آزادي معنوي در اسلام

سيد حسين اسحاقي (1)

چكيده

در اسلام آزادي اجتماعي بدون آزادي اخلاقي و معنوي ميسر نيست; اسلام پس از آن كه، آزادي را يك حق مسلم و يك موهبت الهي براي همه مي‏داند، آزادي از هوا و هوس را مهمتر از هر آزادي ديگر مي‏داند; زيرا حيات روح، مهمتر از حيات جسم و تن است . پيامبران نيز مناديان آزادي از اسارتهاي درون و بيرون هستند و با آمدن آنان غل و زنجيرهاي زمين‏گير كننده از گردن آدمي برداشته مي‏شود، استعدادهايش شكوفا و به سوي كمال و معنويت پيش مي‏رود .

اين مقاله، مبناي آزادي معنوي را اعتقاد به توحيد، نبوت، معاد و كرامت انساني شمرده و توحيد را مبناي تخلق به اخلاق الله مي‏داند . بر اساس آموزه‏هاي وحياني، انسان موحد تن به عبوديت غير نمي‏دهد و هيچ‏گاه برده و اسير ديگران نمي‏شود و در همه حال سعي دارد خود را از بند طواغيت درون و بيرون برهاند، اما در برابر اين آموزه‏هاي انسان‏ساز، انسان‏شناسي غربي، جوهره و ماهيت انسان را، استعدادها و غرايز دنيوي او دانسته و حتي عقلانيت و تجربه را دو ابزار براي رسيدن به خواسته‏ها و اميال آنان مي‏شمارد و نتيجه اين روند جز آزادي مطلق و غريزه محوري نمي‏تواند باشد .

آزادي معنوي، اهميت و جايگاه آن در اسلام

آزادي معنوي آن است كه انسان، قوا و غريزه‏هاي خود را مهار كند و در بند غضب، حرص، طمع، جاه‏طلبي و افزون خواهي نباشد . انساني آزاد است كه بتواند بر قواي خود مسلط باشد و اسير بتهاي دروني خود نشود . اين آزادي از مقدسترين نوع آزادي و هدف مهم انبياست . در حقيقت آزادي معنوي، نوع خاصي از آزادي است و در واقع آزادي انسان از قيد و اسارت خويشتن مي‏باشد . اساسا انسان يك موجود مركب و داراي قوا و غرايز گوناگوني است; در وجود انسان هزاران قوه نيرومند هست; انسان، شهوت، جاه‏طلبي و افزون‏طلبي و در مقابل، عقل، فطرت و وجدان اخلاقي دارد . انسان از نظر معنا، باطن و از نظر روح خود ممكن است آزاد و يا برده و بنده باشد; يعني، ممكن است انسان بنده حرص، اسير شهوت، خشم و افزون‏طلبي خودش باشد و يا از همه اينها آزاد باشد . با اين بيان، واضح است كه بزرگترين برنامه انبيا، «آزادي معنوي‏» مي‏باشد، تا انسان از بند همه اسارتهاي نفساني آزاد و متخلق به اخلاق الهي گردد، در حقيقت وارهيدن از هواهاي نفساني زمينه اتصاف به اخلاق فاضله را فراهم مي‏آورد .

يكي از نقاط تمايز آزادي در فرهنگ اسلامي، تاكيد بر آزادي معنوي و آزادي دروني در كنار آزادي اجتماعي است; حتي آزادي معنوي در شيوه تلقي و رفتار مسلمانان در باب آزادي اجتماعي و اهداف انساني در رسيدن به كمال و حفاظت از حقوق جامعه و پايمال نشدن آن حقوق، تاثير خواهد داشت . به همين جهت‏بايد نسبت ميان آزادي معنوي و آزادي اجتماعي را آشكار كرد و جايگاه هر كدام را شرح داد .

انسان همان‏طور كه از نظر اجتماعي ممكن است اسير قدرتمندان و زورگويان باشد و در زندان مستبدان نتواند انديشه خود را شكوفا كند يا سخن خود را بگويد يا اراده خود را اعمال نمايد، ممكن است اسير شهوت، خشم، آز و كينه دروني هم باشد . در حالي كه آزاديهاي اجتماعي، انسان را از ناحيه ديگران رهايي مي‏بخشد و سلب اختيار، موانع رشد و تكامل بيروني را برطرف مي‏كند، آزادي دروني نيز موانع دروني او را برطرف مي‏نمايد . انسان ممكن است از درون و يا بيرون به بند كشيده شود . فيلسوفان و متفكران اجتماعي عموما به آزادي اجتماعي و آزادي بيروني اهميت داده‏اند و از آزادي انسان از قوا و قدرتهاي دروني كمتر سخن گفته‏اند . متفكران غربي درباره آزادي، سخن بسيار گفته‏اند و همواره بر آزادي انسان از موانع بيروني تاكيد كرده‏اند، در حالي كه اگر آزادي دروني نباشد آزادي بيروني هم به معناي صحيح و كامل آن هيچ‏گاه تحقق پيدا نخواهد كرد .

شهيدمطهري در اين باره مي‏نويسد:

«آزادي اجتماعي بدون آزادي معنوي ميسر و عملي نيست . درد امروز جامعه بشري از آن جهت است كه بدون آزادي معنوي به سراغ آزادي اجتماعي مي‏رود . تا آزادي معنوي را در جامعه كمال ندهيم، آزادي اجتماعي تضمين بخش نيست; آزادي معنوي تنها از طريق نبوت انبيا، دين، ايمان و ارزشهاي اخلاقي حاصل مي‏گردد . انبيا معتقد به هر دو آزادي بوده‏اند .

اين جمله قرآن شريف در سوره آل‏عمران آيه 64 كه مي‏فرمايد:

«قل يا اهل الكتاب تعالوا الي كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لا نشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله‏»

بگو اي اهل كتاب بياييد بر سخني كه ميان ما و شما يكسان است‏بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزي را شريك او نگردانيم و برخي از ما برخي ديگر را به جاي خدا، به خدايي نگيرد .

ناظر به هر دو جهت است; زيرا اولا، پرستش خداي يگانه را مطرح مي‏سازد و ثانيا، قبول نكردن اربابي و آقايي هر كس جز خدا را تاكيد مي‏كند .» (2)

ممكن است‏بشر آزادي اجتماعي داشته باشد ولي آزادي معنوي نداشته باشد . بشري كه اسير شهوت، خشم، غضب، حرص و آز است، چگونه مي‏تواند حقوق ديگران را محترم بشمارد؟ ممكن است قوانين، او را نسبت‏به احترام به افراد ملت محكوم كند، اما تجربه نشان داده كه او نمي‏تواند حامي و مدافع حقوق ديگران باشد; او نمي‏تواند حقوق مردم خارج از كشور خود را محترم بشمارد . بشر برده حرص، آز، شهوت و خشم، چگونه مي‏تواند آزادي اجتماعي را پاسدار باشد و به حريم ديگران تجاوز نكند؟ چگونه مي‏توان تضمين كرد كه با لطايف الحيل حقوق مردم را پايمال نكند؟ گاهي در لباس دين و گاهي با علم و حقوق بشر مردم را اسير خود مي‏سازد و اسم آن را دفاع از آزادي مي‏گذارد . جامعه‏هايي كه بردگي را لغو كردند، آيا واقعا بردگي از اين جامعه‏ها رخت‏بربست‏يا چون ديگر بردگي براي آنها منافع گذشته را نداشت و مي‏توانستند با شكل جديدي ديگران را استثمار كنند ظاهرا بردگي را تغيير دادند؟ بشر چون سودطلب است، از هر وسيله‏اي براي نفع خود استفاده مي‏كند; اگر نتواند از راهي سود به دست آورد، در جستجوي راه ديگر و شيوه جديدتري مي‏رود .

