لطفا منتظر باشید ...
اعتدال در رفتار «قسمت اول»
سيد مهدي موسوي كاشمري از مسائل بسيار مهم در زمينه مباحث اخلاقي، توجه به اعتدال و رعايت آن در شؤون مختلف زندگي فردي و اجتماعي است كه با توجه به محدوديت مقاله، به طور گذرا و مختصر مورد بررسي قرار ميدهيم.واژه «اعتدال» از ماده «عدل» مشتق شده است؛ از كتابهاي لغت چنين برداشت ميشود كه در اين واژه معناي مساوات و موازنه بين اشياء و امور مرتبط، بيشتر مورد نظر است. راغب اصفهاني در اين باره مينويسد: روايت شده است كه «آسمان و زمين بر اساس عدل بر پا شده است» و اين به خاطر توجه دادن به اين نكته است كه چنانچه هر يك از اركان نظام هستي كه بر اساس حكمت تنظيم شده، نسبت به اركان ديگر، كمتر و يا بيشتر بود، اساس جهان دگرگون شده و در هم فرو ميريخت.(1)بنابراين، اعتدال در زمينه اخلاق، يعني مبناي زندگي را بر قانون و برنامهاي صحيح منطبق كردن، بذل توجه كافي به نيازها و امور مربوط به زندگي فردي و اجتماعي، مهمل نگذاشتن هيچ يك از ابعاد حيات انساني و فدا نكردن هيچ كدام از آنها و در يك كلام، در هر امري بين افراط و تفريط، حدّ ميانه را برگزيدن.عدل و اعتدال از اموري است كه فطرت آدمي بدان مايل است و تحسين عقل را برميانگيزد.«عثمانبن مظعون» ميگويد: من در ابتداي مسلماني، در حال شكّ به سر ميبردم، ولي پس از نزول آيه شريفه «انّ اللّه يامر بالعدل و الاحسان»(2) كه در آن دستور به عدل داده شده است به حقانيّت دين اسلام واقف شدم و جان و دل بدان سپردم.(3)همچنين نزول اين آيه كريمه و رهنمود مترقي، حتي برخي از مشركان را تحت تأثير قرار داد.(4)اكنون كه معناي اعتدال روشن شد، به مواردي از قلمرو آن در فرهنگ تربيتي اسلام اشاره ميكنيم.1 ـ امور عبادي
اعتدال و رعايت حدّ ميانه و پرهيز از افراط و تفريط از چنان اهميتي برخوردار است كه حتي شامل شريفترين و بنيانيترين اركان حيات معنوي انسان يعني عبادت نيز ميشود. در روايات بسياري كوچك شمردن نماز و عبادت و بيتوجهي بدان به شدّت نهي شده(5). و حتي در برخي از آنها، براي به جاي آوردن نمازهاي مستحبّي تأكيد شده است(6) تا آنجا كه انجام قضاي آنها نيز توصيه شده است(7)؛ در هر حال، رواياتي كه لزوم رعايت حدّ ميانه در عبادت را مورد تأكيد قرار داده و از افراط در عبادت، همچون تفريط آن، نهي كرده و خروج از حدّ اعتدال را داراي آثار منفي ذكر كردهاند(8)، بسيار است.نبي اكرم(ص) در يكي از سخنان حكيمانه خود ميفرمايد:«انّ هذا الدين متين فاوغلوا فيه برفق ...»(9)همانا اين دين، متين و با صلابت است، با سرعت و با رفق و مدارا در آن حركت كنيد.همانگونه كه ملاحظه ميكنيد، رسول خدا(ص) در اين جمله كوتاه و بليغ، هم دستور به سير شديد و هم توصيه به رعايت مدارا در عمل به دستورات اسلامي و عبادت كرده است. ناگفته نماند كه رابطه بين متانت دين و سرعت حركت و رفق و مدارا در آن، خود مطلب ديگري است كه در اين مقال نميگنجد و بيان آن را به فرصتي ديگر واگذار ميكنيم.2 ـ امور اقتصادي
الف ـ كسب و كاردر رهنمودهاي امامان معصوم(ع) كه آييننامه جامع زندگي ماست، بيكاري، تنبلي و سستي در امور معيشت و كسب درآمد مذمّت شده است؛ حتي حضرت امام صادق عليهالسلام، ترك كسب و كار براي اداره زندگي را عمل شيطان معرفي كرده و آن را ناشي از كم عقلي و فرومايگي شخص دانستهاند.(10)و نيز در روايت ديگري ميخوانيم: شخصي به امام صادق(عليه السلام) عرض كرد: دعا كن خداوند به من روزي راحت و آسودهاي بدهد. آن حضرت فرمود: «برايت دعا نميكنم. برو همانگونه كه خداوند دستور داده، سعي و تلاش كن.»(11)يكي از مهمترين فلسفههاي توصيه به كار و تلاش، مبارزه با فقر است و اين نيز از اساسيترينعوامل دلمشغولي و بازدارندگي انسانهاي عادي از پيمودن طريق كمال و نيل به سعادت معنوي است.