نگاهى به چهره زن در ادب پارسى

زن در نگاه شاعران عصر مشروطه و پس از آن

قسمت يازدهم

م . لنگرودى

پيشتر متذكر شديم كه مقصود ما از طرح اين موضوع, بازنگرى و تجديد نظر در آرإ اديبان و بويژه شاعران در باره ((زن)) است. با تحقيق و جستجو در اين موضوع, ريشه هاى اجتماعى مظلوميت زن نيز روشن مى گردد. در اين بخش نگاهى مى افكنيم به چهره زن در شعر شاعران عصر مشروطه و پس از آن.

يكى از شكلهاى مذمت و تحقير زنان, تمسخر آنان است كه به حد وفور در آثار ادبى ما يافت مى شود. تمسخر زن نشانه اين است كه زن در حاشيه جامعه قرار گرفته شده و جدى به حساب نيامده است. در نمونه شعرى كه در ابتداى سخن آمد اديب الممالك فراهانى, ابتدا زن را به سبب اينكه شادىبخش مردان در عالم است مى ستايد ولى در پايان آب پاكى روى دستش مى ريزد و او را به همراه فرزند و دينار و برادر اساس غمهاى عالم مى داند.

نظر جدى اديب الممالك را در باره زن در قطعه ((زن و افعى)) مى خوانيم كه گرفتن زن را همچون گرفتن افعى آسان و نگاه داشتن او را مشكل مى داند و زنان را همچون مار مى داند كه طوق تسلط خود را بر گردن مردان مى زنند و براى خردمند, شايسته مى داند كه از زنان بگريزد و از پيرامون آنان كه تعبير به ((آشيانه ماران)) مى كند به آهستگى رخت خود را بيرون كشد و در ادامه مى گويد: قهر يار از زهر مار بدتر است كه عمر را كوتاه و بخت را سياه مى كند. آنگاه به بيتى از سنايى غزنوى استناد مى كند كه غم زن و اندوه قرض را موجب شكسته شدن مرد مى داند و خوشا آن كه از اين هر دو فارغ است:

در شعر سيد صادق سرمد معروف به ((سرمد)) نيز با تمسخر زن روبه رو هستيم البته با لحن انتقادى. سرمد, زن را موجب افزايش غم و محنت مى داند و از واژهايى همچون مكر و خروس بى محل براى توصيف زن استفاده مى كند. او زن واقعى را آن مى داند كه موجبات شادى شوهرش را فراهم كند و در آشپزخانه, آشپز و در سالن, بانو باشد. آنگاه وضعيت زنان زمانه خود را عكس اين مى داند و با نفرين و لعنت به جنس زنان, سخنش را به پايان مى برد:

سرمد در شعر ديگرى كه آن نيز لحن انتقاد اجتماعى دارد بر تناسب بين زن و شوهر تإكيد مى كند. او در ا ين شعر حكايت دخترى را به ميان مىآورد كه شوهرى كهنسال داشت و از هم صحبتى او سخت مى ناليد:

دفاع از زن

سرمد با وجود آنكه در مذمت زن چنان شعر محكمى مى سرايد و به زنان ناسزا مى گويد و آنان را ((خروس بى محل)) مى داند و ... اما در بسيارى از شعرهايش زن نيكو را ستوده است و او را بهترين نعمت مى داند:

البته اين نظرهاى متضاد و نگاههاى دوگانه جاى شگفتى به جاى نمى گذارد, زيرا هر گاه شاعر, تحت تإثير فرهنگ رايج و واقعى جامعه قرار دارد همانند جامعه مى انديشد و سخن, موافق مزاج آن مى گويد.

