لطفا منتظر باشید ...
مأخذشناسى آزادى
در پاسخ به چيستى آزادى و فضاهاى گوناگون آن، آثار متنوع و متعددى به نگارش در آمده است. اما اين پرسش جاى طرح و بررسى دارد كه چرا تا كنون بشر به يك پاسخ، برداشت و تفسير واحد و البته مطلوب از آزادى دست نيافته است و تلقى هاى گوناگونى از آزادى رواج دارد. به نوشته آيزايا برلين «در تاريخ بشر همه اخلاقيون آزادى را ستوده اند. اما معنى آزادى نيز مانند كلمات خوشبختى، خوبى، طبيعت و حقيقت به قدرى كشدار است كه با هر گونه تفسيرى جور در مى آيد.»[1] همو مى نويسد، نويسندگان تاريخ عقايد، بيش از دويست تعريف براى اين واژه ضبط كرده اند. به هر روى به كثرت و تعدد مكتوبات موجود در باره آزادى (اعم از كتاب و مقاله) چه به ديده نيكو و مثبت و چه به ديده ترديد و منفى نگريسته شود، واقعيتى انكارناپذير است. شايد بتوان گفت تكثّر و گستردگى بحث آزادى و فقدان اتفاق جمعى بر مفهوم واحد و فضاهاى يكسان از انواع آزادى به اين سبب است كه نخست افرادى كه به اين بحث وارد شده اند داراى انديشه ها و عقايد متفاوتى بوده اند و هر كدام نيز با توجه به پيش فرض ها و مسلك و مرام خويش به يك تلقى از اين موضوع دست يافته است. و بديهى است كه در اين صورت، تفاوت ها چشم گير و صورت آشكارى به خود مى گيرد. ديگر اين كه، اين اختلاف در طول تاريخ، با توجه به شرايط و نيازهاى زمان حادث شده است و فضاى عمومى و مسايل سياسى و قدرت حاكمان در فقدان توافق جمعى انديشمندان و صاحب نظران و اتخاذ موضعى متفاوت با ديگران بى تأثير نبوده است. و اين گونه است كه در برخى موارد به جنبه هاى سياسى ـ اجتماعى آزادى اشاره شده و در برخى مواقع بر عناصر انديشه اى و اقتصادى تأكيده شده و در موارد ديگر بر جنبه هاى معنوى و درونى آزادى انگشت نهاده شده است. از جمله عوامل ديگر مى توان به سوء استفاده از آزادى اشاره كرد كه در برخى ازمنه جريان داشته است و طالبان فهم حقيقى آزادى را سر در گم و گمراه كرده است. به هر تقدير، اساسى بودن بحث از «مسأله آزادى» از آن رو است كه آزادى همواره مطلوب آدميان بوده است و چه بسيار مبارزات و فداكارى ها و برخوردها كه به خاطر به دست آوردن آن صورت گرفته است. و امروزه نيز يكى از مباحث پر سر و صدا و محل بحث در جامعه ما است. آزادى يك ضرورت است، ضرورتى كه برگرفته از زندگى آدمى است. زيرا انسان تنها موجود صاحب اختيار و اراده است كه مى تواند با تفكر و تأمل تصميم گيرى نمايد و در نهايت به انجام كارى كه مورد رضايت و مطابق ميل او است مبادرت ورزد و يا از انجام كارى كه باب طبع او نيست اجتناب ورزد. اگر آزادى از آدمى دريغ شود، جوهره آدمى، كه انتخاب و اختيار آگاهانه و آزادانه همراه با مسؤوليت است، زمينه بروز ندارد. در اين صورت چه انتظار و توانى از يك موجود بدون اراده و فاقد آزادى مى توان داشت! آيا مى توان او را مسؤول انجام اعمالى دانست كه مرتكب مى شود؟ به طور قطع پاسخ منفى است. آدمى نسبت به همه كارهايى كه انجام مى دهد بازخواست مى شود، زيرا آزاد آفريده شده است. از سوى ديگر انسان مكلّف است، چرا كه آزاد آفريده شده و آزاد مى زيد و داراى حق و حقوقى است كه خداوند براى او قرار داده است. در مأخذشناسى حاضر تلاش شده است آثارى كه به نحوى مستقيم به ايضاح مسأله «آزادى» پرداخته اند فهرست وار معرفى شوند.[2] اين آثار در چند بخش سامان يافته اند كه عبارتند از: 1. كتاب هاى مستقل؛ 2.مقالات (الف. مقالات در كتاب ها و ب. مقالات در نشريات)؛ 3. پايان نامه ها و تحقيقات؛ 4. گفت و گوها و ميزگردها.[3] 1. كتاب هاى مستقل
1. اريك فروم. گريز از آزادى. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ هفتم، تهران، انتشارات مرواريد، 1379، 306 ص. 2. آدميت، فريدون. فكر آزادى و مقدمه نهضت مشروطيت. بى جا: سخن. 3. آربلاستر، آنتونى. ظهور و سقوط ليبراليسم غرب. ترجمه عباس فجر. تهران: مركز، 1367، 593ص. 4. الآصفى، محمد مهدى. حقيقة الحرية. بى جا: بى نا، 1402 ه. 5. آيتى، حميد. آزادى عقيده و بيان (به همراه دو نوشته حقوقى ديگر). چاپ اول، تهران: فردوسى، 1373، 141ص. 6. بازرگان، عبدالعلى. آزادى در نهج البلاغه (رفتار على(ع) با مخالفين سياسى). چاپ دوم، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، 1377، 189ص. 7. بازرگان، عبدالعلى. مقدمه اى در زمينه آزادى در قرآن. تهران: شركت قلم، 1363، 208ص. 8. برتراند، راسل. آزادى و سازمان (پيدايش و سير تكوين سوسياليسم، ليبراليسم، راديكاليسم و ناسيوناليسم). ترجمه على رامين. چاپ دوم، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، 1374، 542ص. 9. برلين، آيزايا. چهار مقاله در باره آزادى. ترجمه محمدعلى موحد. چاپ اول، تهران: شركت سهامى انتشارات خوارزمى، 1368، 359ص. 10. بشيريه، حسين. ليبراليسم و محافظه كارى (تاريخ انديشه هاى سياسى در قرن بيستم). جلد دوم، چاپ اول، تهران: نى، 1378، 323ص. 11. بلوم، ويليام تى. نظريه هاى نظام سياسى (كلاسيك هاى انديشه سياسى و تحليل سياسى نوين: نظريه هاى آزادى سياسى). جلد دوم، ترجمه احمد تدين. چاپ اول، تهران: آران، 1373، ص501 ـ 1000. 