اميرالمؤمنين عليهالسلام در يكي از سخنان خود به محمدبن حنفيّه ميفرمايد: اي فرزندم من از تأثير فقر بر سرنوشت تو ميترسم. پس، از آن، به خداوند پناه ببر، زيرا فقر مايه نقص در دين و پريشاني فكر و برانگيزاننده كينه است.(12)البته آنچه گفته شد، نسبت به اشخاص عادي، صادق است، ليكن در باره انسانهاي متعالي و كمال يافته، قضيه اينگونه نيست و شايد جمع بين روايات بالا كه بر شمرديم و احاديثي كه در آن، فقر، نيكو شمرده شده و از آن مدح گرديده است، همين نكته باشد؛ با اين حال، به منظور حفظ اعتدال جامعه و جلوگيري از فرو رفتن در دنياطلبي و غرق شدن در كسب معيشت و فراموش شدن ارزشهاي اخلاقي، امامان معصوم عليهالسلام، به پيروي از رسول اكرم صلياللّه عليه و آله، تجاوز از حدّ اعتدال در جمع ثروت و دلبستگي بدان را به شدّت نكوهش كردهاند و بر رعايت حدّ ميانه در كسب درآمد و جمع ثروت، سفارش نمودهاند. به عنوان نمونه، امام صادق عليهالسلام ميفرمايند:براي كسب درآمد به منظور اداره زندگي، در مرز بين عمل انسان كمكار و شخص حريص دنياپرست، حركت كن ... .(13)ب ـ مصرفاز مسائلي كه در قرآن كريم بدان توجه داده شده و در روايات متعدّد نيز بدان توصيه گرديده است، مصرف بهينه و بهرهوري از نعمتها و مواهب الهي است، همچنان كه بر خود سخت گرفتن و بركناري راهيانه از آن نيز به شدّت نكوهش شده است.(14)در متون اسلامي، تجاوز از حدّ اعتدال و زيادهروي در مصرف، تحت عنوان «اسراف»، سخت مذموم شمرده شده و ممنوع به حساب آمده است(15)، به گونهاي كه آن را در زمره گناهان كبيره مييابيم و مرتكب آن اگر بدون توبه بميرد، جايگاهش جهنم خواهد بود.اسراف و عدم بهرهمندي مناسب از كالاهاي مصرفي بخصوص مواد غذايي، در عصر كنوني يكي از مهمترين مشكلات جوامع بشري، چه در سطح اقتصاد خانوادهها و امور شخصي و چه در عرصه جهاني، محسوب ميگردد. اين موضوع براي كشور ما كه در شرايط فوقالعاده دوران سازندگي به سر ميبرد، از اهميت ويژهاي برخوردار و ضرورت جلوگيري از آن و ارائه الگوي مصرف مناسب، امري اجتنابناپذير است.بدين خاطر رهبر معظم انقلاب، در طليعه سال نو همگان را بدان فرا خواندند و بر حياتي بودن آن پاي فشردند. آري الگوي مناسب مصرف و جلوگيري از اسراف بايد بر فرهنگ مصرف جامعه، حاكم شود و دولتمردان و كارگزاران جامعه در اين امر؛ الگو و اسوه مردم باشند و در استفاده از بيتالمال و مصرف ثروت ملي؛ نهايت صرفهجويي را مبذول داشته و از اسراف و ريخت و پاش آن بپرهيزند و بر آحاد ملت نيز لازم است كه علاوه بر عمل به اين امر مهم و جلوگيري از اسراف در نهاد خانواده، بر عملكرد مسؤولين امر در اين زمينه نظارت داشته و به موقع و با رعايت جوانب امر، تذكر لازم را بدهند.نگاهي هر چند كوتاه به آمارهايي كه گاهي به وسيله سازمانهاي جهاني و منابع خبري در خصوص هزينههاي جاري تسليحاتي، خرجهاي غير ضروري، مصارف هنگفت و كلان كشورهاي مرفّه و جوامع پيشرفته، نابودي مواد غذايي توسط نظام سرمايهداري براي تثبيت قيمتها و از سوي ديگر، فقر و پريشاني مردم كشورهاي عقبمانده يا در حال توسعه، منتشر ميكنند، دلخراش و نفرتانگيز است.در قسمت بعد به موارد ديگري از اعتدال خواهيم پرداخت. انشاءاللّه.1ـ المفردات في غريب القرآن، ص325.
2ـ نحل(16) آيه 90.
3ـ تفسير الميزان، ج12، ص349، بيروت.
4ـ همان، ص350.
5ـ وسائل الشيعة، ج4، ص23 ـ 47، ابواب اعداد الفرايض، بيروت.
6ـ وسائل الشيعة، ج3، ص51.
7ـ همان، ص55.
8ـ اصول كافي، ج2، ص86.
9ـ همان، ص87.
10ـ وسائل الشيعة، ج22، ص8.
11ـ همان، ص10.
12ـ نهجالبلاغه، حكمت 319.
13ـ وسائل الشيعة، ج12، ص30.
14ـ ر.ك: پژوهشي در اسراف، از همين نويسنده، ص179 ـ 200، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه.
15ـ همان، ص44 ـ 53.
