هنــر دينــي جلوه‏هاي هنر در صحن و سراي معصومه(س) - هنر دینی نسخه متنی

هنــر دينــي جلوه‏هاي هنر در صحن و سراي معصومه(س)

حجت كشفي

بناها و آثار هنري آستان مقدس قم را مي‏توان در چند بخش بررسي كرد:

الف) صحن و سراي حضرت در قالب هنر معماري (معرفي فضاي كلي و مهندسي بنا، تاريخچه بيوتات و صحنين و سازه‏هاي وابسته به حرم)

ب) آثار هنري در معماري داخلي اين مجموعه شامل كاشيكاري، گچ‏بري، آيينه‏كاري، حجّاري، فلزكاري، مينا و ...

ج) هنرهايي كه علاوه بر جنبه تزييني ارزش علمي و فرهنگي ويژه دارند، مانند كتيبه‏ها، سكّه‏ها، نگينها، تابلوها و قطعات هنري.

د) كتابها و آثار مكتوب نظير قرآنهاي نفيس و كتب خطي

ويژگيهاي معماري

بخش مهمي از معماري بر قواعد مهندسي و رياضي مبتني است و از نظر علمي قابل محاسبه و توضيح است؛ اما اگر بخواهيم مجموعه‏اي از ساختمانها را از ديد هنري مطالعه كنيم، نگاه ما متوجه بخشهايي است كه با ديد علمي و رياضي نمي‏توان اندازه‏گيري كرد. هنر بيان‏كننده جهات ظريف و دقيقي است كه از دسترسي دانش دور مانده اما با نيروي بسيار دل و جان را تحت تأثير قرار مي‏دهد.

به گفته برخي از پژوهشگران اگر بخواهيم هنرهاي اسلامي را در ترازويي بسنجيم، بايد معماري را در يك كفه و تمام هنرهاي ديگر را در كفه ديگر قرار دهيم؛ زيرا معماري اسلامي جامع همه هنرهاست و با جاذبه و استعداد بي‏نظيرش مهارت و هنرمندي همه هنرمندان را به خود جذب كرده است. يك مجموعه معماري، بويژه مجموعه‏هايي مانند حرمهاي مطهر، آثار هنري هر رشته را، مربوط به هر زمان كه باشد، بي‏تكلّف در خود جاي مي‏دهد. بدين سبب در بيوتات حرم معماري داخلي دائما در حال تغيير است و هنرمندان پيوسته آثار تازه‏اي پديد آورده، در همان بناهاي كهن جاسازي مي‏كنند. در ميان همه هنرمندان معاصر نزديك شدن به شاهكارهاي هنري قديم هدف اصلي است. هنرمندي به خود مي‏بالد كه توانسته باشد كمالات اثر خود را به سر حدّ آثار هنرمندان بزرگ گذشته برساند. در اينجا نوآوري و سنّت‏شكني در صورتي پذيرفته مي‏شود كه هنرمند ضمن عرضه كمال نوين از سنتهاي گرانبهاي استادان قديم پاسداري كند و اصول مورد احترام هنري، كه ضامن جلال و جمال هنرهاي اسلامي است، بي‏حرمت نسازد. يكي از محقّقان مصري مي‏گويد: «در اسلام يك فنّ اصلي و يك فن فرعي وجود ندارد و در آثار فني اسلام، فن آرايش و تزيين جزء معماري و ساير فنون محسوب مي‏شود و در رأس آنها قرار گرفته و مي‏توان گفت كه هنرمندان و ارباب صنايع ظريفه در اسلام، در تزيين و آرايش ابنيه از بزرگترين مساعدين معماران و مهندسين ساختماني بوده‏اند، پس بهترين تقسيم براي فنون اسلامي اين است كه بدون قائل شدن با اصل و فرع آنها را عموما

به دو قسمت كه يكي فن ساختمان و ديگري فنون زيبا و صنايع ظريفه باشد و به كار آرايش و تزيين مي‏رود تقسيم نماييم.»

