‏نداشت. البته نخواسته بودند عمدا اين‏موضوع را پنهان كنند;، بلكه اولا اهل‏خودنمايى نبودند، ثانيا چون كسى رااهل نمى‏ديدند به حال خود در كنجى‏فعاليت داشتند و از قناعت و بى‏نيازى‏خويش بهره مى‏جستند و ديگران ازحال و هدف ايشان كمتر مطلع‏مى‏شدند.» سپس مى‏گويد: «آرى آن‏بزرگوار چون به مقام انس با خدادست‏يافته بود، دوستى خلوت وعزلت و دورى از مردم در دوران‏جوانى بر دل پاكش غالب شده بود وتوجه تام به خدا داشت و محبوب نزدخدا بود زيرا رسول خدا«صلى الله عليه وآله‏»فرمود: ان الله يحب التقى الخفى. (7)

از ديگر موارد اين خصوصيات‏عاليه اخلاقى مى‏توان به محاسبه‏نفس، تفكر، تعقل و توجه اشاره كرد.وصيتنامه اين بانوى شريف نيز كه‏سراسر حديث نبوى و دعوت به‏صراط مستقيم حق و پرهيزكارى‏است، بخوبى نشانگر روحيات‏عرفانى و مقامات معنوى اين بانوى‏بزرگوار است; بانويى كه در زهد وتقوا، عفت و پاكدامنى، استعداد وپشتكار، رسيدگى به وضع اخلاقى وتحصيلى شاگردان و آشنا ساختن‏دانش آموزان با مسائل مذهبى، يگانه‏زمان بود.

سرانجام شمع تابناك وجود فخرزنان جهان، حاجيه خانم امين در شب‏دوشنبه اول رمضان المبارك سال‏1403.ق، برابر با 23 خرداد1362.ش، خاموش گشت; بانويى كه‏همچون شمعى سوخت تا روشنگر راه‏انسانها باشد.

فرازهايى از وصيت نامه‏بانو امين (طاب ثراها)

... همه فرشتگان و ساكنان‏آسمانها، حاملان عرش، پيامبران وفرستادگان الهى را شاهد مى‏گيرم براين كه اقرار مى‏كنم و با قلب، زبان وتمام وجودم گواهى مى‏دهم:

معبودى جز خدا نيست. اويكتاست. نه او را رفيقى است و نه‏فرزندى.

گواهى مى‏دهم: خداى تعالى، دانا،توانا، زنده، اراده كننده، درك كننده،ازلى، ابدى، سرمدى، شنوا، بينا،مهربان، بخشايشگر و پاك از همه‏نقصانهاست. شهادت مى‏دهم كه‏جميع فرشتگان، پيامبران و كتابهاى‏آسمانى راست و بحق‏اند.

... شهادت مى‏دهم : مرگ حق‏است و معاد، صراط و ميزان و سنجش‏اعمال وجود دارد. بهشت و آتش حق‏است. قرآن و همه كتابهاى آسمانى برحق‏اند. همه اينها را از روى يقين و براساس بصيرت و آگاهى دينى‏ام گواهى‏مى‏دهم.

سفارش مى‏كنم ترا به پرواى خدا،پروايى سزاوار خداوندى‏اش. با تمام‏وجود، روى به سوى او دار و تمام‏همت‏خود را وقف ساحت قدسش‏نما! در هيچ حالى از حالات، به گاه‏آسانى و سختى، تندرستى و بيمارى،خوشى و ناخوشى، سازگارى وناسازگارى، نياز و بى‏نيازى، به مقداريك پلك به هم زدن، از خداى سبحان‏غافل مشو! دائم با زبان و دل به ياد اوباش; بويژه به هنگام انجام فرمانها وترك نهى‏هاى او - جل شانه.

تو را به فراگيرى معرفت‏خداى‏عز و جل و كسب محبت او و اشتياق به‏ديدارش توصيه مى‏كنم. چرا كه كسى‏جز اين راه، به كاميابى و سعادت‏نرسد. آن را كه معرفت نيست اگراعمال جن و انس را داشته باشد،كارهايى بى‏محتوا و بى‏بهاست،همانطور كه روايات بسيارى گوياى آن‏است.

در تحصيل معرفت الهى، كسب‏تقوا و خشنودى او تلاش كن و در اين‏مهم، نستوه باش! بدان! اهل تقوا رامكانتى مطمئن در مجلسى پسنديده،نزد خداى تواناست.

پيوند قلبى و ايمان خود را به خدا،پيامبران و جانشينان او استوار ساز;زيرا هر كه به خدا پيوندد، به دستگيره‏محكم و ناگسستنى دست‏يافته است.