12. بوبّيو، نور برتو. ليبراليسم و دموكراسى. ترجمه بابك گلستان. چاپ اول، تهران: چشمه، 1376، 118ص. 13. بوردو، ژرژ. ليبراليسم. ترجمه عبدالوهاب احمدى. چاپ اول، تهران: نى، 1378، 320ص. 14. بى.اف. اسكينر، بوهارس. فراسوى آزادى و شأن. ترجمه على اكبر سيف. تهران: رشد، 1370، 198ص. 15. پيمان، حبيب الله. فراخوان جاودانه به آزادى. تهران: چاپخش، 1377، 298ص. 16. تمله، ويدا. اسلام و آزادى اجتماعى ـ سياسى. چاپ اول، بى جا: مؤلف، 1374، 144ص. 17. جانسون، گلن. اعلاميه جهانى حقوق بشر و تاريخچه آن. ترجمه محمد جعفر پوينده. چاپ اول، تهران: نى، 1377، 180ص. 18. جمال زاده، سيد محمدعلى. آزادى و حيثيت انسانى. چاپ دوم، تهران: اميركبير، 1347، 393ص. 19. جعفرى، محمدتقى. تحقيق در دو نظام حقوق جهانى بشر (از ديدگاه اسلام و غرب) و تطبيق آن دو بر يكديگر. چاپ اول، تهران: دفتر خدمات حقوقى بين المللى جمهورى اسلامى ايران، 1370، 516ص. 20. جوادى آملى، عبدالله. حقوق بشر در اسلام. چاپ اول، قم: اسراء، 1375، 271ص. 21. حائرى، عبدالهادى. آزادى هاى سياسى و اجتماعى از ديدگاه انديشه گران (گذرى بر نوشته هاى پارسى در دو سده واپسين). چاپ اول، مشهد: جهاد دانشگاهى، 1374، 286ص. 22. خامنه اى [آيت الله]، سيدعلى. منشور آزادى (بيانات مقام معظم رهبرى در جمع دانش آموختگان دانشگاه تربيت مدرس 12/6/1377). قم: روابط عمومى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1377، 46ص. 23. خمينى، روح الله [رهبر كبير انقلاب اسلامى (به اهتمام مركز تحقيقات اسلامى نمايندگى ولى فقيه در سپاه). آزادى از ديدگاه امام خمينى. چاپ دوم، بى جا: ستاد نمايندگى ولى فقيه در سپاه، 1378، 104ص. 24. خويى، اسماعيل. آزادى، حق و عدالت (گفت و گوى اسماعيل خويى با احسان نراقى). تهران: جاويدان، 1356. 25. داورى اردكانى، رضا. فرهنگ، خرد و آزادى. تهران: ساقى، 1378، 452ص. 26. دريايى، محمدرسول. ليبراليسم، كعبه آمال غربزدگان. تهران: بنياد شهيد انقلاب اسلامى واحد فرهنگى)، 1362، 124ص. 27. ديويد بيتهام و كوين بويل. پرسش و پاسخ در باب آزادى، دموكراسى و جامعه مدنى. ترجمه رضا زمانى. تهران: ثالث، 1377، 152ص. 28. الرافعى، مصطفى. اسلام؛ حقوق و آزادى هاى اساسى انسان. ترجمه محمودرضا افتخارزاده. چاپ اول، قم: دفتر نشر معارف اسلامى، 1375، 159ص. 29. راميان، محمود. اسلام و آزادى. رضائيه: بى تا، 1337، 252ص. 30. رجبى، فاطمه. ليبراليسم. چاپ اول، تهران: كتاب صبح، 1375، 100ص. 31. رحيمى، مصطفى. آزادى و فرهنگ. چاپ اول، تهران: نشر مركز،1374، 197ص. 32. زرشناس، شهريار. اشاراتى در باره ليبراليسم. تهران: كيهان، 1378، 128ص. 33. ساندل، مايكل. ليبراليسم و منتقدان آن. ترجمه احمد تدين. چاپ اول، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1374، 434ص. 34. ستوده، اميررضا (گردآورنده). رابطه دين و آزادى. تهران: ذكر، 1378، 254ص. 35. شريف واقفى. مجيد. اسلام منهاى دموكراسى. تهران: تشيع، 1358، 116ص. 36. شيبانى، عباس. آزادى از دو ديدگاه. تهران: نهضت آزادى ايران، 1362، 232ص. 37. صدر، سيد محمد باقر. مدرسه اسلامى. ترجمه كاظمى خلخالى، چاپ اول، بى جا، مؤسسه مطبوعات عطايى، 1362. 38. صرامى، سيف الله. احكام مرتد از ديدگاه اسلام و حقوق بشر. چاپ اول، تهران: مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهورى، 1376، 439ص. 39. الصعيدى، عبدالمتعالى. حرية الفكر فى الاسلام. چاپ اول، بى جا: مؤسسة المطبوعات الحديثة، 1979 م. 40. الصفار، حسن. چندگونگى و آزادى در اسلام. ترجمه حميدرضا آژير. چاپ اول، تهران: بقيع، 1368، 233ص. 41. طباطبايى مؤتمنى، منوچهر. آزادى هاى عمومى و حقوق بشر. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1370، 240ص. 42. طالقانى، سيدمحمود. آزادى و استبداد. تهران: ناس، 1358، 80ص. 43. عاملى، جعفر مرتضى. مبارزه براى آزادى بيان و عقيده در عصر شيخ مفيد. ترجمه و نگارش محمد سپهرى. قم: دفتر تبليغات اسلامى، 1372، 195ص. 44. العروى، عبدالله. مفهوم الحرية. چاپ پنجم، بيروت: مركز الثقافى العربى، 1993 م، 115ص. 45. العزب موسى، محمد. حرية الفكر. چاپ اول، بيروت: المؤسسة العربية للدراسات و النشر، 1979 م. 46. العمارة، محمد. المعتزلة و مشكلة الحرية الانسانية. چاپ دوم، بيروت: مؤسسة العربية للدراسات و النشر، 1988 م، 228. 47. غنى نژاد، موسى. جامعه مدنى: آزادى، اقتصاد و سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1377، 188ص. 48. فاضل ميبدى، محمدتقى (گردآورنده). دين دارى و آزادى. چاپ اول، تهران: آفرينه (با همكارى شركت انتشارات احيا كتاب)، 1378، 590ص. 49. فروم، اريك (اريش). گريز از آزادى. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ هفتم، تهران: مرواريد (با همكارى سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى)، 1375، 306ص. 50. فريدمن، ميلتون. آزادى انتخاب. ترجمه حكيم زاده جهرمى. تهران: پارسى، 1367، 431ص. 51. قربانى، زين العابدين. اسلام و حقوق بشر. چاپ چهارم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1372، 510ص. 52. كرنستون، موريس. تحليلى نوين از آزادى. ترجمه جلال الدين اعلم. چاپ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، 1370، 165ص. 53. كواكبى، سيدعبدالرحمن. طبيعت استبداد. ترجمه عبدالحسين ميرزاى قاجار. نقد و تصحيح محمدجواد صاحبى. چاپ اول، قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، 1363، 209ص. 54. كوئدول، كريستوفر. آزادى چيست؟ ترجمه ع. نوريان و د. نفيسى. تهران: جهان كتاب، 1357، 73ص. 55. كوهن، كارل. دموكراسى. ترجمه فريبرز مجيدى. چاپ اول، تهران: شركت سهامى انتشارات خوارزمى، 1373، 432ص. 56. الكيلانى، عدى زيد. مفاهيم الحق و الحرية فى الاسلام و الفقه الوضعى. چاپ اول، عمان (اردن): دار البشير، 1410 ه ـ 1990 م، 280ص. 57. گروهى (به اهتمام مؤسسه فرهنگى انديشه معاصر). تسامح؛ آرى يا نه؟ چاپ اول، قم: خرّم، 1377، 398ص. 58. گروهى (به اهتمام محمدتقى فاضل ميبدى، مؤسسه انتشاراتى آفرينه). ديندارى و آزادى. چاپ اول، 1378، 590 ص. 59. گروهى (به اهتمام مؤسسه نشر و تحقيقات ذكر). رابطه دين و آزادى. چاپ اول، تهران، ذكر، 1378، 256 ص. 60. گروهى (به اهتمام نشر قطره). خط قرمز؛ آزادى انديشه و بيان و حد و مرزهاى آن. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 298ص. 61. گوروويچ، ژرژ. جبرهاى اجتماعى، اختيار يا آزادى انسانى، گامى فراپيش در پهنه مطالعه جامعه شناختى تكاپوها و پيشروهاى آزادى. ترجمه حسن حبيبى. تهران: پيام، 1353، 441ص. 62. لاك، جان. نامه اى در باب تساهل. ترجمه شيرزاد گلشاهى كريم. چاپ اول، تهران: نى، 1377، 134ص. 63. لوين، ليا. پرسش و پاسخ در باره حقوق بشر. ترجمه محمد جعفر پوينده. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 216ص. 64. مجتهد شبسترى، محمد. ايمان و آزادى. چاپ دوم، تهران: طرح نو، 1378، 197ص. 65. محمودى، سيدعلى. عدالت و آزادى. چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگى انديشه معاصر، 1376، 182ص. 66. محمودى، سيدعلى. نظريه آزادى در فلسفه سياسى هابزولاك. چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1377، 146ص. 67. مدنى، سيد جلال الدين. حقوق اساسى در جمهورى اسلامى ايران. جلد هفتم، چاپ اول، تهران: سروش، 1369، 282ص. 68. مطهرى، مرتضى. آزادى معنوى. چاپ اول، تهران: صدرا، 1378. 69. مطهرى، مرتضى. جهاد. چاپ هشتم، تهران: صدرا، 1374، 70ص. 70. منتسكيو، شارل بارون. روح القوانين. ترجمه على اكبر مهتدى. مقدمه، تصحيح و تعليقات محمد مددپور. جلد اول، چاپ نهم، تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، 1370، 707ص. [به ويژه كتاب يازدهم و دوازدهم]. 71. منصورى لاريجانى، اسماعيل. سير تحول حقوق بشر و بررسى تطبيقى آن با حقوق بشر در اسلام. چاپ اول، بى جا: تابان، 1374، 462ص. 72. منيمه، جميل. مشكلة الحرية فى الاسلام المشكلة الفلسفة. بيروت: دار الكتاب اللبنانى، 1402 ه ـ 1982 م، 203ص. 73. مهرپور، حسين. حقوق بشر در اسناد بين المللى و موضع جمهورى اسلامى ايران. چاپ اول، تهران: اطلاعات، 1374، 411ص. 74. ميل، جان استوارت. تأملاتى در حكومت انتخابى. ترجمه على رامين. چاپ اول، تهران: نى، 1369، 294ص. 75. ميل، جان استوارت. رساله در باره آزادى. ترجمه جواد شيخ الاسلامى. چاپ چهارم، تهران: شركت سهامى علمى و فرهنگى، 1375، 416ص. 76. مينوى، مجتبى. آزادى و آزادفكرى. تهران: توس، 1350، 128ص. 77. نائينى، محمدحسين. تنبيه الامة و تنزيه الملة يا حكومت از نظر اسلام. به ضميمه مقدمه و پاصفحه و توضيحات از سيد محمود طالقانى. چاپ هشتم، [تهران]: شركت سهامى انتشار، 1361، 142ص. 78. نجّار، عبدالمجيد. آزادى و انديشه و بيان (عامل تفرقه يا وحدت فرهنگى). ترجمه محسن آرمين. چاپ اول، تهران: قطره، 1377، 120ص. 79. نورى، حسين. اسلام و آزادى. تهران: مجمع كاوش هاى اسلامى، بى تا، 104ص. 80. نويمان، فرانتس. آزادى و قدرت و قانون. گردآورى و ويرايش و پيشگفتار از هربرت ماركوزه. ترجمه عزت الله فولادوند. چاپ اول، تهران: شركت سهامى انتشارات خوارزمى، 1373، 407ص. 81. وافى، على عبدالواحد. حقوق الانسان فى الاسلام. چاپ پنجم، الفجالة ـ قاهره (مصر): دار نهضة مصر للطبع و النشر، 1398 ه ـ 1979 م، 315ص. 2. مقالات
الف. مقالات در كتاب ها (كتاب هاى غير مستقل در باب آزادى )
82. افروغ، عماد. «آزادى و دموكراسى در انديشه سياسى امام خمينى». مقالات كنگره امام خمينى و انديشه حكومت اسلامى. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378، ص325 ـ 359. 83. اِكْلِشال، رابرت. «ليبراليسم». ترجمه م. قائد. ايدئولوژى هاى سياسى. چاپ اول، تهران: مركز، 1375، ص46 ـ 86. 84. ايرانى، ناصر. «آزادى و نقش آن در بناى فرهنگ غرب». بحران دموكراسى در ايران. چاپ اول، تهران: مركز نشر دانشگاهى، 1371، ص288 ـ 316. 85. باهنر، محمدجواد. «آزادى عقيده». مباحثى پيرامون فرهنگ انقلاب اسلامى. چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1371، ص241 ـ 266. 86. باهنر، محمدجواد. «آزادى و حدود آن در اسلام». مباحثى پيرامون فرهنگ انقلاب اسلامى. چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1371، ص159 ـ 180. 87. بشيريه، حسين. «ليبراليسم نو: گرايش هاى اخير در تفكر سياسى و اقتصادى در غرب». دولت عقل: ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسى سياسى. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر علوم نوين، 1374، ص123 ـ 158. 88. بشيريه، حسين. «پيش درآمدى بر تاريخ انديشه تساهل سياسى». دولت عقل: ده گفتار در فلسفه و جامعه شناسى سياسى. چاپ اول، تهران: مؤسسه نشر علوم نوين، 1374، ص59 ـ 92. 89. پاپر، كارل. «آزادى و مسؤوليت روشنفكران». ترجمه على پايا. درس اين قرن. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1376، ص134 ـ 150. 90. جعفرى، محمدتقى. «معناى آزادى و اقسام آن و معناى اختيار». حكمت اصول سياسى اسلام. چاپ دوم، بى جا: بنياد نهج البلاغه، 1373، ص362 ـ 392. 91. جوادى آملى، عبدالله. «انسان، آزادى، عبوديت، قانون». ولايت فقيه؛ ولايت فقاهت و عدالت. چاپ اول، قم: اسراء، 1378، ص25 ـ 69. 92. جوادى آملى، عبدالله. «جمهورى اسلامى و نقش مردم». ولايت فقيه؛ ولايت فقاهت و عدالت. چاپ اول، قم: اسراء، 1378، ص483 ـ 504. 93. حسينى بهشتى، سيد محمد. «آزادى در اجتماع». سخنرانى هاى شهيد مظلوم آيت الله بهشتى. تهران: سيد جمال، بى تا، ص37 ـ 56. 94. حسينى بهشتى، سيد محمد. «ليبراليسم». سخنرانى هاى شهيد مظلوم آيت الله بهشتى. تهران: سيد جمال، بى تا، ص85 ـ 106. 95. دژاكام، على. «جستارى در گونه هاى آزادى». معرفت دينى؛ تحليلى از نظرگاههاى استاد مطهرى. چاپ اول، تهران: نهاد نمايندگى رهبرى در دانشگاه ها (مركز پژوهش هاى اسلامى)، 1377، ص43 ـ 57. 96. دفتر همكارى حوزه و دانشگاه. «حقوق بشر يا مهمترين مبناى قانون در غرب». درآمدى بر حقوق اسلامى. چاپ اول، تهران: سمت، 1368، ص233 ـ 287. 97. سروش، عبدالكريم. «عقل و آزادى». فربه تر از ايدئولوژى. چاپ سوم، تهران: مؤسسه فرهنگى صراط، 1375، ص235 ـ 268. 98. صالحى، سيدجواد. «جايگاه آزادى در انديشه سياسى حضرت امام». مقالات كنگره امام خمينى و انديشه حكومت اسلامى. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378، ص417 ـ 426. 99. صدر، سيد محمد باقر. «الحرية فى القرآن». بحوث اسلاميه. چاپ چهارم، بيروت: دار الزهراء، 1412 ه ـ 1991 م، ص195 ـ 203. ترجمه توسط نورالدين شريعتمدارى. در كتاب: آنچه براى تو خواستم يا بهترين مقالات. قم: دار الكتاب، بى تا، ص46 ـ 58. 100. طالب اف تبريزى، عبدالرحيم. «ايضاحات در خصوص آزادى». آزادى و سياست. به كوشش ايرج افشار. تهران: سحر، 1357، ص86 ـ 93 و 110 ـ 119. 101. طباطبايى، سيد محمدحسين. «اسلام و آزادى». مقالات و پرسش ها و پاسخ ها. به كوشش و مقدمه سيد هادى خسروشاهى. ج اول، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1371، ص209 ـ 213. 102. طباطبايى، سيد محمدحسين. «معنى آزادى در اسلام چيست؟» رسائل. به كوشش سيد هادى خسروشاهى. چاپ سوم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1370، ص346 ـ 350. 103. عليخانى، على اكبر. «مبانى مشاركت مردم در حكومت» (در سيره سياسى امام على(ع)). مشاركت سياسى. به اهتمام على اكبر عليخانى. چاپ اول، تهران: سفير، 1377، ص129 ـ 160. 104. عميد زنجانى، عباسعلى. «حقوق و آزادى هاى اساسى در اسلام و قانون اساسى». فقه سياسى. ج اول، چاپ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات اميركبير، 1373، ص558 ـ 587. 105. فارسى، جلال الدين. «آزادى». فرهنگ واژه هاى انقلاب اسلامى. چاپ اول، تهران: بنياد فرهنگى امام رضا(ع)، 1374، ص34 ـ 60. 106. قاضى، ابوالفضل. «مردم و حكومت». حقوق اساسى و نهادهاى سياسى. ج اول، تهران: دانشگاه تهران، 1373، ص623 ـ 780. 107. قاضى زاده، كاظم. با همكارى سعيد ضيايى فر. «مردم و حكومت». انديشه هاى فقهى ـ سياسى امام خمينى. چاپ اول، تهران: مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهورى، 1377،ص283 ـ 373. 108. القبانچى، صدرالدين. «الحرية فى نظر الامام الخمينى». مقالات كنگره امام خمينى و انديشه حكومت اسلامى. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378، ص427 ـ 442. 109. كاريت، اى.اف. «آزادى و برابرى». ترجمه مرتضى اسعدى. فلسفه سياسى. ويراسته آنتونى كوئينتن. چاپ اول، تهران: انتشارات بين المللى الهدى، 1371، ص251 ـ 279. 110. كرَنستن، موريس. «بردبارى». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بى تا، ص402 ـ 412. 111. گرى، جان. «آزادى خواهى كارل پوپر». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بى تا، ص181 ـ 205. 112. لوئيس، برنارد. «مفهوم آزادى در انديشه سياسى معاصر اسلام». ترجمه مرتضى اسعدى. ايران، اسلام، تجدد. چاپ اول، تهران: طرح نو، 1377، ص22 ـ 44. 113. مرادى، على اصغر. «تساهل و تسامح در انديشه حكومتى امام». مقالات كنگره امام خمينى و انديشه حكومت اسلامى. ج3، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378، ص443 ـ 475. 114. مطهرى، مرتضى. «آزادى». [مجموعه يادداشت ها در باره آزادى]. يادداشت هاى استاد مطهرى. ج اول، تهران: صدرا، 1378، ص55 ـ 131. 115. مطهرى، مرتضى. «آزادى تفكر و عقيده». پيرامون انقلاب اسلامى. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1372، ص6 ـ 23. 116. مطهرى، مرتضى. «آزادى عقيده». پيرامون جمهورى اسلامى. چاپ هفتم. تهران: صدرا، 1372، ص87 ـ 136. 