هماهنگي قرآن با روايت و برهان در تسنيم

كتاب ‹‹دهاق تسنيم›› اثر استاد فرزانه آيت الله جوادي آملي است. موضوع اين كتاب ارزشمند، تفسير قرآن كريم است. جلد اول اين كتاب در ‹‹640›› صفحه به تفسير سوره مباركه ‹‹حمد›› و جلد دوم آن در 725 صفحه به تفسير آيات اول تا بيست و نهم سوره بقره ميپردازد. اين اثر گرانقدر توسط ‹‹مركز نشر اسراء›› مراحل مختلف تنظيم و ويرايش ونشر را پشت سر گذاشته و در اين نوشتار مختصر، با استفاده از مقدمه اين كتاب كه توسط مركز نشر اسراء به زيبايي نگارش يافته كوشش شده ويژگيهاي اين تفسير مورد ارزيابي قرار گيرد.

استفاده از روش تفسير قرآن به قرآن

مولفه اول و اصلي تفسير ‹‹تسنيم›› اين است كه در آن سعي شده جز از منظر قرآن به آيات نگريسته نشود، روشي كه بنيانگذار آن، معصومين (ع) بودهاند و مرحوم علامه طباطبائي (ره) از احياء كنندگان آن در روزگار ما ميباشند. مبناي مولف فاضل، عالم و فرزانه اين اثر، حاكميت مطلقه قرآن بر قرآن و نفي هر نوع حاكميت و ولايت علمي بر قرآن بوده است و با تمام اعتقاد و باور بر اين اسلوب قرآني حركت كرده است. مولف انديشمند طرح هيچ علمي از علوم را مستقلاً در كنار وحي پسنديده ندانسته ضمن اينكه ارزشهاي دانش را فروغ روشن وحي منور كرده تا هم شمس مضيء وحي نمايانده شود و هم قمر منير ساير علوم - كه در پرتو وحي ضوئي يافتهاند - را به رخ بكشاند. قالبهاي فقهي، كلامي، عرفاني و حكمي آن از آيات قرآن بهره دارد ولي هرگز محدودههاي تنگ اين علوم، وسعت درياي معارف آيات الهي را تحديد نكرده، بلكه خود نيز به بركت اين معارف، وسعت يافته و صبغه قرآني گرفته است.

نماياندن جامع نگري قرآن در همه عرصه
هاي انساني:

هنر قرآن نه تنها اين است كه قداست ارتباط عبد با مولا را در ميدان عبادت ترسيم ميكند، بلكه ميخواهند تمامي روابط انساني را عبادي كرده و عبوديت محضه را سراسر وجود انساني حاكم گرداند و اين جز با نفوذ آيات در زنجيرههاي رشته انساني اعم از عقيده، فرهنگ، اقتصاد، سياست و ساير شاخههاي آن امكانپذير نيست و در اين تفسير اين بنيان مستحكم قرآني ظاهر است.

نگارش يافتن تفسير در زمان تحقق نظام اسلامي:

يكي از ويژگيهاي مهم تفسير تسنيم اين است كه تدوين و نگارش آن در زمان تحقق نظام اسلامي صورت گرفته است، فرصتي كه علامه طباطبائي (ره) در زمان تأليف تفسير ارزشمند خود نداشته و اهل نظر، نيزههاي توهم و تيرهاي تخيل نشان رفته به حقائق علوي معارف عرفاني آن را مشاهده ميكنند. حصارهاي كشيده شده و ديوارهاي ساخته شده قبل از انقلاب تا حدود قابل توجهي حوزههاي علميه را نيز در برگرفته و انديشههاي آسماني امام خميني (ره) كه فرا حوزه آن زمان بود، اين حصرها را شكست و علوم و معارف غني اسلامي را از كنج زندان بدعت و انزواي حبس تحريف، رهانيده و يك فرصت بي بريل براي مولف مفسر رخ نمود و استاد گرانمايه نيز با ارائه بهترين اسلوب و بدون كمترين اضطراب، معارف مخفي شده الميزان را يكي پس از ديگري تبيين كرده كه امروزه حوزه علميه با مشاهده بهترين معارف و زيباترين اسلوب، مشي اصيل خود را بعد از حدود بيست سال تدريس آن استاد فرزانه بازيافته و در آن گام نهاده است. ضمن آنكه تفسير الميزان هم از اين بعد در مسير تكميل و تتميم خود قرار گرفته، ميرود تا نصاب جايگاه خويش را به دست آورد.

