آيت الله سيدعبدالحسين لاري و نهضت مشروطيت

پژوهشگر: محمدباقر وثوقي

چکيده:

درباره حيات سياسي و فكري آيت الله لاري تاكنون پژوهشي مستقل انجام نشده است و اين در حالي است كه به گواهي اسناد بر جاي مانده، اين منطقه در جريان نهضت مشروطيت و حداقل در برهه اي از آن به عنوان مركز ثقل سياسي فارس عمل مي كرده و تحولات فارس متأثر از سياست هاي اجرايي آيت الله لاري بوده است. او در تمامي نوشته هايش لحني تند و سازش ناپذير با كليه جنبه هاي ظلم در جامعه به خود مي گيرد و با تمام وجود از مشروطه و مجلس ملي اسلامي آن حمايت مي كند و باين ترتيب در سلك روحانيون مشروطه خواه قرار مي گيرد. اقدامات سياسي و فكري او در فارس باعت واكنش شديد مستبد گشته و آن گاه كه محمدعلي شاه مجلس را به توپ بست فرمان حمله به لارستان و دستگيري سيد را صادر نمود.

آيت الله سيدعبدالحسين لاري در سال 1264 قمري در نجف اشرف متولد گرديد. سيد در محيط علمي نجف و در محضر استاداني همچون آيت الله العظمي سيدمحمدحسن شيرازي معروف به ميرزاي شيرازي (م 1312 ق) و شيخ محمدحسن كاظمي و مولا محمد معروف به فاضل ايرواني و شيخ لطف الله مازندراني و ملاحسينعلي همداني حاضر شده و از ايشان كسب علم نمود. او در سال 1309 قمري، به دعوت تجار لارستاني به سرپرستي حاج علي وكيل و بنا به توصيه ميرزاي شيرازي به لارستان وارد و در مركز منطقه، شهر لار ساكن شد. منطقه لارستان به دليل واقع شدن در مسير تجاري بنادر لنگه و عباسي به طرف مركز ايران از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است.

مهاجرت سيد به ايران و حمايت شديد مردم فارس از او، منجر به شكل گيري نهضتي گرديد كه هنوز در ياد و خاطرهء مردم جاري و زبانزد مي باشد. درباره حيات سياسي و فكري آيت الله لاري تاكنون پژوهشي مستقل انجام نشده است. اين در حالي است كه به گواهي اسناد بر جاي مانده، اين منطقه در جريان نهضت مشروطيت و حداقل در برهه اي از آن به عنوان مركز ثقل سياسي فارس عمل مي كرده و تحولات فارس و بنادر متأثر از سياست هاي اجرايي آيت الله لاري بوده است.

آيت الله لاري با ورود به لار به تأسيس حوزهء علميه دست زد كه در آن نيروهاي بسياري از نواحي گوناگون جنوب ايران شركت كرده و مباحث علمي و سياسي او را فرا مي گرفتند. او از اين طريق توانست كارهاي سياسي ـ مذهبي قدرتمند و با نفوذي را براي نهضت آماده سازي كند. شاگردان او از نواحي داراب، جهرم، فسا، شيراز، بوشهر، عباسي، كرمان، سيرجان، بندر لنگه و حتي خارج از مرزهاي ايران ـ هندوستان ـ در حوزه علميه لار گرد هم آمده ضمن فراگيري مفاهيم ديني، با نظرات سياسي استادشان آشنا مي شدند. سيد از همان ابتدا با برقراري نمازجمعه و قرائت خطبه سياسي جبهه گيري خويش را عليه حاكميت قاجاري آشنا ساخت. كتاب او با نام آيات الظالمين در سال 1314 قمري در شيراز به چاپ رسيد. او در اين رساله با استفاده از منابع فقهي و آيات قرآني, مباني گرايش و عمل به ظلم را در جامعه بررسي و نهايتا سلطنت را فاقد هر گونه مشروعيت دانسته, سيستم سياسي قاجاريه را منطبق و همسو با ظلم مي داند.