117. مطهرى، مرتضى. «استقلال و آزادى». پيرامون انقلاب اسلامى. چاپ نهم، تهران: صدرا، 1372، ص156 ـ 165. 118. مهرپور، حسين. «آزادى فردى و حدود آن در حكومت اسلامى». ديدگاههاى جديد در مسايل حقوقى. چاپ اول، تهران: مؤسسه اطلاعات، 1372، ص157 ـ 170. 119. مهرپور، حسين. «ديدگاه اسلام در مورد آزادى عقيده و بيان». ديدگاه هاى جديد در مسايل حقوقى. چاپ اول، تهران: مؤسسه اطلاعات، 1372، ص137 ـ 155. 120. ميراحمدى، منصور. «رابطه آزادى و ولايت در انديشه سياسى امام خمينى». مقالات كنگره امام خمينى و انديشه حكومت اسلامى. ج5، چاپ اول، تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1378، ص489 ـ 513. 121. نصرى، عبدالله. «انسان و آزادى». مبانى انسان شناسى در قرآن. چاپ اول، بى جا: مؤسسه تحقيقاتى و انتشاراتى فيض كاشانى، 1372، ص385 ـ 423. 122. وايتكينز، ج.و.ن. «جان استوارت ميل و آزادى فرد». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بى تا، ص107، 120. 123. ولايى، عيسى. «آزادى و جايگاه آن در سياست اسلامى». مبانى سياست در اسلام. چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1377، ص34 ـ 378. 124. وينسنت، اندرو. «آزادى و گروه هاى اجتماعى». نظريه هاى دولت. ترجمه حسين بشيريه. چاپ دوم، تهران: نى، 1376، ص281 ـ 288. 125. هال، جان. «ليبراليسم». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بى تا، ص375 ـ 385. 126. هايك، فردريش فون. «آزادى و عقل و سنت». ترجمه عزت الله فولادوند. خرد در سياست. چاپ اول، تهران: طرح نو، بى تا، ص121 ـ 142. ب. مقالات در نشريات
127. آوينى، سيد مرتضى. «آزادى قلم». نامه فرهنگ. ش10 و 11، تابستان و پاييز 1372، ص34 ـ 41. 128. اخوان كاظمى، بهرام. «دموكراسى و آزادى از ديدگاه امام خمينى». دانشگاه اسلامى. ش9 و 10 تابستان و پاييز 1378، ص27 ـ 90. 129. اركون، محمد. «تسامح در اسلام يا در دارالاسلام». ترجمه سيدمرتضى مرديها. كيان. ش38، ص32 ـ 34. 130. اسعدى، مرتضى. «قلمرو قابل دفاع آزادى». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص15 ـ 16. 131. اكبرى، معصومه. «انسان، تنها آزادى است!» (آزادى در انديشه شريعتى). پيام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص4 ـ 8. 132. ايرانى، ناصر. «با آزادى بيان چه كرديم؟» كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص17 ـ 22. 133. باقى، عمادالدين. «دين، حكومت و آزادى» (1 و 2). صبح امروز. ش154 و 156، 15 و 17 تير 1378، ص6. 134. بى نام. «آزادى بيان» (1 ـ3). حوزه. ش40، 41، 42، مهر و آبان، آذر و دى و بهمن و اسفند 1369، ص59 ـ 84، 73 ـ 91 و 49 ـ 63. 135. بى نام. «آزادى تفكر» (1 ـ 6). حوزه. ش24، 26، 27، 28، 29 و 30، بهمن و اسفند 1366 و خرداد و تير، مرداد و شهريور، مهر و آبان، آذر و دى و بهمن و اسفند 1367، ص67 ـ 85، 89 ـ 107، 97 ـ 120، 107 ـ 114، 65 ـ 80 و 107 ـ 125. 136. بى نام. «آزادى عقيده» (1 ـ 5). حوزه. ش31، 33، 34، 35 و 36، فروردين و ارديبهشت، مرداد و شهريور، مهر و آبان، آذر و دى و بهمن و اسفند 1368، ص113 ـ 145، 97 ـ 114، 79 ـ 112، 55 ـ 67 و 59 ـ 77. 137. بى نام. «انديشه آزادى». حوزه. ش20، خرداد و تير 1366، ص113 ـ 130. 138. بى نام. «تأمين آزادى». حوزه. ش21، مرداد و شهريور 1366، ص117 ـ 134. 139. بى نام. «درآمدى بر آزادى تفكر و عقيده». حوزه. ش23، آذر و دى 1366، ص91 ـ 107. 140. بى نام. «على(ع) و آزادى». فتح. ش18، 12 دى 1378، ص8. 141. پايا، على. «ليبراليسم در ترازوى نقد». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص52 ـ 62. 142. پدرام، مسعود. «وضع آرمانى بيان؛ مرورى بر آراى هابرماس». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص42 ـ 46. 143. پرهام، باقر. «فرهنگ آزادى و فرهنگ استبداد». كيان. ش36، فروردين و ارديبهشت 1376، ص26، 33. 144. پلاتنر، مارك.اف. «ليبراليسم و دموكراسى؛ جستارى پيرامون پيوستگى دموكراسى و آزادى هاى فردى». ترجمه على قنادى. صبح امروز. ش352 و 353، 10 و 11 اسفند 1378، ص6. 145. پورروستايى، جواد. «نقدى بر نظريه تساهل دينى و سياسى» (1 ـ 6). جمهورى اسلامى. ش5531، 5533، 5537، 5539، 5543 و 5545، 25 و 28 تير و 1، 4، 8 و 11 مرداد 1377، ص12، 15، 12، 15 و 12 و 15. 146. پيمان، حبيب الله. «رهايى، آزادى و عدالت». پيام هاجر، ش269، خرداد 1378، ص10 ـ 19. 147. جعفرى امان آبادى، سيدهادى. «دين و آزادى در انديشه امام خمينى». صبح امروز (ويژه دهمين سالگرد ارتحال امام خمينى). 13 خرداد 1378، ص2. 148. جوادى آملى، عبدالله. «رابطه دين و آزادى». پيام حوزه. ش22، تابستان 1378، ص8 ـ 15. 149. حجاريان، سعيد. «آزادى بيان» (1 و 2). سلام. ش1643، 13 و 20، بهمن 1375، ص7. 150. الحديدى، جواد. «الحرية فى الاسلام». التوحيد. ش83، ربيع الاول 1417 ه، ص194 ـ 199. 151. حسينى بهشتى، سيدعلى رضا. «درآمدى بر ابعاد نظرى تساهل». عصر ما. ش120، 5 خرداد 1378، ص1 و 6 و 7. 152. حنايى كاشانى، محمد سعيد. «مدينه احرار؛ در باره ليبراليسم، استبداد شرقى، اسلام». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص22 ـ 28. 153. حيدرى، حميد. «آزادى در انديشه سياسى حضرت امام خمينى». پژوهشنامه متين. ش2، بهار 1378، ص117 ـ 152. 