نگاهى به چهره زن در ادب پارسى

قسمت ششم

م.لنگرودى

اشاره:

در قسمتهاى گذشته ديديد كه هرچند شاعرانى چند در مقام ستايش مقام انسانى و شخصيت ارزشمند قطعاتى ماندنى را به يادگار گذاشته اند اما متإسفانه سيمايى كه از زن در بخش عمده اى از سروده هاى شاعران در قرنهاى مختلف نشان داده شده است سيمايى آلوده و غبار نشسته و ملكوك است. نگاه نقادانه به اين دست از سروده ها مى تواند ستمى كه از اين ناحيه نيز بر زنان رفته را بازگو كند. در ادامه نگاه هر دو دسته از شاعران را همچون گذشته پى مى گيريم.

امام محمد غزالى گويد: حكيمى زنى خواست كوتاه, گفتند چرا تمام بالا نخواستى؟

گفت: زن چيزى بد است و بد هر چه كمتر بهتر است و گفت: به حقيقت هر چه بر مردان رسد از محنت و بلا و هلاك, همه از زنان رسد و آخر از ايشان كم كسى به مراد و كام دل رسد چنان كه شاعر گويد:

اگر اين مطالب مستند نبود, با توجه به شخصيت غزالى كه بعد اخلاقى و تربيتى آن زبانزد همگان است, نسبت دادن چنين سخنانى به او بعيد مى بود, زيرا از متوليان و مدعيان و مربيان اخلاق اسلامى انتظار نمى رود اين همه اتهامات را به جنس زن روا دارند در حالى كه تنها يكى از اين موارد مقبول است, آن هم هيچ ربطى به جنس زن ندارد زيرا هزاران مانند اين خطاها و بل بدتر از آن از مردان سر مى زند و به حساب جنس مردان گذاشته نمى شود و اگر با همين ديد نگاه مى كنيم مى بينيم جنايتكارترين انسانهاى تاريخ مردان بوده اند نه زنان.

به شهادت تاريخ و روشن تر از آن, قرآن كريم در برابر هر پيامبرى كه به دعوت آغازيدن كرد گروههايى از مردان صف كشيده اند. نمرود و فرعون و ابوجهل و ابوسفيان و معاويه و يزيد از صنف مردانند و اگر در تمام تاريخ فردى از زنان آن هم زن لوط از راه راست منحرف مى شود در مقابل, آسيه ـ زن فرعون ـ هم هست كه بر همه مظاهر شرك و استعمار عصيان مى كند و الگوى جاويد همه انسانهاى آرمان خواه و فضيلت گرا مى شود.

بلايى هم كه بر سر آدم(ع) آمد برخلاف شواهد غيرمستندى كه موجود است از وسوسه زن نبود, بلكه به تعبير قرآن كريم به وسوسه شيطان صورت گرفت: ((فإزلهما الشيطان عنها فاخرجهما مما كانا فيه))(3)

ناصرخسرو قباديانى زنان را در خور راز نمى داند و مى گويد:

خاقانى شروانى تمام ناسزاهايش را نثار زنان نيك مى كند كه با اين وجود, حال زنان بد روشن است:

و در جاى ديگر زنان را سراسر عيب مى داند كه مردان آن همه عيبها را هنر, مى پندارند و با آنكه زن, صيد مرد است اما زنان, مردان را همچون صيدى سرنگون شكار مى كنند!

انورى ابيوردى نيز آرزوى مرگ زنان ـ حتى زنان نيك ـ را دارد و زن را سزاوار آن مى داند كه درون چاهش بيندازند و كسى نباشد كه او را از چاه به در آورد:

و در شعرى ديگر, زن را همچون ابر مى داند و مرد را همانند ماه كه تيره گى و پوشيدگى ماه به سبب وجود ابر است و آنگاه بدترين مردان جهان را براى بهترين زنان حيف مى داند:

سنايى غزنوى كه پيش از اين نيز با گوشه اى از نظرهايش آشنا شديم در جاى ديگر هشدار مى دهد: از آنجا كه زندان رفتن يوسف(ع) به خاطر زن بود, نبايد از مكرش ايمن بود و حجره عقل و انديشه را از سوداى زنان بايد تهى كرد:

و در شعرى ديگر به ازدواج برون گروهى سفارش مى كند و آنگاه به زدن زن, زيرا كه زن فعل امر است مشتق از زدن:

و در مثنوى ديگرى دختر را موجب نحس و نكبت و عار مى شمرد:

اوحدى مراغه اى, شايد از ميان شاعران در سرزنش و بدگويى نسبت به زن گوى سبقت را ربوده باشد. در نگاه او زن خوب زنى است كه هيچ اختيارى از خويش ندارد و مطيع محض و مستور است:

در جاى ديگر, دانش آموختن زن را به استهزإ مى گيرد:

اسدى طوسى ارزش زن را نصف ارزش مرد مى داند و دانسته نيست چنين نتيجه اى را از كجا به دست آورده است, آيا از نصف بودن سهم ارث زن نسبت به سهم ارث مرد به اين مطلب رسيده است يا از برابر بودن شهادت دو زن با يك مرد؟ در هر صورت اين امور برترى و فضيلت مرد بر زن را نمى رساند. شاعر طوس آنگاه, ترسيدن از زن و بر حذر بودن از او را شرط خرد مى داند و زنان را مانند درختانى مى داند كه به ظاهر سرسبزند ولى در باطن زهر دارند. شاعر در ادامه با نثار چند فقره نفرين به جنس دختر موضوع را دنبال مى كند:

فخرالدين اسعد گرگانى از بدخويى و بى مهرى زنان مى نالد و آنان را شايسته دل بستن نمى داند:

در مثنوى خسرو و شيرين حكيم نظامى گنجوى نيز پس از تشبيه زن به ريحان يا سبزه ى رسته بر سفال, حكايت بى وفايى زن و شمشير و اسب رفته, و وفا صفت مردان و مردى دانسته شده است كه از زنان نبايد توقع آن را داشت و سعى و چاره سازى مردان براى جستجوى وفا در زنان ره به جايى نرسانده است:

عبدالرحمان جامى نيز از نقصان عقل و دين زن سخن مى گويد و او را سزاوار اعتبار و اعتماد نمى داند:

در ميان شاعران پارسى كسانى هم بوده اند كه مقام و جايگاه زن را ستوده اند و به لزوم كسب دانش و هنر توسط زنان تإكيد كرده اند. محمدهاشم ميرزا افسر مشهور به ((افسر)) چنين سروده است:

افسر خراسانى در قطعه اى ديگر با عنوان ((يك زن خوب)) چند زنى را موجب اندوه و غم مى داند و شرط عدالت ورزى را ناممكن مى شمارد:

ملك الشعرإ بهار با آنكه زن را شعر خدا مى داند اما او را مايه فتنه و شر مى شمارد كه هر چه فتنه كمتر باشد بهتر است و از اين رو است كه با چند زنى مخالفت مى كند زيرا انصاف و عدالت ميان دو زن تنها از عهده پيامبر مىآيد:

. . .

و در جاى ديگرى به وصف طبيعت زن مى پردازد كه هنر و فايده اش را زادن و پروردن است:

. . .

. . .

رهى معيرى, در شعر ((خلقت زن)) جنس زن را تندخو و آتش مزاج و حيله گر و خيانتكار و بى وفا و جامع اضداد مى داند كه از لاله و گل, رنگ و بو و از دريا, عمق و از خورشيد گرمى, و از آهن, سختى و از گلبرگ, نرمى و از نسيم, چميدن و از جوى مويه گرى و از شاخ تر, پريشانى و از امواج خروشان, تندخويى و از روز و شب درورويى را گرفته است. جالب آن است كه رهى تا آخر زندگى اش مجرد زيست و تإهل نگزيد و با اين حال اين همه ناليدن از زن و سرزنش او طبيعى و واقعى نمى نمايد:

. . .

. . .

پس از آن كه وجود زن را آميزه اى از اضداد مى داند از شر و افسونگر بودن زن داد سخن مى دهد:

اما از اين همه مذمتها و نكوهشها, گويى مادر شاعر استثنإ شده است:

خوب است در پايان اين بخش كمى از مرزهاى جغرافيايى فراتر رويم و نظر شاعر و متفكر بزرگ پارسى سراى پاكستان, علامه اقبال لاهورى را درباره زن جويا شويم و آنگاه به اين نكته اساسى توجه كنيم كه انديشه اى كه از سرچشمه هاى زلال قرآن سيراب مى شود چه حاصل پربركت و مبارك و روشنى دارد كه اين روشنى و مباركى در ميان صدها شاعر ايرانى كه درباره زن قلم زده اند ديده نمى شود.