به اين دليل است كه در اديان الهي به هر دو جنبه اشاره شده و اتفاقا بر آزادي معنوي و دروني بيشتر تاكيد شده است . در اين راستا در مرحله نخست، تعبيرات مختلفي آمده است كه انسان بايد شخصيت‏خود را درك كند و موقعيت‏خود را بشناسد و بداند كه هيچ‏گاه برده و اسير ديگران آفريده نشده است . اميرمؤمنان در جمله‏اي مي‏فرمايد:

«لا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا .» (3)

يعني: بنده ديگران مباش كه خدا تو را آزاد قرار داده است .

و يا در روايتي امام‏صادق عليه السلام فرموده است:

«ان الله تبارك و تعالي فوض الي المؤمن اموره كلها و لم يفوض اليه ان يكون ذليلا .» (4)

يعني: خداوند اختيار تمام كارهاي مؤمن را به خودش واگذار كرده ولي اختيار خوار كردن خويش را به او نداده است .

امام علي عليه السلام نيز در اين زمينه مي‏فرمايد:

«اكرم نفسك عن كل دنية و ان ساقتك الي الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا و لا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا .» (5)

يعني: از كرامت نفس خود محافظت فرما و از هر زبوني و پستي پرهيز كن، هر چند آن پستي وسيله رسيدن به خواسته‏ها باشد; زيرا در برابر آنچه از سرمايه شرافت و كرامت نفس خود مي‏دهي، چيزي به دست نخواهي آورد; بنده ديگران مباش كه خداوند تو را آزاد قرار داده است .

از جنبه ديگر، در اين تعليم احاطه بر نفس و كنترل بر غريزه‏ها، آزادي و رهايي از بند عبوديت‏شهوات شمرده شده است .

در روايتي آمده است:

«من ترك الشهوات كان حرا .» (6)

يعني: كسي كه از شهوات خود را بازداشت آزاد است .

يا در جايي ديگر آمده است: رهايي و كنار زدن شهوات مايه آزادي است . (7)

قرآن كسي كه خود را اسير هوا و هوسها كند، بنده مي‏شمارد و در آيه 23 سوره جاثيه مي‏فرمايد:

«ا فرايت من اتخذ الهه هواه‏»

يعني: آيا ديدي آن كس را كه هوا و هوسهاي خود را خداي خود گرفت .

اهميت اين آزادي آنچنان است كه قرآن كريم يكي از هدفهاي بعثت پيامبران را رهايي انسان از بند و زنجيرهايي مي‏داند كه بر وجود او سنگيني مي‏كند . از اين رو، در آيه 157 سوره اعراف مي‏فرمايد:

«و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التي كانت عليهم‏»

يعني: بارهاي سنگين و زنجيرهايي را كه بر گردن آنهاست‏برمي‏دارد .

بنابراين، نمي‏توان اين آزادي را دست كم گرفت و اهميت آن را در سلامت فرد، جامعه و تضمين اهداف اجتماعي اسلام، كوچك شمرد .

آزادي معنوي در قرآن و روايات

دين اسلام براي انسان، هم حق حيات و زندگي قائل است و هم حق آزادي; ولي آزادي را مقدمه حيات برين انساني مي‏داند . همه آزاديهاي انسان، براي دستيابي به حيات مادي و معنوي شايسته اوست; به همين دليل، وي نيازمند آزادي مي‏باشد و براي رسيدن به اين آزادي، بايد خود را از بند هوسها برهاند . همه انسانها در گرو رفتار خود مي‏باشند و تنها كساني از قيد اين گروگان‏گيري آزادند كه در صف «اصحاب يمين‏» و نيك كرداران با ايمان قرار گيرند .

«كل نفس بما كسبت رهينة ا الا اصحاب اليمين‏» (8 )

اكنون بايد ديد كه «اصحاب يمين‏» چگونه خود را از اين وامداري رهانيده‏اند .

پاسخ اين سؤال را مي‏توان در سخن پيامبرگرامي صلي الله عليه و آله در آخرين جمعه ماه شعبان يافت كه خطاب به مردم فرمودند:

«ان انفسكم مرهونة باعمالكم ففكوها باستغفاركم .» (9)

يعني: (اي انسانها!) جانهاي شما در بند اعمالتان است; پس جانهاي خود را به وسيله طلب آمرزش از خدا، آزاد سازيد .

از اين رو، آزادي حقيقي انسان در اين است كه با استغفار، خود را از بند گناهان گذشته آزاد سازد و با ايمان و عمل صالح، در زمره «اصحاب يمين‏» در آيد . اين آزادي معنوي است كه مي‏تواند مقدمه حيات اصيل انساني باشد; و «فك رقبه‏» (10) و آزادسازي حقيقي انسان، همين است .

اسلام، براي انسانها بيان نموده كه داراي دو حق حيات و آزادي‏اند، ولي اين نكته را نيز فهمانده است كه حيات روح، مهمتر از حيات جسم و تن مي‏باشد و آزادي معنوي و دروني، برتر از آزادي بيروني و اجتماعي، و سبب و منشا آن است .

روح انسان، وقتي زنده است كه از بردگي شهوت و غضب برهد و عبد و پرستشگر هوايش‏نباشد . اگر انسان بگويد: «هر چه مي‏خواهم، مي‏كنم‏» ، «هر جا بخواهم، مي‏روم‏» ، «هر چه دوست دارم، مي‏خورم‏» ، «هر گونه كه ميل داشته باشم، زندگي مي‏كنم و هيچ قيد و بندي ندارم‏» ، چنين شخصي، روح و جان خود را برده و اسير شهوت قرار داده و فطرت خود را زنده به گور كرده است، چنان كه خداي متعال مي‏فرمايد: «قد خاب من دساها» (11) و در حقيقت، حيات انساني خود را از دست داده است و در زمره مردگان درآمده و «ميت الاحياء» (12) گشته است .