154. خاتمى، سيداحمد. «آزادى بيان از ديدگاه امام على(ع)». پاسدار اسلام. ش207 و 208، اسفند 1377 و فروردين 1378، ص21 ـ 14. 155. خاتمى، سيداحمد. «آزادى فلسفى و عرفانى از ديدگاه امام على(ع)». پاسدار اسلام. ش205، دى 1377، ص12 ـ 14. 156. خاتمى، سيد محمد. «آزادى در حكومت اسلامى». مبين. ش264، 15 بهمن 1375، ص4 و 5. 157. خامنه اى [آيت الله]، سيدعلى. «آزادى از نظر اسلام و غرب». تنظيم توسط غلام نبى گلستانى. انديشه حوزه. ش14، پاييز 1371، ص13 ـ 41. 158. داورى، رضا. «علم و آزادى آرى، التقاط نه». صبح (ويژه بررسى آرا و عقايد عبدالكريم سروش). 16 آبان 1374، ص10 ـ 13 و 62. 159. دهباشى، حميد. «نقدى بر نظريه ليبراليسم جان راولز». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص44 ـ 5. 160. رايان، آلن. «ليبراليسم». ترجمه خشايار ديهيمى. كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص30 ـ 43. 161. ربانى گلپايگانى، على. «آزادى هاى اجتماعى در قانون اساسى» (1 و 2). رسالت. 22 شهريور 1377. 162. ربانى گلپايگانى، على. «اسلام و آزادى از نگاه امام خمينى». رسالت (ويژه دهمين سالگرد ارتحال امام خمينى). 12 خرداد 1378، ص26 و 27 و 17. 163. ربانى گلپايگانى، على. «انسان، دين و آزادى». رسالت. ش3657، 8 شهريور 1377، ص5. 164. رحمانى، تقى. «آزادى در مرحله اراده، شناخت و قانون». پيام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص26 ـ 34. 165. سحابى، عزت الله. «حدود و موانع آزادى بيان». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص22 ـ 26. 166. سروش، عبدالكريم. «آزادى چون روش». كيان. ش37، خرداد و تير 1376، ص6 ـ 13. 167. سروش، عبدالكريم. «آزادى و عقل آزاد». فرهنگ توسعه. ش26، ص40 ـ 46. 168. سروش، عبدالكريم. «دين و آزادى». كيان. ش33، آبان و آذر 1375، ص42 ـ 51. 169. سروش، عبدالكريم. «رهايى از يقين و يقين به رهايى». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص 2 ـ 9. 170. سروش، عبدالكريم. «مبادى معرفتى توجه به آزادى» (1 ـ 3). خرداد. ش258 ـ 260، 6، 8 و 9 آبان 1378. 171. سروش محلاتى، محمد. «كدام آزادى؟» (1 و 2). جمهورى اسلامى. ش5532 و 5538، 27 تير و 3 مرداد 1377، ص15. 172. شريعتمدار جزايرى، سيد نورالدين. «آزادى و عدالت در انديشه امام خمينى». علوم سياسى. ش5، تابستان 1378، ص121 ـ 147. 173. شريعتمدار، سيد نورالدين. «مبانى آزادى در كلام و فقه شيعه.» علوم سياسى. ش3، زمستان 1377، ص46 ـ 74. 174. شكورى، ابوالفضل. «مفهوم آزادى در انديشه سياسى امام خمينى». آينه پژوهش. ش58، مهر و آبان 1378، ص10 ـ 20. 175. شمالى، محمدعلى. «ليبراليسم در چالش؛ مرورى بر افكار السدير مكنتاير». حوزه و دانشگاه، ش8، ص7. 176. شمس الدين، سيد مهدى. «حضرت زهرا(س) تبلور آزادى زن در اسلام». رسالت. ش3971، 8 مهر 1378، ص11. 177. صادقى، رضا. «شرايط تحقق آزادى» (1 و 2). همشهرى. 20 و 22 مرداد 1377. 178. عباسپور، ناصر. «انسان، آزادى و رهايى». پيام هاجر. ش269، خرداد 1378، ص36 ـ 41. 179. علوى تبار، عليرضا. «آزادى بيان؛ تأملات نظرى و تمهيدات عملى». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص26 ـ 28. 180. العمارة، محمد. «وجوه سياسى آزادى در كلام معتزله». ترجمه محمدرضا شريعتمدار. علوم سياسى. ش3، زمستان 1377، ص164 ـ 205. 181. غرويان، محسن. «آزادى در انديشه امام خمينى». رسالت. ش3875، 16 خرداد 1378، ص6. 182. غنى نژاد، موسى. «دموكراسى در پرتو دو مفهوم آزادى و قدرت». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص47 ـ 49. 183. فاضل ميبدى، محمدتقى. «دين، آزادى و قانون؛ پاسداشت انسانيت». جامعه. ش90، 24، خرداد 1377، ص8. 184. فاضل ميبدى، محمدتقى. «فلسفه آزادى در ادبيات دينى». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص37 ـ 41. 185. فراتى، عبدالوهاب. «آزادى در انديشه امام خمينى». حكومت اسلامى. ش12، تابستان 1378، ص124 ـ 137. 186. فضل الله، سيد محمدحسين. «آزادى و دموكراسى؛ قرائتى اسلامى». ترجمه مجيد مرادى. علوم سياسى. ش3، زمستان 1377، ص108 ـ 132. 187. فيرحى، داود. «مبانى آزادى و «حزب» در مذهب شيعه». علوم سياسى. ش3، زمستان 1377، ص133 ـ 149. 188. كديور، محسن. «آزادى و حكومت دينى» (1 و 2 و 3). سلام. ش1609، 1617 و 1623، 2، 12 و 19 دى 1375، ص6. 189. لك زايى، شريف. «درآمدى بر بحث آزادى». با معارف اسلامى آشنا شويم. ش40، تابستان 1377، ص36 ـ 44. 190. لك زايى، شريف. «مفهوم آزادى در انديشه امام خمينى». اسوه. ش27، اسفند 1378، ص14 ـ 15. 191. لك زايى، شريف. «نگاهى به ديدگاه اسلام در باره آزادى». جمهورى اسلامى. ش4747، 2 آبان 1374، ص11. 192. محبيان، امير. «عدالت و آزادى از دو ديدگاه». رسالت (ويژه نامه). 15 بهمن 1376، ص7. 193. محسنيان راد، مهدى. «مرز آزادى رسانه ها، جدلى ديرينه در ايران». صبح امروز. 14 ارديبهشت 1378، ص6. 194. محفوظى، محمدصادق. «آزادى از ديدگاه امام خمينى». كيهان فرهنگى. ش156، مهر 1378، ص15 ـ 24. 195. محمدى، مجيد. «حقوق و آزادى هاى فردى: موانع و تمهيدات». جامعه سالم. ش28، ص10 ـ 16. 