نكته ديگري كه بايد در اين سياحت به ياد داشته باشيم اين است كه جلوه‏هاي هنر در معماري حرمها و مشاهد مقدس به طور انحصاري برخاسته از روح شيعي است. محبت و ولايت بسيار، كه مي‏توان تعبير شاعرانه شور و شوق و يا حتي عشق را بر آن اطلاق كرد، انگيزه اصلي و پرتو خيره‏كننده اين آثار است.

نقادان هنر، غالبا اين جلوه‏ها را از خصوصيات ذوق و قريحه ايراني دانسته‏اند؛ علت اصلي اين است كه دوستي خاندان رسالت مانند كيميا مس وجود هنرمند ايراني را به زر ناب تبديل كرد و براي استعداد خدادادي‏اش در اين ميدان فرصتي كمياب پديد آورد تا در دو شاخه هنر و ادب چنان شاهكارهايي بيافريند كه نمونه‏هاي آن را در تمدنهاي بزرگ جهان كمتر مي‏توان يافت. ايرانيان، به يمن ولايت اهل بيت ـ عليهم السلام ـ، در عشق و شوريدگي به جايگاهي بس رفيع دست يافته‏اند و همين جوهر اصلي و راز پوشيده از نامحرمان، هنر ايراني را در دوره‏هاي اسلامي ممتاز و قابل مطالعه ساخته است.

نقاد بصير و بيننده خبير در اين مجموعه‏ها به آثاري برمي‏خورد كه در شرايط عادي، توسط هنرمندان بزرگ هم قابل پديد آوردن نيست، اعتقاد عميق ديني همراه با اخلاص و عشق به معصومين(س) سرمايه اصلي اين هنرمندان است. از قضا شگرف‏ترين آثار هنري جهان نيز معلول باورها و انگيزه‏هاي معنوي است و همه آنها در سايه عامل مشترك «باورهاي پاك و مقدس آسماني» پديد آمده‏اند.

* * *

صحن و سراي مشاهد مقدس عموما فضا و بناي مشابهي دارد، بخشهاي اين سازه‏ها عبارت است از:

1. صحن يعني حياطي وسيع كه در اطراف آن حجره‏هاي مشابه، با طاقهاي همانند، ساخته شده است.

2. رواقهاي متعدد، كه غالبا گرداگرد مركز اصلي حرم قرار گرفته، به محل تجمّع زائران و نمازگزاران اختصاص دارد.

3. مركز اصلي حرم كه مزار امامان يا امامزادگان در آن واقع است؛ گنبد اصلي بر پايه‏هاي آن استوار شده و نماي آن از دور نشان وجود قبر مطهر است.

اين سه بخش با تفاوتي اندك در همه زيارتگاهها وجود دارد. قمستهاي ديگري نيز در مجموعه‏هاي حرم ساخته شده كه مختص به آنها نيست، بلكه به شكلهاي گوناگون نيز در مساجد بنا مي‏شود؛ گنبد و گلدسته و ايوان از اين قسم مشترك است. براي مطالعه و گردش خردمندانه ابتدا بايد در باره هر يك از اين اجزاء به نحو كلي و مشترك آگاهي به دست آوريم؛ يعني با صرف نظر از خصوصياتي كه در گنبد و گلدسته يا ايوان و صحن و حرم آستان مقدس قم وجود دارد، دريابيم رمز و راز هر يك از اينها چيست؟ آيا گنبد بر حسب اتفاق بر فراز مركز اصلي حرم و مسجد بنا شده، يا نشانه و رمز امري معنوي است و يا مقتضيات مكانهاي مقدس اسلامي ايجاب مي‏كرده، چنين فرم و فضايي به وجود آيد؟

گلدسته‏ها و قامت بلند و استوار آنها بر شانه ايوانها نشان چيست؟ ايوانهاي بلند كه درهاي اصلي ورودي حرم و مسجد را در بر گرفته چه معاني را تداعي مي‏كند؟ اين مطالعات بايد به صورت عام در همه مشاهد مقدس و مساجد بزرگ تاريخي انجام شود و پس از يافتن پاسخ درست، به بررسي حرم مطهر قم پرداخت.