به همين دليل، قرآن كريم، مؤمنان را زنده مي‏داند و كافران را مرده معرفي مي‏نمايد . در سوره مباركه «يس‏» چنين مي‏فرمايد:

«ان هو الا ذكر و قرآن مبين ا لينذر من كان حيا و يحق القول علي الكافرين‏» (13)

در اين آيه كريمه، خداي سبحان بين انسان زنده و فرد كافر، تفاوت قائل شده و مي‏فرمايد: قرآن براي انذار و بيم دادن به زندگان نازل شده و براي كافران، سبب اتمام حجت است . اين سخن بدان معناست كه انسانها دو گروهند; برخي زنده‏اند و انذار مي‏پذيرند و برخي كه انذار نمي‏پذيرند، كافرند . از اين تقابل، روشن مي‏شود كه مؤمنان انذار پذيرند و كافران انذارناپذير و مرده‏اند; زيرا حيات انساني انسان، به فطرت توحيدي اوست و اگر اين فطرت توحيدي در زير خاك طبيعت، شهوت و غضب مدفون شود، انسان، حيات انساني‏اش را از دست مي‏دهد و مي‏ميرد; اگر چه از حيات حيواني و طبيعي بهره‏مند است . به همين دليل، خداي سبحان درباره سياه قلبان كافر، به پيامبرگرامي خود مي‏فرمايد:

«و ما انت‏بمسمع من في القبور» (14) «انك لا تسمع الموتي و لا تسمع الصم الدعاء اذا ولوا مدبرين ا و ما انت‏بهادي العمي عن ضلالتهم ان تسمع الا من يؤمن بآياتنا فهم مسلمون‏» (15)

يعني: تو نمي‏تواني اهل قبور را شنوا كني; تو نمي‏تواني مردگان را شنوا كني! تو نمي‏تواني كران را كه از گفتارت روي مي‏گردانند شنوا كني و تو نمي‏تواني كوران را از ضلالت، به سوي نور هدايت كني; تو فقط مي‏تواني مؤمنان به آيات ما را به حق و حقيقت‏شنوا كني و ايشانند كه تسليم امرند .

آنچه از قرآن كريم درباره عبادت انسانها بر مي‏آيد، اين است كه كاملترين و برجسته‏ترين وصف براي انسان، همان است كه او، بنده خداوند باشد; زيرا انسان و ساير موجودات، مخلوق خدايند و هر موجود مخلوقي، عبد خالق خود مي‏باشد و عقل به اين بوديت‏حكم مي‏كند; خداوند، وقتي مي‏خواهد عبادت الهي را در قرآن طرح كند، براهين عقلي بر آن اقامه مي‏كند و خطابش به «اولي الالباب‏» و «ذوي العقول‏» است . قرآن كريم كساني را كه از عبادت خداوند سرباز مي‏زنند، «سفيه‏» مي‏داند:

«و من يرغب عن ملة ابراهيم الا من سفه نفسه‏» (16)

عقل، حكم مي‏كند كه هر مخلوقي، بايد مطيع خالق خود باشد و هر معلولي، مطيع علتش . كمال هر موجودي، در اين است كه از نظام تكوين پيروي كند و چون از اين مسير و هدف آن اطلاع كاملي ندارد، خداوند بايد او را راهنمايي كند . انسان، با پديده‏هاي جهان در ارتباط است، ولي درباره حقيقت‏خود، حقيقت جهان و نيز درباره كيفيت ارتباط انسان با جهان، آگاهي زيادي ندارد و همين امر، ضرورت راهنمايي از سوي خداي دانا و عالم مطلق را مشخص مي‏سازد .

اگر انسان، خالقيت‏خداوند را دريافت و آگاهي او از همه شؤون زندگي و هستي انسان و جهان را پذيرفت و در عمل نيز عبد مطيع خداوند بود، آنگاه به بهترين كمال خود مي‏رسد . از اين رو، خداي سبحان، مهمترين كمالي را كه در قرآن مطرح مي‏فرمايد، همين عبوديت انساني است . قرآن كريم، هم اسرا و عروج انسان كامل را بر اساس عبوديت او مي‏داند: «سبحان الذي اسري بعبده‏» (17) و هم نزول وحي و كتاب الهي را بر مدار عبوديت وي ياد مي‏كند: «الحمد لله الذي انزل علي عبده الكتاب‏» (18) ; «فاوحي الي عبده ما اوحي‏» (19) و علاوه بر شريعت و علوم ظاهر، خداي سبحان، پيامبري مانند خضر عليه السلام را كه از «علم لدني‏» طرفي بسته و بر اساس «باطن‏» حكم ولايي مي‏كند، عبدي مي‏داند كه به وسيله عبوديتش به اين مقام رسيده است: «فوجدا عبدا من عبادنا» (20)

بنابراين، اگر انساني خضر راه مي‏شود و اگر انسان مقربي، خاتم پيامبران الهي مي‏گردد، همگي به دليل عبوديت و بندگي خداوند است .

عبوديت انسان براي خداوند، او را نسبت‏به غير خداوند آزاد مي‏سازد و پس از آن، هرگز برده و بنده درون و بيرون خود نخواهد بود . فطرت توحيدي انسان، دو چيز را فتوا مي‏دهد: يكي بنده خدا بودن و ديگري آزاد از غير او گشتن; زيرا اگر انسان، عبد محض خالق خود باشد و عبوديت‏خويش را به خداوند اختصاص دهد، بي شك زمينه‏اي براي عبوديت و بندگي غيرخدا نمي‏ماند و اگر انسان، خداوند را به بزرگي و عظمتش دريافت، همه چيز براي او كوچك و بي‏مقدار مي‏شود; چنان‏كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبه متقين مي‏فرمايد:

«عظم الخالق في انفسهم فصغر ما دونه في اعينهم .» (21)

يعني: خالق، به عظمتش در جانهاي متقين جلوه‏گر مي‏شود و در نتيجه، هر چه غير خداست، در چشمان آنان كوچك مي‏گردد .

اميرالمؤمنين عليه السلام خطاب به فرزندش امام مجتبي عليه السلام مي‏فرمايد:

«و لا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا .» (22)

يعني: بنده جز خدا مباش; زيرا خداوند تو را آزاد آفريده است .

و به همين دليل، امام علي عليه السلام، عزت و افتخار خويش را در عبوديت‏براي او مي‏بيند:

«الهي كفي بي عزا ان اكون لك عبدا و كفي بي فخرا ان تكون لي ربا . (23) »

يعني: خدايا! مرا اين بزرگواري بس است كه بنده توام و اين افتخار مرا بس كه تو پروردگار مني .

توحيد كامل آن است كه انسان تنها خدا را مطاع، قبله، جهت‏حركت و ايده‏آل خود قرار دهد و هر مطاع و قبله ديگر را طرد كند، چنان كه ابراهيم عليه السلام فرمود:

«وجهت وجهي للذي فطر السماوات و الارض حنيفا و ما انا من المشركين‏» (24)

خداوند به بالاترين اسوه اخلاقي بشر حضرت محمد صلي الله عليه و آله چنين تعليم مي‏دهد:

«قل ان صلاتي و نسكي و محياي و مماتي لله رب العالمين‏» (25)

اين آيه براي همه ابعاد زندگي رهنمود دارد و مي‏آموزد كه تمام تلاشها از جمله اعمال اخلاقي بايد جهت الهي داشته باشند . «خداشناسي و توحيد چنان كه پايه دين است (اول الدين معرفته)، سنگ اول انسانيت و اخلاق نيز هست و انسانيت‏بدون آن معني ندارد .» (26) اين شناخت پشتوانه همه مفاهيم و ارزشهاي اخلاقي است و اخلاق منهاي آن مثل اسكناس بي‏پشتوانه است . (27)

توحيد، مبناي تخلق به اخلاق الله است كه «تخلقوا باخلاق الله .» به آن اشاره دارد . قرآن از اين اخلاق الهي و توحيدي به صبغه خدايي تعبير مي‏كند:

