نگاهى به چهره زن در ادب پارسى

قسمت چهارم

م.لنگرودى

در سه بخش گذشته نگاهى داشتيم به چهره زن از منظر ديد قله هاى ادب پارسى و مشاهده كرديم كه تبعيض ميان دو جنسى كه خداوند از نفس واحدى آفريدشان, تا چه اندازه است. اين تصويرهاى تيره و غير حقيقى از زن نشان دهنده وضعيت اجتماعى زن در عصرهاى گذشته است زيرا ادبيات, آيينه اى از فرهنگ و سنن جوامع است و بازتاب فضايى كه در جامعه حاكم است. با بررسى جايگاه زن در ادبيات مى توانيم به ريشه هاى مظلوميت تاريخى زن پى ببريم و اينك ادامه:

مردسالارى و زن ستيزى

پيشتر گفتيم كه عقب ماندگى زنان در برخى جوامع معلول شرايط اجتماعى آن جوامع است; فرض كنيم در جامعه اى كه خواندن و نوشتن براى زن ممنوع باشد طبيعى است كه زنان نمى توانند استعدادها و لياقتها و شايستگيهاى خود را بروز دهند و اين درست همان چيزى است كه از اين شرايط انتظار مى رود.

ويرجنيا ولف از خواهر شكسپير به عنوان مثال فرضى نام مى برد و مى گويد: اگر او نيز از نبوغ برادرش برخوردار بود و همچون او زندگى مى كرد باز هم استعداد او هرگز نمى توانست به ثمر برسد و به صورت آثار ادبى تظاهر كند زيرا او مجبور بود همان نقشهايى را اجرا كند كه به صورت كار در خانه و وظايف مادرانه به زنان تحميل مى شود ... ويرجنيا ولف با آن اسقفى هم عقيده است كه از قرار معلوم گفته بود: هيچ زنى نمى تواند نبوغ شكسپير را داشته باشد نه به خاطر آنكه زنان نمى توانند چنين ويژگيهايى را داشته باشند بلكه همچنين به اين خاطر كه آنان قادر به متجلى كردن آن در چنين جامعه مردسالارانه اى نيستند.(1)

مردسالارى كه به معناى سلطه مرد بر زن است در همه جوامع شناخته شده جريان داشته و دارد, اگر چه ميزان و خصلتهاى نابرابرى ميان زن و مرد در فرهنگهاى گوناگون و ميان فرهنگها به طور قابل ملاحظه اى فرق مى كند.

سهم ادبيات ملتها در ايجاد زمينه منفى براى شخصيت زن در جامعه و تيره كردن چهره زن در چشم مردان, قابل گذشت نيست.

در كشور ما متون ادبى اى كه بيشتر مورد كاربرد و تعليم و تعلم قرار گرفته است نگرش منفى اى نسبت به زن دارد; به عنوان مثال گلستان و بوستان سعدى از كتابهايى است كه در مكتبخانه هاى قديم و مراكز علمى جديد مورد استفاده بوده و هست و در هر دو كتاب, لحن كلام سعدى مردسالارانه و مردمحورانه است. خوبيها و بديها, زشتيها و زيباييها و خوشبختيها و بدبختيها تنها با معيار و مقياس ((مرد)) سنجيده مى شود و پارسايى كه بايد يك ارزش عام تلقى شود و مرد و زن به يكسان به آن فراخوانده شوند, بيشتر به زن سفارش مى شود آن هم در رابطه با وظايفى كه زن در برابر مرد دارد. سرمشق يا الگوى رفتارى چنين ادبياتى وقتى در ذهنيت جامعه اى نقش ببندد نتيجه اى مطلوبتر از آنچه بر سر جنس زن آمده است مورد توقع نيست.