عمل صالح و شايسته انجام بده!بدان! خداى عز و جل كار هيچ مرد وزنى را ضايع نمى‏كند. اعمال و رفتارت‏را براى خدا خالص كن و در قبال آن‏كارها، مزدى مطلب; بلكه كارهاى‏خالصت را نردبان لقا و ديدار خداى‏تعالى كن! همانطور كه گوينده والا مقام‏فرمود:

«فمن كان يرجو لقاء ربه فليعمل‏عملا صالحا و لا يشرك بعبادة ربه‏احدا.» (8) هر كس لقاى حق را مى‏جويد بايدعمل صالح و شايسته انجام دهد و درعبوديت پروردگار، هيچ كس و هيچ‏چيز را شريك قرار ندهد.

در همه كارهايت‏به خدا توكل كن;زيرا، هر كس امورش را به خدابسپارد، خداوند، او را بس است. به‏آنچه از جانب او رسد خشنود باش وبه فرمانهاى او سر سپار!

گرد محرمات و مكروهات مروبلكه ميل چيزهاى شبهه دار مكن;زيرا آلوده شدن به كارهاى حرام راه‏خدا را بر رويت‏ببندد و حجاب بين توو پروردگارت گردد. بى‏شك، انجام‏مكروهات و ارتكاب چيزهاى‏شبهه‏دار، پرتگاه افتادن در حرام الهى‏و مايه هلاكت ناگهانى است. و ترك‏كارهاى شبهه‏دار عامل نجات ازحرامهاست. فرايض را نيكو به پاى دارو نفس خود را بر انجام مستحبات‏دينى و نواميس الهى و كارهاى شايسته‏وادار كن!

در صحت كارها و وظايف دينى‏ات‏بكوش و آنها را تا درجه پذيرش دردرگاه حق، بالا ببر; آنسان كه‏شايستگى عرضه به ساحت قدس اورا بيابد و مورد لطف و عنايت او قراربگيرد. با خواسته‏هاى نفسانى‏ات‏مبارزه كن! آن را از اخلاق ناپسند پاك‏كن و به صفات خوب و پسنديده‏بياراى! نفس خود را با سركوبى‏خواسته‏هايش به رنج افكن! با لذتها وهوسهايش برخورد كن تا از بردگى‏نفس اماره آزاد گردى و از دامهاى‏شيطان مكار در امان بمانى.

عمرى را كه تنها سرمايه توست‏غنيمت دان و در تجارتى سودمند او رابه كارگير تا گرفتار خسران و زيان‏نگردى.

آگاه باش! هيچ كس بدون‏رياضتهاى توان فرسا و جهادى‏دشوار، چون تهذيب اخلاق، پيراستن‏جان از پستيها و آراستن آن به صفات‏والا و ترك رسمها و عادتها و فارغ‏ساختن قلب از غير حق و مداومت‏برياد خداى واحد قهار و مراقبت‏هوشيارانه بر اين مهم، به مقام‏موحدان، متوكلان، صالحان و متقين‏دست نيابد... .

81) سوره نحل، آيه 97

82) فرازهايى از پيام امام خمينى(ره) به مناسبت روززن، 27/2/8

83) حجة‏الاسلام حاج آقا حسين نظام الدين كچويى،حجة‏الاسلام آقا ميرزا على اصغر شريف، آيت الله آقاسيد ابوالقاسم دهكردى و حضرت آيت الله ميرزا على‏آقا شيرازى

84) اگر بانوان همچون اين زن بودند، هر آينه‏زنان بر مردان برترى داشتند.

85) پس خورشيد را ننگى از مؤنث‏بودن نامش وهلال را فخرى بر مذكر بودن اسمش نيست.

86) يادنامه عالمه مجتهده حاجيه خانم امين،ص 13،32

87) جامع السعادة، ج 3، ص 195

88) سوره كهف، آيه 109

منابع :

1. بانوى مجتهد ايرانى، باقرى بيد هندى - ناصر، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 1371

2. امين، دائرة‏المعارف تشيع ، ج 2

3. تفسير و تفاسير شيعه، شهيدى صالحى - عبدالحسين، دايرة‏المعارف تشيع، ج 4

4. نگاهى به زندگى و آثار مرحوم بانو امين، داودى فرد - پروين، پيام زن، ش. 63

5. تاريخ علماى معاصرين، خيابانى تبريزى - على

6. گنجينه دانشمندان، شريف رازى - محمد، ج 3

7. يادنامه عالمه مجتهده حاجيه خانم امين، به اهتمام سيد مصطفى هادوى (شهير اصفهانى)، اصفهان

8. يكتا مجتهده قرن از مهد تالحد در جستجوى علم بود، زن روز، ش 926 ( مرداد 1362)

9. اين زن اصفهانى چگونه اجازه اجتهاد گرفت، جوانان امروز، ش 851 (تير 1362)

10. گذرى كوتاه بر زندگى بانو امين، سروش، ش، 5 ش 1، 2 (مرداد 1362)