«صبغة الله و من احسن من الله صبغة‏» (28)

اين صبغه، حيات‏فردي‏و اجتماعي‏مسلمان‏را در برگرفته‏و هيچ رفتاري بي‏توجه‏به‏مبدا، كمال‏نيست . (29)

مباني آزادي معنوي در اسلام

الف) اعتقاد به توحيد

در اسلام خداشناسي و توحيد، بنياد اخلاق و معنويت است . اين پرسش كه چرا بايد نيك بود، از پرسشهاي بنيادي در اخلاق مي‏باشد . حكما كوشيده‏اند تا اثبات نمايند كمال انسان در نيك بودن و روي آوردن به خير است; اما از نظر اسلام بدون پذيرش خدا، نه انسانيت معني دارد و نه نيك بودن و اخلاقي بودن . حس اخلاقي چيزي جز حس خداشناسي نيست; اين حس در سرشت انسانها نهفته است و در وجدان انسان ريشه دارد و اين وجدان از الهامهاي خداشناسانه انسان مايه مي‏گيرد . طبق تصريح قرآن، نيكيها غالبا به واسطه پيامبران و گاه بي‏واسطه به انسان الهام مي‏گردد . (30)

پس اولا، اخلاقي و معنوي بودن; يعني خداشناس بودن و اعتقاد به توحيد داشتن . ثانيا، انسان تنها به خاطر خدا و از پرتو ايمان و اعتقاد به خدا، نيك مي‏شود و نيكي مي‏كند، وگرنه، اگر خدا نباشد، هر كاري مجاز خواهد بود .

لازمه ايمان به خداوندي زنده، بينا، شنوا و نزديكتر از رگ گردن به انسان، خدايي شدن و تلاش براي پيداكردن خلق و خوي موردنظر اوست . هدف نهايي در اين بينش، قرب به خدا، جلب رضاي او، حب شديد او و تشرف به فيض لقاي الهي و نظر به وجه الله است .

همه ويژگيهاي اخلاقي چون امانتداري، عزت، غيرت، عدالت و بشر دوستي، ثمره اين هدف اصيل و برآيند اين اعتقاد بنيادينند .

ب) اعتقاد به نبوت

دومين پايه آزادي معنوي در اسلام، اعتقاد به نبوت و وحي است . وحي مبناي آراسته شدن به فضايل وحياني و الهي و ارزشهايي است كه انسان با عقل خويش قادر به درك آنها نيست . انسان با انديشه خود همه رذايل و فضايل اخلاقي را نمي‏تواند دريابد; خداوند با ارسال پيامبران، راه رسيدن به كمال، ارزشها و ضد ارزشها را به انسان مي‏آموزد .

از آنجا كه پاكيها و محسنات اخلاقي، نقش اساسي در صعود انسان به سوي كمال دارند، اخلاق، پاكيزگي نفس و اصلاح درون، سرلوحه كار پيامبر قرار گرفته است; قرآن مي‏فرمايد:

«هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة‏» (31)

پيامبراكرم صلي الله عليه و آله نيز هدف بعثت‏خود را تكميل اخلاق معرفي نموده‏اند:

«بعثت لاتمم مكارم الاخلاق .» (32)

ج) اعتقاد به معاد

سومين پايه نظام معنوي اسلام، اعتقاد به معاد است . آخرت باوري مبناي آراسته شدن به صفات ماندگار و جاودانه مي‏باشد . از آنجا كه خود آخرت، حياتي جاويد است، انسان بايد متناسب با آن، صفاتي را كسب كند كه او را جاودانه سازد; زيرا انسانها در قيامت‏بر طبق خصلتهاي اكتسابي روحي، محشور مي‏گردند و هر چه اين صفات برتر باشند، ماندگاري او بيشتر است .

اعتقاد به معاد سير اخلاقي را بي‏كرانه مي‏سازد; با اين باور، سفر آسماني و معراج اخلاقي انسان نقطه پايان ندارد; نه عطش كمال‏جويي وي پايان مي‏پذيرد و نه لذت تكامل اخلاقي به نقطه‏اي ختم مي‏شود . معاد به باور مسلمان، منزلي است كه با ملاحظه آن، بسياري از كارها را خودبه‏خود ترك مي‏كند يا انجام مي‏دهد . مهمترين ضامن عمل به دستورات اخلاقي، همين باور است .

اعتقاد به معاد، منشا همه آزاديهاي واقعي است; به انسان آزادي معنوي مي‏بخشد، او را از اسارت و بندگي هواي نفس مي‏رهاند و راه را براي تخلق به اخلاق جاودانه و زندگي هميشگي فراهم مي‏كند .

د) كرامت انساني

چهارمين و آخرين مبناي آزادي معنوي در اسلام، كرامت انسان است . تكريم انسان مبناي آراسته شدن به خلق و خوي انساني و برخورداري از ويژگيهاي خاص انسان با توجه به تعقل، تفكر، اراده و اختيار اوست . در فرهنگ اسلامي، انسان خليفه خدا بر روي زمين، (33) حامل امانت الهي (34) و داراي بالاترين ظرفيت علمي ممكن، (35) فطرتي خدا آشنا، (36) كرامت و شرافت ذاتي (37) است كه نعمتهاي زمين براي او آفريده شده است (38) و او براي پرستش خداوند . (39)

كرامت در سرشت انسان است، چنان كه خداي متعال مي‏فرمايد: «و لقد كرمنا بني آدم‏» (40) ; اين كرامت، معلول مبارزه‏اي مثبت و معقول با غرايز و هواهاي نفساني است; زيرا از نظر قرآن همه كمالات بالقوه در انسان وجود دارد و او بايد آنها را به فعليت‏برساند . انسان با داشتن عقل و اراده مي‏تواند سازنده و معمار خود باشد . از اين رو، به حكم عقل، خلقيات او بايد الهام گرفته از انديشه متعالي و در مسير رشد فكري و پرورش ابعاد مختلف او باشد و به انتخابگري و بركشيدن بعد ملكوتي وي كمك كند .

بدينسان انتخاب هرگونه عملي كه به اسارت عقل و اراده انسان بينجامد، بر ضد كرامت و مسير رشد اوست .

اين كه قرآن از برگزيدن انسان سخن مي‏گويد، براي آن است كه خود را بشناسد و با خودشناسي احساس شرافت، كرامت و تعالي نمايد و خويشتن را از تن دادن به پستيها برتر شمارد; آنگاه است كه مقدسات اخلاقي و اجتماعي برايش معني و ارزش پيدا مي‏كند و تمام ابعاد جسمي، روحي، مادي، معنوي، فكري، عاطفي، فردي و اجتماعي خود را پرورش مي‏دهد .

اكنون با توجه به اين مباني است كه انسان در جهت تهذيب نفس، قرب به خدا، حركت‏به سمت جاودانه شدن، كرامت و عزت نفس تلاش مي‏كند .

اما عملكرد انسان غربي از جهان‏بيني وي جدا نيست و داراي اصولي است كه اساس جهت‏گيريهاي سياسي، فلسفي، علمي و اخلاقي او را تشكيل مي‏دهد . آزادي در رفتار و اخلاق انسان غربي از اين مباني سرچشمه گرفته و از اين رو به اباحه‏گري رفتاري انجاميده و جايي براي دين و دستورات آن نمي‏گذارد .