وقتى ارزش و اعتبار و حيثيت و احترام زن تنها و تنها منحصر در اين باشد كه در خانه بنشيند و از همه عالم بى خبر بماند و جرإت ارتباط با جامعه و تماس با روزگار خويش نداشته باشد و زنى كه پاى از خانه بيرون نهد بايد پايش شكسته شود و اين همه را نيز شعر به رگهاى جامعه تزريق مى كند كه تإثيرش سحرآميز است, طبيعى است كه فرهنگ عمومى در اين شرايط, فرهنگى ضدزن و زن ستيز باشد:

بايد ببينيم آيا زنان هم اين حق را داشته اند كه از دست شوهران ناسازگار و ناپارساى خود زبان به شكايت و اعتراض و ناسزا و نفرين بگشايند و به همين سبك بگويند كه كاش شوهر بد نصيب هيچ زنى نشود و ديگرى آرزو كند كه اى كاش هيچ مردى در جهان زاده نمى شد؟!

عجيب اين است كه سعدى و برخى همدوره اىهاى او اخلاق خانوادگى و اجتماعى متضادى داشته اند. در برابر مصيبتهاى اجتماعى, ستم پادشاهان و جنايت فرمانروايان و حمله مغولان تسليم و خنثى بودند و هيچ گاه زبان به اعتراض نگشودند و نهايت كارى كه از اينان برمىآمد كه متجاوزان به حقوق مردم را از آه سحرگاه و ناله از جگر برآمده مظلومان بترسانند چنان كه خود سعدى مى گويد:

و يا

اما طاقت شنيدن گله و اعتراض زن را ندارند و تمام قدرت خود را فقط در حاكميت بر زن به كار مى گيرند.

و تشويق به محدوديت شديد زن و اعمال خشونت عليه او مى نمايند كه نمونه اش در ابيات ذكر شده مشهود است و باز هم حكايت هميشگى تحقير زنان از اين مقايسه نابجاى سعدى كه:

هر چند ممكن است گفته شود ((در مثال مناقشه نيست)) ولى واقع مطلب اين است كه چنين نيست. بعد از اين كتاب تذكره الاوليإ شيخ فريدالدين عطار نيشابورى شاعر عارف ايرانى قرن هفتم را ورق مى زنيم كه در آن شرح حال هفتاد و دو تن از كسانى را كه خود ((اوليإالله)) مى خواند, آورده است و در اين بين از ميان زنان تنها ذكرى از رابعه به ميان مىآورد و در ستايش او ـ كه در حقيقت بايد ذم شبيه مدح ناميد ـ تهمت زن بودن! را از او منتفى و او را از اين جرم! تبرئه مى كند و مقبول مردان بودن را به عنوان مدال افتخارى بر گردن او مىآويزد.

((آن مخدره خدر خاص, آن مستوره ستر اخلاص, آن سوخته عشق و اشتياق, آن شيفته قرب و احتراق, آن گم شده وصال, آن مقبول الرجال, ثانيه مريم صفيه, رابعه العدويه رحمه الله عليها. اگر كسى گويد ذكر او در صف رجال چرا كرده اى؟ گويم كه خواجه انبيإ عليهم السلام فرمود: ((ان الله لاينظر الى صوركم)) (الحديث) كار به صورت نيست به نيت است. كما قال عليه السلام: يحشر الناس على نياتهم ... چون زن در راه خداى مرد بود او را زن نتوان گفت. چنان كه عباسه طوسى گفت كه چون فردا در عرصات قيامت آواز دهند كه يا رجال! نخست كسى كه پاى در صف رجال نهد مريم بود عليهاسلام. ))

عطار در ديگر آثارش نيز همين تفكر مردسالارانه و مردمحورانه را دارد. در مقاله اول از كتاب الهى نامه, حكايت آن خليفه را مىآورد كه شش پسر داشت همگى صاحب فنون و علوم. يك روز آنها را گرد مىآورد و از آنان مى خواهد تا هر آرزويى كه در دل دارند بازگويند. يكى از پسران او آرزو مى كند كه بتواند با دختر شاه پريان ازدواج كند و اين تمام آرزوى اوست:

در اينجا هم دست كشيدن زن از طبيعت غريزىاش كارى مردانه شمرده مى شود و دورى از شهوت كارى مردانه كه در شإن مردان است دانسته مى شود و اقتضاى مردانگى و اگر زنى چنين كرد در حقيقت او مرد است!