اصول علمي سياست سيد در منطقه همراه با واقع گرايي و كاربرد سياست هاي تبليغي وسيع, توانست در مدتي كوتاه پايگاه اجتماعي گسترده اي را براي او و يارانش فراهم آورد. اين امر در حالي بود كه خاطرهءمظالم رفته بر مردم توسط حكام محلي لارستان و تحولات اجتماعي آستانه مشروطيت در ايران آن روزگار, روز به روز فاصله نيروهاي قدرتمند اجتماعي ـ تجار و كسبه مردم ـ را از حاكميت سنتي و رسمي بيشتر نموده و جامعه را آبستن حوادثي نمود كه در هنگام وقوع, با نام قيام سيد عبدالحسين لاري معروف در ادبيات سياسي ايران راه يافت. با اين زمينه ها هنگامي كه مركز استان فارس, در جريان نهضت مشروطيت به دو نيروي مستبد و مشروطه خواه تقسيم شده بود, به دليل عدم حمايت مطلق روحانيت شيراز از مشروطه خواهان سيد و يارانش به دعوت انجمن ملي فارس به شيراز وارد شده و حمايت علني و همه جانبهءخود را از مشروطه خواهان آغاز نمود. سيد توانست در درگيري هاي شيراز شركت كرده و نيروي پنج هزار نفري را به عنوان چريكهاي لاري رهبري نمايد. با حمايت نيروهاي قشقايي به رهبري صولت الدوله و با ياري تجار شيراز و همراهي معدود عناصر روشنفكر, جبهه قدرتمند مشروطه خواهان در شيراز شكل گرفت. در اين ميان نقش سيدعبدالحسين لاري و صولت الدوله قشقايي به عنوان رهبري فكري ـ نظامي بارزتر از ديگران جلوه مي نمود.

سيد با استفاده از تمامي نيروهاي خويش توانست حوزه تسلط و نفوذ فكري ـ سياسي خويش را تا بوشهر در غرب و كرمان در شرق گسترش دهد. اين امر در حالي بود كه سيد در فارس, به شدت از سوي صولت الدوله قشقايي و تجار شيراز و روحانيت آن ديار حمايت مي شده است و حوزه علميه نجف بارها حمايت علني خويش را از مبارزات او اعلام كرده، در پيشبرد اهدافش او را همراهي مي كردند. با اين پشتوانه و با توانايي فكري فوق العاده سيد رساله هاي سياسي خويش را با عناوين مشروطه مشروعه و قانون در اتحاد دولت و ملت و قانون ادارهءبلديه در مطبع محمدي و اسلاميه شيراز به چاپ رساند و با اين عمل وارد حوزه فكري انديشه گراني گرديد كه درباره رژيم سياسي جديد ـ مشروطيت ـ اظهار نظر مي كردند. اساس فكري نمايانده شده در اين رسايل ساده و برگرفته از تفكري اصولگرا و در عين حال كوبنده است. او در تمامي نوشته هايش لحني تند و سازش ناپذير با كليه جنبه هاي ظلم در جامعه به خود مي گيرد, او با تمام وجود از مشروطه و مجلس ملي اسلامي آن حمايت مي كند. و باين ترتيب در سلك روحانيون مشروطه خواه قرار مي گيرد, اگر چه اصول فكري و برداشت هاي ذهني او به انديشهء گروه هوادار مشروطه مشروعه نزديك تر مي باشد. انديشه سياسي او كمتر مورد توجه و تتبع پژوهشگران ايراني قرار گرفته است. اقدامات سياسي و فكري او در فارس باعت واكنش شديد مستبد گشته و آن گاه كه محمدعلي شاه مجلس را به توپ بست فرمان حمله به لارستان و دستگيري سيد را صادر نمود. مجري اين دستور كسي جز نصرالدوله قوام الملك نمي توانست باشد.

قوام با استفاده از نيروهاي خود در حالي كه سرداران سيد در بيرون از منطقه لارستان مشغول عمليات نظامي بودند, به شهر بي دفاع لار حمله ور گرديد. آصف الدوله حاكم وقت فارس و حبيب الله قوام رهبر ايلات خمسه و مستبد مشهور, تحت فشار شديد مردمي, خواهان بازگشت نصرالدوله قوام شدند. حوزه علميه نجف در قبال اين حمله واكنش شديدي از خود نشان داده و حمايت علني خويش را از اقدامات سيد اعلام نمود. اين امر نشانگر نفوذ سيد در محافل علمي ـ سياسي آن روزگار مي باشد. فتح تهران به دست نيروهاي انقلابي و پايان عصر استبداد دوران انزاوي سيد را به دنبال داشت.