بي‏شك نوع نگرش آدمي به جهان هستي در تعريف آزادي و برداشتي كه از آن دارد، مؤثر است . انديشمندي كه آرا و تفكراتش بر يك جهان‏بيني الهي - ديني استوار است، آزادي را به گونه‏اي همنوا و هماهنگ با جهان‏بيني خود و مغاير با جهان‏بيني مادي تفسير مي‏كند . شگفت نيست كه گروهي از اگزيستانسياليستهاي ملحد، بندگي خداوند و سرنهادن به اوامر و نواهي او را به معناي سلب آزادي بشر مي‏انگارند; چه اين كه خداوند در جهان‏بيني اينان جايگاه و مفهومي ندارد . مكاتب اومانيستي كه اصالت را به انسان داده و انسان محوري را جايگزين خدا محوري كرده‏اند، چگونه مي‏توانند دين‏گرايي و بندگي خدا را عين آزادي بدانند؟ (41)

مهمترين اصل، انسان محوري ( Humanism ) است . پس از رنسانس آنچه در غرب مطرح گرديد، بيرون راندن دين از صحنه اجتماع، و اعتقاد به اصالت انسان بود . از قرن پانزدهم ميلادي كه اين انقلاب در افكار و اذهان پديد آمد، مركز ثقل انديشه غربي از آسمان به زمين منتقل شد و زادگاه اين انقلاب روم بود . مطابق اين نظر، انسان، مدار و محور همه چيز گرديد و تمام برنامه‏ها و شرايع بايد به نفع او ختم شود وگرنه فاقد اعتبار است . اعتقاد به اصالت انسان، گسستي جدي در سنت مسيحي ايجاد كرد (42) و نتيجه آن باليدن انسان به خود و مقدم داشتن فهم و شناخت‏خود بر فهمهاي ديني گرديد . همين امر موجب تفسير به راي كردن متون ديني و در گام بعدي ادعاي استقلال در وضع قانون و تكليف و بي‏نيازي از شريعت الهي شد . دستاورد نهايي چنين ديدگاهي، نفي روح ديني و وجود خدا و ماوراء الطبيعة بود . نيچه معتقد است كه خدا بويژه خداي مسيحيت، شور، شوق و نشاط را در انسان مي‏ميراند; به عقيده او تصور خدا، دشمن زندگي است . بنا به گفته كاپلستون وي معتقد است:

«نيرومندي و آزادي عقلي و استقلال انسان و دلبستگي به آينده او، خدا ناباوري مي‏طلبد . ايمان نشانه ناتواني، ترس، تباهي و نگره نفي كننده زندگي است .» (43)

همچنين از نظر ژان پل سارتر، انسان آزاد است و اين آزادي او با فرض وجود خدا و اطاعت او سازگار نيست، چنان كه موريس كريستين در كتاب ژان پل سارتر آورده است:

«قول به آزادي انسان مستلزم اين است كه افراد بشر ملعبه خدايان يا هر قوه ديگري مساوي خود نيستند، بلكه آزادي مطلق دارند و رها و مستقل و غيرمتعلق و غير مرتبطند .» (44)

در انسان‏شناسي غربي، جوهره و ماهيت انسان، استعدادها و غرايز دنيوي اوست . اين ماهيت، خواسته‏هاي بسياري را در پي مي‏آورد كه نه تنها طرد برخي از آنها ضرورت ندارد و نبايد از آن پرهيز كرد، بلكه پذيرفتن هر ميل در جاي خود و ارضاي آن قابل بررسي است . حتي عقلانيت و تجربه دو ابزار، براي رسيدن به خواسته‏ها و اميال به شمار مي‏روند; نتيجه اين روند، آزادي مطلق و غريزه محوري است . بر اساس تعريف الحادي، آزادي حق انسان مي‏باشد و آدمي در نوع پوشاك، خوراك، مسكن، عقيده، رفتار و همه جنبه‏هاي زندگي آزاد است . اعتقاد به اومانيسم و قرار دادن انسان به جاي خدا، مساوي با آزادي مطلق، طرد قدرتي مافوق و نيز مساوي با نفي قوانين مقدس و الزام آور است . تنها مانع، عدم مزاحمت‏با حقوق ديگران است; از اين رو، در برخي قوانين غربي آمده است كه فقط مزاحم حقوق ديگران مباش، سپس هر چه مي‏خواهي بكن . اما آيا اين توجيه، مشكل آزادي رفتار بي‏حد و مرز را حل مي‏كند؟

اين سخن به كلي فاقد روح انساني و امر كردن به تناقضي آشكار مي‏باشد; زيرا مانند اين است كه گفته شود آتش باش، ولي مسوزان; طوفان باش، ولي تخريب نكن; چون وقتي خواهش آدمي رها شود، اولا، از كنترل خارج مي‏گردد . ثانيا، جلوگيري از خواهش را ضايع شدن حق خود تلقي مي‏كند . (45)

كسي كه تنها به خود اصالت مي‏دهد و حاضر است درباره خود هر كاري، از ميگساري تا خودكشي را انجام دهد، نمي‏توان او را ملزم به پذيرش حق ديگران كرد; او خود را از هر قانوني رها مي‏داند و محال است كه براي انسانهاي ديگر حق حيات، كرامت و آزادي قائل شود . چنين فردي اصولا مفهوم حق، حكم، كرامت و آزادي را در نمي‏يابد، چه رسد به اين كه آنها را مراعات كند .

در حقيقت، اين اشخاص، تجسمي از تزاحم، تعدي، خيانت و جنايت‏بالقوه‏اي هستند كه كمترين انگيزه، براي به فعليت رسيدن پليديهاي آنان كفايت مي‏كند . (46)

بدين ترتيب اومانيسم غربي پايه و اساس انسان‏شناسي غرب، آزادي رفتاري و اخلاقي او را تشكيل مي‏دهد .

نسبي يا مطلق بودن اخلاق

با توجه به ويژگيهاي انسان از منظر دو مكتب، نسبي يا مطلق بودن اخلاق از نكات مهم و قابل بحث است . بر اساس مباني اسلام و نگرش اسلام به انسان، ارزشهاي نظام اخلاقي آن مطلق و ثابت هستند . مطلق بودن اين ارزشها، به اين معني است كه خواست افراد، گذشت زمان و تفاوت مكانها، آنها را دچار تغيير و تبديل نمي‏كند . علت ثبات ارزشها و فضايل، انطباق آنها با فطرت ثابت و تغييرناپذير انسان است . ارزشهاي مطلق اخلاقي و فطري، اصولي هستند كه عمل به آن تحسين همه جوامع را بر مي‏انگيزد و همه اقوام (در همه زمانها و مكانها) درباره آنها يكسان داوري مي‏كنند; مثلا همه جهانيان در لزوم عمل به اصل امانتداري، صداقت و عدالت، اتفاق نظر دارند و فرد امين، راستگو و عادل را تحسين و فرد خائن، ظالم و دروغگو را تقبيح مي‏كنند، اين يكساني قضاوت، نهادينه و فطري بودن اين اصول را مي‏رساند . بدينسان آشكار مي‏شود كه اخلاق; زمان، مكان و مرز نمي‏شناسد، از اين رو نسبي نيست و مسلمان و غيرمسلمان برايش تفاوتي ندارد .