طرح مباحث فقهي و آيات الاحكام:

طرح مباحث فقهي و پرداختن به آياتي كه متضمن احكام و حدود الهي است، اين تفسير را از اين جهت نيز مكمل تفسير شريف الميزان ميكند. پرداختن به آيات الاحكام نه تنها فضاي خالي تفسير الميزان را پرمي كند، بلكه ‹‹فقه›› را نيز در خدمت قرآن ميآورد. امروزه حوزههاي فقهي اسلام بدون توجه به آياتي كه متضمن احكام و حدود الهي است به بهانه اينكه غالب آيات در صدد اصل تشريع است و عموم يا اطلاق ندارد، مسير خود را تنها از منابع سنت، عقل و اجماع ميپيمايد و از آغاز تا انجام فقه آنطوركه شايسته بود از منبع اصيل ديني كه تامين كننده ساير منابع است، يعني قرآن طرفي نبسته است و بدون شك اين ضعف عمدهاي است كه حوزههاي فقه شيعي از آن در غفلت است. از طرفي ديگر ايجاد اين فضا و راهبرد قرآن در اركان فقه قطعاً فقيه را به افق ديگري آشنا كرده و آن را به حقيقت كتاب نزديكتر ميكند و اين ويژگي مهم، نقطه آغازي است كه ميتواند منشأ تحولي در آينده فقاهت شيعي بوده، نفوذ و رسوخ قرآن در اين عرصه را نيز به همراه داشته باشد.

گشودن ابواب سپهر معارف و ايرار الهي

از ديگر نشانههاي اين تفسير بيان معارف و اسرار الهي در قالب نكات و لطايف بديع است. طبق آن روايت معروف كه ‹‹كتاب الله علي اربعه` اشياء: علي العباره` و الاشاره` و اللطائف و الحقائق...››، اين كتاب نيز با تأسي به اين سخن معصوم (ع) سه مرحله ظاهر دارد و تنها مرحله چهارم آن كه مختص به انبياء و صاحبان اولي تشريع است به حضرات اقدس آنها احاله شده و ساير موارد نيز از بهرهگيري كلمات همواره بديع آنان به رشته تحرير در آمده است.

تبيين مشربهاي مختلف تفسيري و عرضه راه صحيح و مسلك مستقيم فكري

مرور تفاسير و مطالعه تاريخ تفسير، اين واقعيت را محرز ميكند كه هر مفسري با ارائه مشرب خاص به آستان قرآن ميرود و مطابق ظرف خود از آن طرف ميبندد؛ اگر كاسه انديشه با كجي و اعوجاج همراه باشد، گرچه قرآن خود صراط مستقيم است، ليكن نصيب او جز كجي و آفت نخواهد بود: ‹‹يبغونها عوجا...›› و اگر وعاء انديشه مستقيم باشد، استقامت فكري و عقيدتي ارمغان آن مفسر خواهد بود. امتياز و تفكيك اين دو واقعيت هنگامي ميسور است كه انديشه غير مستقيم شناسايي شود تا انحراف برداشت آن از قرآن نيز معلوم گردد. از خصائص زنده تفسير دهاق تسنيم تبيين مشربهاي مختلف تفسيري اعم از كلامي، حكمي، عرفاني و نظاير آن است كه با برشماري نقصهاي جدي، برخي از آنها راه صحيح و مسلك مستقيم فكري عرضه ميشود تا در سايه آن، برداشت مستقيم قرآني آن نيز عائد گردد.

تبيين جايگاه هر يك از ثقل اكبر (قرآن) و ثقل اصغر (روايات)

استاد مفسر در اين باره معتقد است هر يك از ثقلين به نوبه خود كامل است، نه در قرآن نقصي است و نه در عترت منقصتي، بلكه هر يك به نوبه خود تام و صادق و مصدق ديگري است زيرا هر دو از يك حقيقت جوشيده و از منبع فيض الهي تراوش كرده است. بنابراين، توجه به هر كدام ديگري را به همراه دارد و بيعنايت به يكي هجر آن ديگر را به دنبال ميآورد. ليكن اين بدان معنا نيست كه عترت نقص قرآن و يا قرآن قصور عترت را ترميم ميكند.