تبرئه مردان از گناه و مذمت زنان به سبب فريفتگى مردان به ايشان و آن گاه ابراز تنفر از جنس زنان كه گويى جنس زن شيطانى است ترجيع بند بسيارى از منظومه ها و حكايات در ادبيات فارسى است.

زن و بى وفايى

محكوميت زن به بى وفايى از همان سخنهاى تكرارى است. اگر هزاران مرد به پيمان زندگى خويش پاىبند نمانند و به اقتضاى وفادارى عمل نكنند, هرگز جنس مرد محكوم نمى شود.

عبدالرحمان جامى در مقام سخن از بى وفايى زن, گوى سبقت را از همه ربوده است. او هم نشينى با زن را موجب فروپاشى هستى انسان مى داند و مسخر شدن او را كه ناقص العقل و ناقص الدين است از ناقص بودن هم بدتر مى شمارد و مى گويد بر سر خوان نعمتهاى الهى زن بيش از مرد كفران مى كند و نعمتهاى الهى را ناديده مى گيرد. آن گونه كه اگر بهترين امكانات زندگى را براى او فراهم كنى باز هم هنگامى كه در پيچ و تاب مى افتد همه اينهارا ناديده مى گيرد ومى گويد هيچ خيرى از تو نديدم:

- جامى پس از آوردن اين ابيات در اورنگ دوم از هفت اورنگ كه مثنوى سلامان نام دارد حكايتى از سليمان نبى(ع) و بلقيس نقل مى كند كه صحت آن مورد ترديد است. زيرا اگر بلقيس را به طور حتم نتوانيم تبرئه كنيم لااقل مقام معنوى پيامبر خدا, حضرت سليمان اجازه باور كردن چنين حكايتى را نمى دهد و خلاصه آنكه اين روايت با درايت و عقل سازگار نيست. اما حكايت جامى از اين قرار است كه روزى سليمان و بلقيس بنا گذاشتند تا سر خويش را براى هم مكشوف كنند. سليمان گفت: اگر چه پادشاهى همه جهان به تمامى برايم فراهم است اما چنين عادت كرده ام كه تا كسى از در خانه ام وارد مى شود چشمم به دستش دوخته مى شود تا ببينم چه هديه اى برايم آورده است تا ارج و عزت او در نزدم افزايش يابد. آنگاه بلقيس سر درون خويش را چنين باز گفت:

هيچ جوانى از برابرم نمى گذرد مگر اينكه چشم من در او به حسرت مى نگرد و در دل با خود مى گويم كاش اين جوان با من دمساز و همساز بود!

و در پايان حكايت همان حكايت هميشگى و نفرين بر همه زنان را مى خوانيم كه:

در مثنوى يوسف و زليخا كه اورنگ پنجم كتاب است, جامى در شرح بهتانى كه زليخا نسبت به يوسف روا داشته است و ماجراهاى پس از آن, به جاى نكوهش شخص زليخا از جنس زن به سختى انتقام مى گيرد. جامى نقل مى كند كه كودكى به عزيز مصر گفت: اگر مى خواهى خيانتكار را بشناسى, ببين اگر پيراهن يوسف از جلو چاك شده است او خيانتكار است و اگر از پس پاره شد همسر تو خائن است.

در اورنگ ششم يا مثنوى ليلى و مجنون نيز نقلى از حكايت مذمت زنان مى شود. زمانى كه ليلى به نكاح جوانى درمىآيد, كسى در مسير راه خود مجنون را بى تاب و آشفته مى بيند و حكايت شوهر كردن ليلى را براى او باز مى گويد و نصيحتش مى كند كه دل به مهر زنان نسپارد كه زنان سخت سست پيمان و بى وفايند:

در ادامه به سراغ برخى ديگر از متون ادبى مى رويم و چهره زن را از ديدگاهشان به تماشا مى نشينيم. ان شإالله.

1ـ فصلنامه هنر, بهار 1374, ص669.

2ـ ((فلما رءا قميصه قد من دبر قال انه من كيدكن ان كيدكن عظيم)) سوره يوسفآيه28.

ماهنامه پيام زن ـ شماره 46 ـ دى 74