دگرگوني تمدنها و يا انتقال انسان از قاره‏اي به قاره ديگر در آن تاثير نمي‏گذارد . اخلاق از بعد ملكوتي و برجسته انسان سرچشمه مي‏گيرد، به اين جهت هر گزاره‏اي كه بر آن عرضه مي‏كنيم در صورت احساس ملايمت، به تحسين و انجام آن فرمان داده و در صورت مغايرت، به تقبيح و جلوگيري از آن دستور مي‏دهد . سنجش زيبايي يا زشتي يك كار بر محور تمايلات شخصي يا اغراض نوعي نيست; چرا كه در اخلاق، شخص و نوع مطرح نيست تا خواست و اغراض او محور سنجش باشد، بلكه خود گزاره، جداي از فاعل مشخص، مطرح مي‏باشد . (47) برخي از دانشمندان غربي نيز اين نكته را باور دارند . (48)

پيوند اخلاق با فطرت، عامل جاودانگي و ثبات آن بوده و از محدوده زمان، مكان و نژاد خاص بيرون است . امور فطري در نهاد انسان قرار دارند و خداوند عوامل نيل به كمال و آفات و موانع آن را به او الهام كرده است; «فالهمها فجورها و تقواها» . (49)

هر نوع فكر و عملي كه ريشه فطري دارد، از قلمرو و سيطره عوامل سه‏گانه جغرافيايي، اقتصادي و سياسي بيرون است; يعني، ساخته و پرداخته اين عوامل نيست; اگر چه اين عوامل در رشد و شكوفايي يا پژمردگي و ركود آن تاثير بسزايي دارند . (50) از اين رو مي‏توان گفت گزاره‏ها و ارزشهاي اخلاقي پيوسته مطلق بوده و تا انسان بوده و هست، حاكميت‏خود را از دست نخواهد داد . هيچ اصل مهم اخلاقي نمي‏تواند در زماني زيبا و زماني ديگر نازيبا باشد .

برخي گفته‏اند نمي‏توان يك طرح اخلاقي براي همه افراد بشر آن هم در همه زمانها ارائه داد; هر طرح و نظام اخلاقي از طرف هر مكتبي (اعم از اسلام و غير آن) عرضه شود بايد به منطقه و زمان خاص محدود شود و نسبت‏به ديگر زمانها و مناطق حجيت ندارد; چرا كه بسياري از امور رفتاري و اخلاقي دگرگون مي‏شوند; چيزي كه در گذشته زشت‏بوده، امروزه ممكن است پسنديده شود، يا چيزي امروز ممكن است رواج داشته باشد، ولي در آينده ناپسند شمرده شود . (51)

پاسخ اين است كه اين افراد ميان آداب و اخلاق فرقي نگذاشته‏اند; آنچه متغير است آداب و رسوم است، نه اخلاق و ارزشهاي اخلاقي; مثلا احترام به ميهمان ريشه فطري دارد، ولي كيفيت احترام از بخش آداب و رسوم مي‏باشد و نبايد انتظار داشت همه افراد بشر در كيفيت احترام، عملكرد يكسان داشته باشند .

بدينسان اخلاق، خصلتها و ملكاتي هستند كه در نهاد انسان ريشه دارند و در سايه رياضت و كوشش، رشد و نمو مي‏كنند و چنين اصولي نمي‏توانند نسبي باشند; به گونه‏اي كه انسان، نوع‏دوستي يا عدالت را در زماني زيبا و در زماني ديگر با فطرت خود ناهماهنگ احساس كند . آري! رسوم و عادات، اموري قراردادي هستند كه با اتفاق ملتي پديد مي‏آيند و پس از مدتي منسوخ مي‏گردند . (52)

آزادي نيز از امور فطري و خدادادي است و سركوبي آن و حكم به مجبور بودن انسان نادرست است . اين غريزه بايد تا آنجا رها باشد، كه ديگر خصلتهاي مثبت را سركوب نكند . رشد ساير فضايل اخلاقي در پرتو آزادي معقول و بخردانه است; نمي‏شود تنها همين خصلت را بي‏مهار رها كرد و در سايه آن هر عمل ضد اخلاقي را انجام داد . خود فطرت كه اصول و ارزشهاي اخلاقي را (از نظر زمان، مكان و نژاد) مطلق مي‏داند، حكم مي‏كند كه از نظر رفتار، انسان مقيد به رعايت ديگر امور فطري است و به بهانه آزادي نمي‏توان كارهاي ضدانساني را مرتكب شد و توجيه و تحسين نمود . (53)

غرب و نسبي بودن اخلاق

مكاتب غربي، بر نسبي بودن اخلاق استوارند و در آنها، اصول تربيتي و اخلاق (مانند بسياري از چيزهاي ديگر) مفاهيمي مطلق نيستند، بلكه نسبت‏به زمانها، مكانها و موقعيتها تغيير مي‏كنند . صواب و خطاي اخلاقي در جوامع گوناگون فرق مي‏كند و هيچ ملاك اخلاقي عام و مطلقي كه براي همه انسانها در همه زمانها الزام‏آور باشد، وجود ندارد . (54) نمي‏شود گفت چيزي براي همه وقت و هر جا اخلاق خوب و براي هر جا و همه وقت اخلاق بد است .

نسبيت گرايي اخلاقي مبتني بر مكتب سقراط است كه پايه اخلاق را عقل مي‏داند و مي‏گويد اخلاق خوب، كارهايي است كه عقل آن را زيبا مي‏داند و اخلاق بد، كارهايي است كه عقل آن را زشت مي‏شمارد . اگر معيار اخلاق، حسن و قبح عقلي باشد، با تغيير تشخيصها و افكار، بايد اخلاق هم تغيير كند .

باور به نسبي بودن اخلاق، در واقع اخلاق را بي‏اثر مي‏سازد; از اين رو به شدت مورد انكار انديشمندان اسلامي قرار گرفته است . (55) اعتقاد به نسبي بودن اخلاق باعث افول و نابودي فضايل اخلاقي در جوامع غربي شده است . راستگويي و نوع‏دوستي را تا آنجا كه به منافع قدرتهاي بزرگ آسيب نرساند مجاز مي‏شمارند، همچنان كه نتيجه آن، آزادي نامحدود و مطلق است .

«در ليبراليسم غربي چون حقيقت و ارزشهاي اخلاقي نسبي‏است، لذا آزادي نامحدود است . چرا؟ چون شما كه به يك سلسله ارزشهاي اخلاقي معتقديد، حق نداريد كسي را كه به اين ارزشها تعرض مي‏كند ملامت كنيد، چون او ممكن است‏به اين ارزشها معتقد نباشد . بنابراين، هيچ حدي براي آزادي وجود ندارد; يعني از لحاظ معنوي و اخلاقي هيچ حدي وجود ندارد، منطقا آزادي نامحدود است . چرا؟ چون حقيقت ثابتي وجود ندارد; چون به نظر آنها حقيقت و ارزشهاي اخلاقي نسبي است .» (56)

از انديشه نسبيت‏گرايي مي‏توان چونان عذري براي قصور و تقصير در وظيفه مبارزه با ظلم و منكرات استفاده كرد و بلكه بسياري از منكرات (مانند همجنس‏گرايي) را توجيه نمود . (57) افول دين و ناديده انگاشتن حقيقت هستي، سبب تمايل شديد به نسبيت‏گرايي شده است . به گفته داستايوفسكي اگر خدا نباشد، همه چيز مجاز است . (58)

سرچشمه فرسايش اخلاق ديني و گرايش به آزادي مطلق در غرب نيز، نه در ماديت فلسفي، بلكه در ساختار جامعه مدرن ليبرال نهفته است . حذف حاكميت‏خدا و وابسته كردن اخلاق به عادات، اميال و فرهنگها، پيامدي جز تباهي و فرسودگي اخلاقي ندارد .