196. محمدى، مجيد. «نوگرايى دينى و تابوى ليبراليسم». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص14 ـ 21. 197. ملكى، گيلدا. «امام، مطبوعات، آزادى بيان، مرورى دوباره». پيام زن. ش91، مهر 1378، ص190 ـ 200. 198. ملكيان، مصطفى. «سخنى در چند و چون ارتباط اسلام و ليبراليسم». كيان. ش48، مرداد و شهريور 1378، ص10 ـ 13. 199. منتظر قائم، مهدى. «آزادى انديشه». حكومت اسلامى. ش7، بهار 1377، ص37 ـ 69. 200. منتظر قائم، مهدى. «آزادى سياسى». حكومت اسلامى. ش3، بهار 1376، ص100 ـ 128. 201. منتظر قائم، مهدى. «زندگى و آزادى». حكومت اسلامى. ش2، زمستان 1375، ص151 ـ 167. 202. منصورى لاريجانى، اسماعيل. «نقش و جايگاه مردم در حكومت دينى». كيهان فرهنگى. ش142، خرداد 1377، ص62 ـ 65. 203. موسوى كاشمرى، سيد مهدى. «آزادى، اما از منظر ديندارى». جمهورى اسلامى.ش5781، 8 خرداد 1378، ص15. 204. مهاجرى، مسيح. «آزادى و آزادانديشى در سيره عملى شهيد بهشتى.» جمهورى اسلامى. ش5802، 5 تير 1378، ص12. 205. مهرپور، حسين. «قانون اساسى و آزادى هاى سياسى» (1 و 2). صبح امروز. 19 و 20 ارديبهشت 1378، ص6. 206. مهريزى، مهدى. «امام خمينى و گستره آزادى زن». پيام زن. ش91، مهر 1378، ص50 ـ 59. 207. ميراحمدى، منصور. «آزادى هاى سياسى از ديدگاه امام خمينى». علوم سياسى. ش5، تابستان 1378، ص99 ـ 120. 208. ميراحمدى، منصور. «مفهوم آزادى در فقه سياسى معاصر شيعه». علوم سياسى. ش1، تابستان 1377، ص75 ـ 88. 209. ميراحمدى، منصور. «آزادى و ولايت در فقه سياسى معاصر شيعه». علوم سياسى. ش3، زمستان 1377، ص75 ـ 107. 210. نراقى، احمد. «آزادى در قلمرو دين». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص34 ـ 36. 211. نراقى، احمد. «در دفاع از ليبراليسم دينى». راه نو، ش1، 1377، ص20. فاضل ميبدى، محمدتقى. «دين، آزادى و قانون؛ پاسداشت انسانيت». جامعه. ش90، 24 خرداد 1377، ص8. 212. نراقى، احمد. «دين و دو تلقى از آزادى». صبح امروز. 22 فروردين 1378. 90. واعظى، احمد. «امام خمينى و مبحث آزادى». حكومت اسلامى. ش12، تابستان 1378، ص112 ـ 123. 213. واعظى، احمد. «ليبراليسم و دين». معرفت. ش25، تابستان 1377، ص25 ـ 30. 214. هريس، روى. «آزادى بيان». ترجمه حسينعلى نوذرى. كيان. ش24، فروردين و ارديبهشت 1374، ص44 ـ 48. 215. يزدى، ابراهيم. «مهندسى يك آرمان اجتماعى». كيان. ش32، شهريور و مهر 1375، ص28 ـ 33. 3. پايان نامه ها و تحقيقات
216. آقايى، عبدالمجيد. مبانى فقهى حقوق و آزادى هاى سياسى در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران. (پايان نامه كارشناسى ارشد فقه و حقوق اسلامى). به راهنمايى عباسعلى عميد زنجانى. تهران: مدرسه عالى شهيد مطهرى، 1369، 226ص. 217. احمدى، محمدصادق. آزادى عقيده و بيان در نظام جمهورى اسلامى ايران. (پايان نامه كارشناسى ارشد حقوق عمومى). به راهنمايى عباسعلى عميد زنجانى. تهران: دانشگاه تهران، دانشكده حقوق و علوم سياسى، 1374، 225ص. 218. برجى، محمدحسن. استبداد و آزادى در آثار ميرزا فتحعلى آخوندزاده. (پايان نامه كارشناسى ارشد كتابدارى). به راهنمايى نورالله مرادى. تهران: دانشگاه تهران، دانشكده علوم تربيتى، 1370. 219. بلورى، محمد اسماعيل. انديشه آزادى از ديدگاه ميرزاملكم خان، شيخ اسماعيل غروى و شيخ فضل الله نورى. (پايان نامه كارشناسى ارشد علوم سياسى). به راهنمايى حاتم قادرى. تهران: دانشگاه تربيت مدرس، 1376، 115ص. 220. بيات، محمود. جايگاه مردم در انديشه سياسى اسلام (از ديدگاه تشيع). (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و علوم سياسى). به راهنمايى عباسعلى عميد زنجانى. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده معارف اسلامى و علوم سياسى، 1376، 269ص. 221. خاكباز، محمود. حقوق متقابل مردم و حكومت از ديدگاه حضرت على(ع). (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و تبليغ). به راهنمايى محمدحسين مشايخ فريدنى. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده تبليغ و معارف اسلامى، 1368، 169ص. 222. دوازده امامى، غلام رضا، مشاركت سياسى در اسلام. (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و علوم سياسى). به راهنمايى على حجتى كرمانى. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده معارف اسلامى و علوم سياسى، 1368، 124ص. 223. رسولى، حسين. مفهوم جمهورى در انديشه سياسى امام خمينى. (پايان نامه كارشناسى علوم سياسى). به راهنمايى سيدمحمدتقى آل سيدغفور. قم: مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع)، 1378، 131ص. 224. غفورى بناكوكى. مشاركت سياسى (جنبه هاى نظرى و عملى). (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و علوم سياسى). به راهنمايى على اكبر. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده معارف اسلامى و علوم سياسى، 1369، 259ص. 225. متقى، محمدحسين، اصل حاكميت اراده در حقوق اسلامى. (پايان نامه كارشناسى ارشد فقه و حقوق اسلامى). به راهنمايى سيدمصطفى محقق داماد. تهران: مدرسه عالى شهيد مطهرى، بى تا، 272ص. 226. معين آبادى، حسين. مؤلفه هاى آزادى سياسى در آثار متفكران مسلمان ايران معاصر. (پايان نامه كارشناسى ارشد علوم سياسى). به راهنمايى حشمت زاده. تهران: دانشگاه شهيد بهشتى. 