فرهنگ رايج و واقعى جوامع گذشته به شدت ضد زن بوده است و البته اين حالت هنوز از تن جامعه به كلى بيرون نرفته است. شاعر نيز هنگامى كه تحت تإثير فرهنگ جامعه بوده ضد زن سروده است و هر گاه از فرهنگ آرمانى تإثير پذيرفته و سر عقل آمده, انسانى انديشيده است و از در صلح با زن در آمده و او را ستوده است. سرمد در شعرى با نام ((با زن خوشم)) توانايى و فصاحت خود را نشان داده است. بندبند اين قصيده سرشار از صناعات و آرايه هاى ادبى است. به جرإت مى توان گفت اين قصيده بلند و عالى در رديف بهترين شعرهايى است كه در ستايش زنان سروده شده است. او زن را در اين شعر, عامل خوشى زندگى, سر و سامان گرفتن مرد و ايمنى و آسودگى او, و سبب عفت مى داند. شاعر با لحنى مطايبهآميز جوانان را تشويق به ازدواج مى كند و معتقداست زن موجب محدوديت و اسارت نمى شود و در نخجيرگاه زندگى اگر چه زن, مردافكن است اما شاعر به اين صيدى كه خود مردافكن است دلخوش است:

در ادامه قصيده شاعر اگر چه عشق زن را رهزن دين و دزد عقل و دانش مى داند اما به رغم اين دو, همچنان با دزد و رهزن دلخوش است و حتى اگر در گور هم روزنى به سيماى زن در منظرش بگشايند با در گور زيستن هم شادمان است. آنگاه يادآورى مى كند مرادش از زن, زن پاكيزه خو است و نه هر زنى. سپس به شعرهاى ديگر خود كه زن را تحقير مى كرده و او را خانه بر همزن مى ناميده اشاره مى كند و شگفتى خواننده را چنين پاسخ مى دهد كه سخن آنجا با قيد اينجا بود و نه مطلق:

و در ادامه قصيده تلميحى مليح به برخى روايات و آيات دارد كه در فضيلت ازدواج و تشكيل خانواده و مهرورزى به اهل و عيال و در عين حال هشدار نسبت به زن و فرزند كه در عين زينت بودن(6), فتنه هم هستند(7), وارد شده است:

تإكيد بر تساوى زن و مرد

در منظومه ديگرى, شاعر در قالب حكايتى زيبا علل انحطاط و عقب ماندگى زن در جامعه ايرانى آن عصر را مورد بررسى قرار مى دهد و از جهل و نادانى[ تحميل شده بر] زنان و آثار آن سخن مى گويد.

شاعر در اين منظومه, تحليلى جامعه شناختى از وضعيت زنان ارائه مى دهد و تفاوت ويژگيهاى قشر سنتى و قشر به اصطلاح متجدد زنان را ذكر مى كند.

شاعر به زبان يكى از شخصيتها از آن دسته زنان پابند به سنت, كه از پى دانش و معرفت نمى روند انتقاد مى كند كه تنها به بعد عفاف ـ كه ارزشى اخلاقى و متعالى است ـ اكتفا مى كنند و چون اين عفاف از روى معرفت و دانش نيست چندان زيربناى مستحكمى ندارد.

زن متجدد نيز از آن رو مورد ملامت او است كه به همان اندازه كه به ظاهر آراسته و پيراسته است از درون تهى و بى هويت است. اين گونه زنان مغرور و از خودراضى نه ريشه اى در گذشته دارند و نه تدبيرى براى آينده:

آنگاه شاعر خود مستقيما وارد داستان مى شود و در جواب آن شخص از اسرار عقب ماندگى زن پرده برمى دارد و به او مى گويد: بهتر است عاقلانه بيانديشيم و كلاه خود را قاضى كنيم وخوب و بد مرد و زن را يكجا در نظر بگيريم, زيرا با هر منطقى كه بخواهيم بسنجيم زن از مرد كمتر و پست تر نيست و بزرگى و پستى انسانها تحت تإثير محيط و عوارض است. نه مرد فرشته خوى است و نه زن شيطان صفت. از اين رو هيچ كدام حق انتقاد از جنس يكديگر را ندارند. با اين بيان شاعر بر تساوى زن ومرد در آفرينش تإكيد مى ورزد و گناه عقب ماندگى زن را متوجه اوضاع و شرايط محيط و زمانه و انحصارطلبى مردان مى داند:

آنگاه مى پرسد اگر زن صاحب هنر نيست روشن كنيد كه اصلا هنر چيست؟

سپس به تبعيض ميان زن و مرد اشاره مى كند و اينكه زنان بيشتر در مظان اتهام قرار دارند ولى مردان هرچند خلافكار باشند از تلقى بد و منفى جامعه معافند.