نتيجه آزادي اخلاقي در اسلام

در اسلام اصولا آزادي اجتماعي بدون آزادي اخلاقي و معنوي ميسر نيست . آزادي اخلاقي، بريدن خاطر از وابستگي به ماسوي الله است; «چيزي كه تو در بندآني، بنده آني .»

در واقع، آزادي منفي (آزادي از) گام نخست‏براي رسيدن به آزادي مثبت (آزادي براي) مي‏باشد; يعني، با آزادي از قيود دنيوي، راه آزادي براي تهذيب نفس و تزكيه روح باز مي‏شود . انسان دو گونه غرايز دارد: شهوت، حرص و طمع; عقل، فطرت و وجدان اخلاقي . گاه انسان از درون بنده حرص، اسير شهوت و خشم است و گاه روحش آزاد است; يعني عقل و فطرت خود را از سيطره غرايز طاغي حفظ نموده است . آزاده واقعي كسي است كه خود را از قيد غرايز سركش رهانيده باشد . (59)

بعضي گمان مي‏كنند چون بنده زرخريد نيستند، آزادند، اما در حقيقت‏بنده شكم، شهوت، مال و مقامند و هيچ تسلطي برخود ندارند و معبود خود را هواي خود مي‏دانند; «اتخذ الهه هواه‏» . (60)

حضرت علي عليه السلام اين گونه بردگي را بدتر از بردگان و غلامان زرخريد مي‏داند:

«عبد الشهوة اشد من عبدالرق .» (61)

زيرا غلام زرخريد، جسمش برده اما روحش آزاد است، ولي بردگان هوي، از درون اسيرند; مانند پيكري بي‏روح .

قرآن براي تحقق آزادي معنوي، اكيدا از پيروي هواي نفس نهي مي‏كند . (62)

حضرت علي عليه السلام در فلسفه حرمت هواپرستي مي‏فرمايد: «فاما اتباع الهوي فيصد عن الحق .» (63) و نيز فرمود: «اگر هواي نفس را فرمانرواي خود سازيد، شما را كور و كر و پست مي‏كند .» (64)

هواي نفس سيري‏ناپذير است و اگر اندكي با او همراهي شود، انسان را به چندين مفسده ديگر گرفتار مي‏كند . (65) اسير نفس شدن در واقع اسير بدترين دشمن شدن است . نفس، سركش است و به بدي فرمان مي‏دهد; آزاد شدن از دام نفس، هم شدني است و هم دشوار; تنها نيرويي كه راه كنترل بر اين دشمن را مي‏آموزد، دين است . (66) دين با رياضت صحيح و تحت پرورش قراردادن نفس، غرايز را تعديل مي‏كند، از اين رو، مجاهده با نفس در دين، جهاد اكبر خوانده شده است . (67)

شهوت و غضب كه ابزار خوبي براي روح انسانند، اگر تربيت نشوند و تحت كنترل عقل در نيايند، به دليل اشتهاي بي‏حد و حصري كه دارند، در اولين قدم، روح انسان را به بردگي خود درمي‏آورند; هواي نفس، امير مي‏شود و عقل انسان، اسير مي‏گردد: «كم من عقل اسير تحت هوي امير .» (68) حضرت علي عليه السلام در كلمات قصار نهج‏البلاغه فرموده‏اند:

«الدنيا دار ممر لامقر و الناس فيها رجلان: رجل باع فيها نفسه فاوبقها و رجل ابتاع نفسه فاعتقها .» (69)

يعني: دنيا دار مرور و گذشتن است نه خانه قرار، ثبات و ماندن; و در اين دنيا، مردم دو گروهند، گروهي جان خود را به هوا و هوس مي‏فروشند و خود را به هلاكت مي‏اندازند و گروهي جان خود را از هوس خريده، حقيقت‏خويش را آزاد مي‏گردانند .

انساني كه به خود رحم نكرد و در جبهه جهاد اكبر، حقيقت‏خود را به بردگي و بند شهوت و غضب درآورد، عقل و علمش، اسير و خادم هوسش مي‏گردند و اگر بخواهد مثلا شهري را ويران كند، همه ره‏آوردهاي علمي، دانش و تحصيلات او، دست‏به دست هم مي‏دهند تا خواسته چنين شهوتي را برآورده سازند; ابزاري مي‏سازند تا او بتواند هر آنچه را كه مي‏خواهد به آتش كشد و هر آن‏كه در مقابلش ايستاد، نابود سازد . چنين شخص هواپرستي، اگر دين خدا و انبياي الهي را نيز مانع هوس خود ببيند، براي خاموش نمودن آن، با همان ابزار علم و عقل به جنگ پيامبر مي‏رود و سعي مي‏كند كه مذهب، دين، شريعت و منهاج آنان را نسخ و مسخ سازد .

در اين جدال دروني هر كس بر نفس خود غالب آيد، رهايي يافته است . اگر انسان در مرحله اول نتواند خود را كنترل نمايد، تمايلات نفساني بر او مسلط شده و سرانجام نيروي مقاومت در برابر گناه را از دست‏خواهد داد . (70)

حضرت علي عليه السلام مي‏فرمايد: پيش از آن كه تمايلات نفساني به تجري و تندروي عادت كند با آنها بجنگ; زيرا اگر تمايلات سركش در تجاوز و خودسري نيرومند شوند، فرمانرواي تو شده و تو را به هر سو كه بخواهند مي‏برند و در نتيجه تاب مقاومت در برابر آنها را از دست‏خواهي داد . (71)

آزادگان واقعي از آن جهت‏با نفس به مبارزه برخاسته‏اند كه نيازها را تقليل داده و به همان نسبت، خود را از قيد و اسارت اشيا و اشخاص رها سازند . اين آزادگي و خلق و خوي، شورشي است عليه زبوني در برابر لذتها، طغياني است عليه عجز و ضعف در برابر لذتها و حاكميت ميلها، عصيان و سرپيچي‏اي است عليه بندگي دنيا و نعمتهاي آن .

اين آزادگي رهايي از درون و ميلها و وابستگيهاست . با به دست آمدن اين روحيه، انسان مي‏تواند با دنيا و دنياطلبان برخوردي آگاهانه داشته باشد و رهرو امام‏علي عليه السلام باشد كه فرمودند: «ما لعلي ونعمة يفني و لذة لا تبقي .» (72) و از سوي ديگر كوچكترين بي‏عدالتي را تحمل نمي‏كرد .