اگر چه نيروهاي قشقائي و لاري در جريان استبداد صغير حداكثر تلاش خود را در اعادهء آزادي و مشروطيت به كار بردند, اما در فضاي سياسي حاكم بعد از اين دوره در فارس بيشترين صدمات را متحمل گرديدند. توضيح اين كه, پيروزي بختياري ها كه دشمن ديرينه و سنتي قشقائي ها در فارس بوده اند و به قدرت رسيدن سردار اسعد بختياري, چرخش سياسي جديدي را در فارس به وجود آورد كه بنا به تضادهاي ديرينه اين دو ايل قدرتمند نمي توانست به نفع مشروطه خواهان فارس باشد . نيروهاي مستبد در فارس, با حمايت سياسي سردار اسعد بختياري مجددا به قدرت رسيده و دوره اي جديد از حاكميت را آغاز نمودند. حبيب الله قوام الملك ابتدا به نيابت حكومت فارس و بعدها حاكم فارس شناخته شد. او با اين چرخش توانست از حوادث مشروطه جان سالم به در برده و حملات شديد خود را با حمايت سياسي مركز عليه نيروهاي قشقايي و لاري تجديد نمايد. اين تهاجمات اگر تا ديروز تحت عنوان حمايت از محمدعلي شاه شكل مي گرفت, اين بار با نام حمايت از مشروطه تحقق مي يافت. از آن پس لار دو بار و در طي سال هاي 1329 و 1332 قمري توسط نيروهاي قوامي مورد تهاجم قرار گرفته, غارت گرديد. از اين ميان اصرار سردار اسعد بختياري بر به انزوا كشانيدن سيد و صولت الدوله قشقائي بيانگر دشمني هاي ديرينه قومي بود و بدون ترديد نمي توانست منافع انقلاب را در پي داشته باشد. سردار اسعد از دولت مركزي خواست كه وي را در جايگزين كردن احمدخان ضيغم الدوله برادر ناتني صولت الدوله در مقام ايلخاني قشقايي ياري دهد. اين تحول جبهه بندي مستقيم نيروهاي مشروطه خواه و مستبد فارس را به دو دسته قوام الملك ـ ضيغم الدوله قشقايي ، ايلات خمسه و مستبدين عليه صولت الدوله قشقايي و سيدعبدالحسين لاري شكل داد و با حمايت سياسي مركز ـ با فشار نيروهاي بختياري ـ از آن پس كف ترازوي قدرت به نفع مستبدين فارس سنگين تر مي شد. بدون اين كه به جزئيات چگونگي افول قدرت سياسي مشروطه خواهان فارس پرداخته شود, بايستي اضافه كرد كه سيدعبدالحسين لاري در حالي كه با شهادت شيخ زكريا در سال 1331 قمري و كشته شدن سيد حاجي بابا بيرمي و حاج غلامحسين خان واروي در سال 1330 قمري بهترين يارانش را از دست داده بود, با توطئه هاي همه جانبه دشمنان رو به رو گشته و محل زندگيش دو بار در طي سالهاي 1329 و 1332 قمري غارت گرديد، تهاجم دومي معروف به درگيري كورده آخرين بازمانده ياران سيد را از اطراف او پراكند و او ابتدا در جوار هم سنگرش صولت الدوله و از آن پس به حال تبعيد, در جهرم به سر برد.

هر چند در جريان جنگ جهاني اول از پاي نايستاده و با صدور احكام جهاد عليه نيروهاي متجاوزگر به نيروهاي قشقايي و تنگستاني، تحرك تازه اي را در مبارزين به وجود آورد. در اواخر عمر از سوي مقامات دولي ـ و با توصيه خاندان با نفوذ قواميها ـ به شدت تحت نظر بوده و امكان هر گونه تحركي را از او گرفتند. به هر حال نهضتي كه با نام او در آميخت به مدت بيش از ده سال بين سال هاي 1323 تا 1333 قمري, بزرگترين تحول سياسي در فارس به شمار مي رفت و او با رهبري خويش توانست بسياري از آرمان هاي انقلاب را ـ هر چند در كوتاه مدت ـ به ثمر رساند. او در جبهه فكري نيز فعاليتي خستگي ناپذير از خود نشان داده و بيش از 35 اثر تحقيقي فقهي ـ سياسي از خود بر جاي گذاشته است. در تمام عمر خويش حتي براي لحظه اي با قدرتمندان كنار نيامده و هميشه با آنان در ستيز بود. اگر بتوان شخصيت سيد را در يك جمله خلاصه كرد، شايد جملهء او انساني ظلم ستيز, صادق و كوبنده بود مناسبتر از ديگر واژه ها باشد. صفاتي كه تا آخرين لحظات عمر ـ جمعه چهارم شوال 1342 هجري قمري ـ با او همراه و قرين بود.

مرکز اسناد انقلاب اسلامي