زن در شعر حكمت شيرازى

على اصغر حكمت شيرازى در مثنوى خلقت زن, به فراهم آمدن وجود زن از صفات متضاد اشاره مى كند و در نهايت سخن, زن را شاهكار آفرينش مى داند و به آيه شريفه ((فتبارك الله احسن الخالقين)) استناد مى كند:

زن در شعر سپنتا

عبدالحسين سپنتا نيز زن را ((گل خلقت)) مى داند كه بايد از آن مراقبت گردد:

زن در شعر حبيب الله اسلامى

حبيب الله اسلامى(مرندى) در شعر ((مقام زن)), زن را سرو دلآراى چمن زندگى و سايه سار سرو حيات بر سر فرزندان و مايه بركت, خوش يمن و كانون محبت مى داند و اشاراتى دارد به حديث پيامبر اكرم(ص) كه فرمود: ((الجنه تحت اقدام الامهات)). ((بهشت زير پاى مادران است)) و آيه شريفه ((و لا تبرجن تبرج الجاهليه الاولى)). ((و همانند عهد جاهليت نخست, خودآرايى نكنيد)).

شاعر در قطعه ديگرى زنان را به رعايت عفت و حجاب فرامى خواند و اسارت و بردگى زن را مردود مى داند:

چهره زن در شعر اديب طوسى

چهره زن در شعر اديب, غالبا منفى و زشت است. تصوير او از زن به عنوان موجودى پرخاش گر, ستيزه گر, بى مهر و آزارنده, بسيار تيره است. در شعر ((ستيزه فن)) مردان را از دل سپردن به مهر زنان نهى مى كند و همنشينى با زن را موجب حزن و اندوه مى داند:

در شعر ديگرى باز هم از بى وفايى زن سخن مى راند و به مرد سفارش مى كند كه به زن اعتماد نكند:

در شعر ديگرى, ظاهرا به طنز, زن را همچون زهر كشنده اى مى داند كه اندكى از آن هم سبب كشتن انسان مى شود, بنابراين نتيجه مى گيرد كه براى مرد يك زن كافى است چون همان يك زن هم براى كشتن او كافى است:

حال بايد داورى كرد جامعه اى كه نگاهش به جايگاه انسانى زن اينگونه است و شاعرانش اينگونه مى سرايند با ديدگاه انسانى و آرمانى كه اسلام نسبت به زن بر آن پاى مى فشارد چقدر فاصله دارد.

ادامه دارد.

1ـ ديوان كامل اديب الممالك فراهانى قائم مقامى به تدوين و تصحيح و حواشى وحيد دستگردى, مطبعه ارمغان تهران, 1312, ص205.

2ـ همان, ص118.

3ـ ديوان صادق سرمد, شاعر ملى ايران, تهران, اداره كل نگارش وزارت فرهنگ و هنر چاپخانه بهمن, 1347, ص28, 29.

4ـ همان, ص485.

5ـ همان, ص469, 481, 482.

6ـ المال و البنون زينه الحيوه الدنيا.

7ـ المال و البنون فتنه الحيوه الدنيا.

8ـ ديوان صادق سرمد, ص86, 87.

9ـ همان, 473, 477.

10ـ حكمت, على اصغر ـ اسحق حكمت ـ به كوشش سيد حسن سادات ناصرى,تهران,انتشارات ابن سينا,1351,ص203,205.

11ـ ديوان اشعار عبدالحسين سپنتا, با مقدمه سيد محمدعلى جمالزاده, به كوشش گوهرتاج سپنتا, تهران, 1341, ص3.

12ـ همان, ص142, 143.

13ـ بال هما, حبيب الله اسلامى مرندى, تهران, 1345, ناشر: نامعلوم, ص112, 114.

14ـ همان, ص114, 116.

15ـ ديوان اديب طوسى, به اهتمام مهريار طاووسى, م(محمود) چاپ اول تبريز, كتابفروشى ابن سينا, 1341, ص214, 215.

16ـ همان, ص250.

17ـ همان,

ماهنامه پيام زن ـ شماره 58 ـ دى 75م