اساس انديشه ليبراليسم غربي از نظر اخلاقي، لذت‏طلبي است . هر چيزي كه براي فرد انساني ايجاد لذت كند اخلاقي و عملي كه موجب رنج گردد خلاف اخلاق است .

تفكر اخلاقي ليبراليسم را جان لاك پي‏ريزي و بنتام تكميل كرد . جان لاك مي‏گويد:

«سعادت به معناي تام كلمه عبارت است از حداكثر لذتي كه حصولش از ما ساخته باشد .» (73)

نظر بنتام نيز مشابه جان لاك است . وي در تعريف اخلاق مي‏گويد: عملي نيكوست كه متضمن نفع و لذت بيشتر باشد . (74)

از نظر آنها اخلاقي بودن پس از عمل مشخص مي‏شود; از اين رو ملاك معقولي براي دست زدن به كاري يا ترك آن وجود ندارد . و به تعبيري، آزادي از ديدگاه ليبراليسم غربي، به معناي آزادي انسان از قوانين الهي و اسارت او در قيد و بندهاي مادي است .

با اين وصف ليبراليسم غربي در حقيقت منادي گريز انسان از فطرت الهي به سوي خصلتهاي حيواني است . در اگزيستانسياليسم (اصالت وجود) نيز بيش از هر چيز بر جنبه و ارزشهاي فردي توجه شده و در راس همه، آزادي، اراده و خواست فرد مورد نظر است و هر نوع قيدي ولو تقيد به مدار و راه خاص را بر ضد انسانيت انسان مي‏داند و تنها بر آزادي، بي‏قيدي، تمرد و عصيان تكيه مي‏كند . لازمه اين سخن، هرج و مرج اخلاقي، بي‏تعهدي و نفي هر گونه مسؤوليت است . (75)

به گفته اين مكتب، انسان كامل، انساني است كه از جبر آزاد باشد و هر چه آزادتر باشد، كاملتر است . حتي معتقدند بندگي خدا، انسانيت را نقض مي‏كند; زيرا اين بندگي، آزادي انسان را سلب مي‏كند، پس كمال انسان در آزادي مطلق حتي آزادي از قيد مذهب است . (76)

اين آزادي ديگر هيچ مرزي را نمي‏شناسد و رعايت هيچ اصل اخلاقي را لازم نمي‏شمارد .

اشتباه بزرگان اين مكتب در اين است كه خدا را با اشياي ديگر مقايسه نموده و گمان برده‏اند، توجه انسان به خدا، او را از حركت‏باز مي‏دارد، در حالي كه ميان تعلق و وابستگي به خدا و بندگي او، با هر گونه خواستن، عشق، بندگي و تسليم غير خدا بودن، تفاوت از زمين تا آسمان است . بندگي خدا عين آزادي است; زيرا او كمال هر موجود است; به علاوه، آزادي مقدمه كمال است نه خود كمال، (77) به اين دليل ارزشي فوق همه ارزشها نخواهد بود .

1) محقق و نويسنده .

2) مرتضي مطهري، گفتارهاي معنوي، صص 17 - 10 .

3) محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 47، ص 214 .

4) همان، ج 64، ص 72 .

5) نهج‏البلاغه، نامه 31 .

6) محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 74، ص 237، حديث 2 .

7) همان، ج 2، ص 53 .

8) مدثر/38 .

9) محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 56، ص 220، ح 85 (خطبه شعبانيه) .

10) بلد/13 .

11) شمس/10 .

12) محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 2، ص 56، ح 36 .

13) يس/70 - 69 .

14) فاطر/22 .

15) نمل/81 - 80 .

16) بقره/130 .

17) اسراء/1 .

18) كهف/1 .

19) نجم/10 .

20) كهف/65 .

21) نهج‏البلاغه، خطبه 193 .

22) همان، نامه 31 .

23) محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 71، ص 402 .

24) انعام/79 .

25) انعام/162 .

26) مرتضي مطهري، فلسفه اخلاق، ص 279 .

27) همان، ص 286 .

28) بقره/138 .

29) رضا حق‏پناه، آزادي اخلاقي، انديشه حوزه، ش 5 .

30) انبيا/73; شمس/8 .

31) جمعه/2 .

32) شيخ عباس قمي، سفينة البحار، ج 1، ص 410 .

33) بقره/30 .

34) احزاب/72 .

35) بقره/33 - 31 .

36) اعراف/172 .

37) اسراء/7 .

38) بقره/24 .

39) ذاريات/56 .

40) اسراء/70 .

41) ر . ك .: ژان پل سارتر، اگزيستانسياليسم و اصالت‏بشر، ترجمه مصطفي رحيمي، نيلوفر، 1380; ژان پل سارتر، اگزيستانسياليسم يا مكتب انسانيت، ترجمه جواهري، انتشارات فرخي .

42) ايان باربور، علم و دين، ص 78 .

43) ر . ك .: كاپلستون، تاريخ فلسفه از فيشر تا نيچه، ج 7 .

44) موريس كريستين، ژان پل سارتر، ترجمه منوچهر بزرگمهر، ص 66 .

45) محمد تقي جعفري، كيهان انديشه، ش 81، ص 71 .

46) همان، ص 389 .

47) مرتضي مطهري، اسلام و مقتضيات زمان، ج 2، ص 231 .

48) محمدعلي فروغي، سير حكمت در اروپا، ج 3، صص 285 - 278 .

49) شمس/8 .

50) جعفر سبحاني، مجله كلام اسلامي، ش 30، ص 11 .

51) ويل دورانت، لذات فلسفه، صص 90 - 86 .

52) مرتضي مطهري، اسلام و مقتضيات زمان، پيشين، ص 248 .

53) رضا حق پناه، پيشين .

54) ويليام كي فرانكنا، فلسفه اخلاق، ترجمه هادي صادقي، ص 227 .

55) سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، ج 1، ص 379; مرتضي مطهري، اسلام و مقتضيات زمان، ج 1، ص 389 و ج 2، ص 231 .

56) مقام معظم رهبري، 12/6/82 .

57) رهبر معظم انقلاب، 12/6/77 .

58) نقد و نظر، سال چهارم، ش 2 - 1، ص 341 .

59) مرتضي مطهري، حكمتها و اندرزها، ص 29 .

60) جاثيه/23 .

61) عبدالواحد التميمي الآمدي، غررالحكم، ص 498 .

62) قصص/50 .

63) نهج‏البلاغه، ترجمه فيض الاسلام، ص 119 .

64) عبدالواحد التميمي الآمدي، پيشين، ص 292 .

65) امام خميني، چهل حديث، ص 147، شرح حديث دهم .

66) مرتضي مطهري، حكمتها و اندرزها، ص 38 .

67) محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 67، ص 65 .

68) نهج‏البلاغه، حكمت 211 .

69) همان، حكمت 133 .

70) رضا حق‏پناه، پيشين .

71) فهرست غرر الحكم، ص 187 .

72) نهج‏البلاغه، خطبه 222 .

73) برتراند راسل، تاريخ فلسفه، ج 3، ص 216 .

74) همان، ص 491 .

75) مرتضي مطهري، سيري در نهج‏البلاغه، ص 184 .

76) مرتضي مطهري، انسان كامل، صص 327 - 326 .

77) همان .