76 ـ 1375، 196ص. 227. مقيمى، غلام حسن. نقش مردم در انديشه سياسى امام خمينى و محقق نائينى. (پايان نامه كارشناسى ارشد علوم سياسى). به راهنمايى حسين بشيريه. قم: مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع)، 1378، 242ص. 228. منتظر قائم، مهدى. آزادى سياسى در اسلام. (تحقيق). تهران: مركز تحقيقات استراتژيك رياست جمهورى، 1375، 247ص. 229. مهدى نژاد، سيدرضا. آزادى از ديدگاه حضرت على(ع). (پايان نامه كارشناسى علوم سياسى). به راهنمايى سيد محمد تقى آل [سيد غفور. قم: مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع)، 1378، 148ص. 230. ميراحمدى، منصور. مسأله آزادى در فقه سياسى معاصر شيعه. (پايان نامه كارشناسى ارشد علوم سياسى). به راهنمايى داود فيرحى. قم: مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع)، 1377، 169ص. 231. نصراللهى زاده، بهرام. نقش آراى عمومى در نظام سياسى امامت از ديدگاه اميرالمؤمنين على(ع). (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و علوم سياسى). به راهنمايى عباسعلى عميد زنجانى. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده معارف اسلامى و علوم سياسى، 1375، 135ص. 232. نعمت اللهى، محمدعلى. فلسفه آزادى از ديدگاه اسلام. (پايان نامه كارشناسى ارشد معارف اسلامى و تبليغ). به راهنمايى احمد بهشتى. تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، دانشكده الهيات و معارف اسلامى و ارشاد، 1373، 178ص. 233. نوربخش، حسن. مشاركت سياسى در نظام سياسى اسلام. (پايان نامه كارشناسى علوم سياسى). به راهنمايى داود فيرحى. قم: مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع)، 76 ـ 1375، 95 + 16ص. 4. گفت و گوها و ميزگردها
234. احمدى، احمد. «حد و مرز آزادى در انديشه امام خمينى». جمهورى اسلامى. (ويژه يكصدمين سال ولادت حضرت امام خمينى)، 10 مهر 1378. 235. الهام، كعبى و مصباح يزدى. «آزادى و مطبوعات» (1 ـ 4). پرتو. پيش شماره 8، 9، 10 و 11، 31 تير، 6، 13 و 20 مرداد 1378. 236. ايازى، سيدمحمدعلى. «نسبت دين و آزادى». عصر ما. ش111، 9 دى 1377، ص8، 9 و 12. 237. باوند، نعمت الله؛ داورى، رضا؛ غرويان، محسن؛ فاضل ميبدى، محمدتقى و كديور، محسن. «تساهل و تسامح دينى؛ پويايى و بالندگى يا التقاط و انحراف». كيهان فرهنگى. ش135، شهريور 1376، ص4 ـ 11. 238. بشيريه، حسين؛ سحابى، عزت الله و سروش، عبدالكريم. «آزادى سياسى در ايران» (1 ـ . 239. جامعه. ش44، 45، 46، 47 و 48. 29، 30 و 31 فروردين و 1 و 2 ارديبهشت 1377، ص11. 240. بشيريه، حسين؛ جوزى، محمدرضا؛ داورى، رضا؛ ابراهيمى دينانى، غلامحسين و مجتهد شبسترى، محمد. «عدالت و آزادى». نامه فرهنگ. ش10 و 11، تابستان و پاييز 1372، ص7 ـ 33. 241. جنّاتى، ابراهيم. «دين و آزادى». صبح امروز. ش120، 2 خرداد 1378، ص6. 242. چامسكى، نوام. «كالايى به نام آزادى بيان». صبح. ش104، 14 مهر 1378، ص9. 243. حجتى كرمانى، محمدجواد. «دين؛ آزادى، تساهل و خشونت؟» جامعه. ش34، 15 فروردين 1377، ص12. 244. داورى، رضا؛ علوى تبار، عليرضا؛ غفارى، حسين و كديور، محسن. «دين و آزادى». قبسات. ش5 و 6، ص2 ـ 43. 245. رحيم پور ازغدى، حسن. «اسلام يا ليبراليسم، آزادى يا اباحى گرى». پرتو. 29 ارديبهشت و 29 خرداد 1378. 246. رحيم پور ازغدى، حسن؛ صادقى رشاد و واعظى، احمد. «جايگاه آزادى در نظام سياسى». معرفت. ش26، پاييز 1377، ص71 ـ 86. 247. رمضانى، رضا. «آزادى، دين و دانشگاه». فروغ انديشه. پيش شماره 2 و 3، زمستان 1377 و بهار 1378، ص65 ـ 78. 248. شجاعى زند، على رضا؛ قاضى زاده، كاظم و منوچهرى، عباس. «آزادى در انديشه سياسى امام خمينى». عصر ما. ش131، 7 مهر 1378، ص8. 249. فيرحى، داود و مددپور، محمد. «دين و آزادى؛ تباين يا تطابق؟». كيهان فرهنگى. ش154، 16 مرداد 1378، ص4 ـ 10. 250. قابل، احمد. «آزادى هاى بشرى از نگاه دين». عصر ما. ش116، 19 اسفند 1377، ص4، 5 و 7. 251. كديور، محسن. «مرزهاى آزادى از منظر دين». عصر ما. ش112، 23 دى 1377، ص8، 9 و 13. 252. موسويان. «دين و آزادى» (1 و 2). عصر ما. ش142 و 143، 24 آذر و 1 دى 1378، ص4. 253. واله، حسين. «آزادى؛ هم حق، هم تكليف». عصر ما. ش117، 25 فروردين 1378، ص4، 5و8. 1- آيزايا برلين. چهار مقاله در باره آزادى. ترجمه محمدعلى موحد. چاپ نخست، تهران: شركت سهامى انتشارات خوارزمى، 1368، ص234. 2- تفصيل مأخذشناسى حاضر نيز در دست تهيه است كه بزودى تقديم علاقه مندان به اين بحث خواهد شد. 3- گفتنى است در اين مأخذشناسى نام برخى آثار به عمد و يا به غفلت از قلم افتاده اند كه معرفى آنها در فرصت مناسب ديگرى انجام خواهد گرفت. همچنين برخى مطالب كه در جاهاى متعددى نشر يافته اند، تنها به يك منبع ارجاع داده شده است. همچنين بر خود فرض مى دانم از مسؤولان كتابخانه تخصصى دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى و كتابخانه و واحد اطلاع رسانى مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) كه صميمانه با من همكارى داشتند سپاسگزارى كنم.