مولانا اقبال لاهورى به زن نگاهى نمادين دارد نه سنخ نگاه كسانى كه زن را نماد نفس و نفسانيت مى دانند بلكه زن را سرچشمه زاينده ى همه خيرهاى جامعه اسلامى مى داند و معتقد است بقاى نوع بشر به واسطه امومت (مادرى) است و امومت امرى مقدس است زيرا نسبتى با نبوت دارد. پيامبران نيز به جامعه و انسانها تولدى تازه مى بخشند و به آن ولادت و حيات مى بخشند. و امت جامعه اى است كه پيامبر آن را متولد كرده است.

ارج زن در نظر اقبال به پرستار بودن او نيست; به رسالت و تعهد و مسووليتى است كه او ايفا مى كند.

با چنين بينش و نگرشى است كه انتظار علامه اقبال از زنان, در امورى جزيى و بيهوده همانند آنچه كه رهى معيرى و امثال او متوقعند خلاصه نمى شود كه او هم به روش آنان بگويد: اى كاش زن همانند گل[ سوسن] با صد زبان كه دارد خاموش بنشيند و دم بر نياورد. او زن را گرامى تر و ارجمندتر از آن مى داند كه چنين نصيحتهاى كودكانه اى را به او ابراز كند. او طينت پاك و خدايى زن را مايه رحمت براى جامعه اسلامى و قوت دين و اساس ملت مى داند و مى گويد زن معلم ديانت است كه كلام توحيد را در كام كودك به شيرينى هر چه تمامتر مى گذارد و دامن مهر زن است كه سرنوشت جامعه را تعيين مى كند. زن مسلمان امين نعمت اسلام است كه در نفس او سوز دين حق نمايان است. زن آب بند نخل جمعيت و حافظ سرمايه ملت است و فطرت او جاذبه هاى بلندى همانند حضرت زهرا(س) دارد و با اين اوجى كه اقبال براى زنان مسلمان معتقد است سفارش مى كند كه زن مسلمان در بحران دنياى معاصر كه نيرنگ و راهزنى دين مشخصه آن است, هويت خويش را فراموش نكند:

((ادامه دارد.))

1ـ هاروت و ماروت دو فرشته بودند كه نامشان در قرآن مجيد هم ذكر شده است. شرح حال اين دو فرشته چنين است كه اينها به زمين بابل نازل شدند و به علت گناهى كه مرتكب شدند در چاه بابل آويخته شدند. هاروت و ماروت به خاطر آنكه براى آموختن سحر به مردم جهت آشكار كردن مفاسد آنان به زمين آمدند و براى آزمايش و تنبيه ديگر فرشتگان معذب شدند مشهورند و به سبب اين روايات نام هاروت و ماروت در سحرآموزى و حيله گرى و عصيان و غرور در ادبيات پارسى و تازى مثل گرديد. (دكتر محمد معين, فرهنگ فارسى, ج6, ص2244)

2ـ نصيحه الملوك, تصحيح جلال الدين همايى, ص270 ـ 285 ـ 286.

3ـ قرآن كريم, سوره بقره, آيه 36.

4ـ روشنايى نامه, ص516.

5ـ ديوان خاقانى, تصحيح ضيإالدين سجادى, ص876.

6ـ بهشت سخن دكتر مهدى حميدى, انتشارات پيروز, تهران, ج2, ص207.

7ـ همان, ص209.

8ـ ديوان اشعار سنايى غزنوى, تصحيح مدرس رضوى, ص314.

9ـ حديقه الحقيقه سنايى غزنوى, تصحيح مدرس رضوى, ص357.

10ـ همان, ص358.

11ـ جام جم, تهران, 1308 ضميمه مجله ارمغان سال هشتم, ص91.

12ـ همان.

13ـ گرشاسب نامه, به اهتمام حبيب يغمايى, تهران, انجمن آثار ملى, ص29.

14ـ ويس و رامين, به اهتمام محمدجعفر محجوب, ص97 و 107.

15ـ خمسه نظامى, به كوشش وحيد دستگردى, مثنوى خسروشيرين, ص238 و 239.

16ـ بهارستان, تهران 1311, انتشارات كتابخانه مركزى, ص12.

17ـ ديوان شيخ الرئيس افسر, به كوشش پارسا تويسركانى, تهران, نشر ما 1362, ص94.

18ـ همان, ص73.

19ـ همان, ص60 و 61.

20ـ ديوان اشعار محمدتقى بهار, ج1, ص451.

21ـ همان, ج2, ص936.

22ـ سايه عمر, ص134.

23ـ همان, ص1.

24ـ همان, ص176.

25ـ ديوان اشعار اقبال لاهورى.

ماهنامه پيام زن ـ شماره 48 ـ اسفند74