از اين رو هماهنگي كامل و تصديق و تأييد در ثقلين مشهود است. بايستي قرآن را كه تبيان هر چيزي است ابتدا با قطع نظر از هر كلام ديگر حتي روايات بازيابي كرد و همه قرآن را در يك آيه خاص ديد و آنگاه تفسير قرآن محض عرضه شود. البته در اين مرحله به هيچ وجه براي عقيده، اخلاق، احكام، حجت نخواهد بود، زيرا تا عترت و عقل ضميمه قرآن نگردد، نصاب حجيت ديني كامل نميشود. بنابراين در اين كتاب قبل از توجه به هر علم و كلامي حتي سخن معصوم (ع) مستقيماً تنها به آيات الهي نگريسته ميشود تا تفسير قرآن محقق گردد، سپس به كلام عترت و روايات ائمه (ع) مستقلاً در كنار آيات توجه ميشود تا اولاً هم در فهم معناي تفسيري، مفسر را سختر بينديشد و هم هماهنگي و تصديق دو جانبه را احساس كند، نه آنگونه كه روايات تحميل بر آيات شود و ضمن محدود كردن مفاهيم قرآني راه انديشه را ببندد. لذا بخش قابل توجهي از روايات كه در جهت تعيين مصداق و جري و تطبيق صادر شده است، نبايد فكر مفسر را به خود در پيچد و از كاوش در مفاهيم بلند آن باز بماند. اين شيوه تفسيري ضمن تثبيت پايگاه اول معرفتي ديني و ثقل اكبر، يعني قرآن، پاسخ صحيح به آن دسته رواياتي است كه حجيت روايات را در گرو عدم مباينت باقرآن دانسته و عرضه روايات به قرآن را بدين منظور توصيه كردهاند. از اين رهگذر در ذيل مباحث روايي ارايه آميختگي و امتزاج انديشه قرآني و روايي مباحث ارزشمندي با عنوان ‹‹اشاره›› به قلم حضرت استاد (دام ظله) نگارش شده كه برغناي اين تفسير نيز افزوده است. بديهي است. آنچه در پايان ملاك اعتقاد و عمل قرار ميگيرد پيام هماهنگ حقايق قرآني با معارف روايي و براهين عقلي است كه اين محصول جدايي ناپذيري ثقل اكبر و اصغر است كه در حديث شريف ثقلين آمده است.

اجتماع و طايفه بندي رواياتي كه به فهم آيه كمك ميكنند

يكي ديگر از امتيازات مهم اين كتاب اجتماع و طايفه بندي تقريباً همه رواياتي است كه در معنا و فهم آيه مورد بحث كمك ميكنند و ميتوانند در جهت بر افروختن و گداختن موضوع آيه هدايتي باشند و اين امتياز و برتري، حتي بر تفاسير روايي، از نظر اهل فن دور نيست.

طرح مباحث به روش اخلاقي

بدون شك از نكات مهم قرآني، ظهور ادب و اخلاق الهي است كه در كلام و گفتار او تجلي كرده و قرآن از اين رهگذر جايگاه ادب و اخلاق است. از اين رو از آنجا كه ادب كلام نمايانگر ادب و اخلاق متكلم است، استاد فرزانه نيز با تخلق به اخلاق قرآن اثر گرانقدر خود را مظهر ادب قرآني قرار داده و با آهنگ ادبي و نزاهتي آن در همه زمينهها سخن گفته و قلم زده است.

برخورداري از اتقان علمي ويژه

از اين جهت كه غالب مباحث اين تفسير در حوزههاي درسي و در جمع وسيعي از فضلاي سخت كوش حوزه بوده است، اين تفسير از اتقان علمي ويژه برخوردار و قابليتهاي فراواني را در خود فراهم آورده تا بتواند پاسخگوي نظرات، شبهات و سؤالات مختلف باشد.

از سوي ديگر نيز جمع خاصي از شركت كنندگان در درس استاد و محققان ارزشمند با تلاش علمي خود همه مباحث آن را مورد مداقه ويژه قرار داده و با حضور در جلسات خصوصي متعدد در محضر استاد (دام ظله) هم از نظر محتوا و هم از نظر ساختار ظاهر، غالب مسيرهاي قرآني و تفسيري را پيمودهاند. لذا اين اثر از اين نظر به نوبه خود درخور توجه شايان است و خواننگان گرانقدر بايد با نگرش عميق به آن نگريسته، با تأمل در الفاظ، مفاهيم و جملات آن در فراگيري و استفاده از آن بكوشند.