اعتدال در رفتار «قسمت دوم»

سيد مهدي موسوي كاشمري

در نوشتار پيش به مواردي از قلمرو اعتدال در فرهنگ تربيتي اسلام پرداختيم. و اينك ادامه آن.

3 ـ روابط اجتماعي

توجه به اعتدال و مبنا قرار دادن آن در برخوردها و مناسبات اجتماعي از مهمترين عوامل موفقيت در جامعه است و فراموش كردن آن ريشه بسياري از شكستها و زيانها به حساب مي‏آيد. در اينجا به طور اختصار به برخي از موارد آن اشاره مي‏كنيم.

الف ـ دوستيها و دشمنيها

در يكي از مقالات پيشين اهميت و جايگاه رفيع دوستيابي در صحنه حيات بشر به قدر كافي مورد بحث و گفتگو قرار گرفت كه خوانندگان عزيز در صورت لزوم به آن مباحث رجوع خواهند كرد. ليكن به طور اجمال بايد دانست كه انسان فقط از طريق روابط سازنده و محبت‏آميز با همنوعان خود مي‏تواند مزّه شيرين زندگي را احساس كند و به حيات خود معنا دهد. اميرالمؤمنين(ع) عدم موفقيت شخص را در اين خصوص از ناتواني و عجز او دانسته، مي‏فرمايد:

«اعجز النّاس من عجز عن اكتساب الاخوان و أعجز منه من ضيّع من ظفر به منهم»(1)
«ناتوان‏ترين مردم كسي است كه از دوستيابي عاجز باشد و ضعيف‏تر از او شخصي است كه دوستاني را كه به دست آورده، بر اثر بي‏توجهي به شرايط دوستي و حقوق آنان، از كف بدهد.»
انسان گاهي كساني را مي‏بيند كه وقتي با شخصي طرح دوستي مي‏ريزند، فكر مي‏كنند اداي حق دوستي به آن است كه همه چيز خود را در او خلاصه كنند و حتي رضاي او را بر رضايت پدر و مادر خود مقدم مي‏دارند و به سر بردن با او را بر همراه بودن با همسر و فرزندان خود ترجيح دهند. همه اسرار خويش حتي مسائل خصوصي زندگي‏شان را با او در ميان مي‏گذارند و از كارهايي كه كرده‏اند تا اموري كه تصميم آن را دارند، از محبتها و نفرتها و از همه چيز با او گفتگو كنند و حتي از مال خويش بگذرند، در حالي كه همان را از پدر و مادر يا همسر و فرزندان خود دريغ مي‏كنند. اين در حالي است كه بسيار اتفاق مي‏افتد كه ناگهان آن شخص، بر اثر پيش‏آمدي هر چند جزئي، در روابط دوستانه تجديد نظر كرده و پيمان دوستي خود را بر هم مي‏زند و به همراز پيشين خود پشت كرده، رفته رفته اين جدايي تشديد مي‏شود و چه بسا اين دوستي به دشمني و تقابل تبديل گردد. و در اين هنگام است كه نوبت به تسويه حساب و خالي كردن عقده دل مي‏رسد. او همه اسرار اين بيچاره را مي‏داند و به ضعفهاي شخصي و خانوادگي‏اش واقف گشته و چه بسا مدرك و سوژه‏اي نيز بر ضرر او به دست آورده است تا روزي در جهت خواسته‏هاي خود به كار گرفته و او را رسوا كند و چه بسا در اين ميان با تحريك و فتنه‏انگيزي، شيطان او را به راهها و كارهايي دعوت كند كه به هلاكت و گمراهي‏اش منجر شود. چنين فردي به خاطر حفظ حيثيّت خود ناچار مي‏شود به خواسته‏هاي پليد او تن در دهد و خود را در مهلكه‏اي بزرگتر گرفتار مي‏سازد. آري، متأسفانه ريشه بسياري از فتنه‏ها و گمراهيها بخصوص در بين نسل جوان در همين موضوع است.

حالت عكس اين قضيه نيز، زياده‏روي در ابراز دشمني است. بعضي از افراد وقتي با كسي از در خصومت و قهر وارد مي‏شوند، از هيچ تندي و گفته ماورايي نسبت به او دريغ نمي‏كنند و چنان در اين خصوص ميدان‏داري مي‏كنند كه گويا هيچ وظيفه‏اي غير از آن ندارند؛ در حالي كه ممكن است با ميانجيگري انساني خيرخواه يا با گذشت زمان يا بر اثر پيش‏آمدي، خصومت آنها پايان پذيرفته و جاي آن را دوستي و مودّت پر كند. در اين ميان تنها چيزي كه براي انسان تندرو و بي‏بند و بار باقي مي‏ماند، گذشته ناروا و ناپسند او است كه نسبت به مخالف ديروز و دوست امروز، در پيش گرفته بود و اكنون شرمندگي و سرافكندگي آن بر جاي مانده است. از اين‏رو، اميرالمؤمنين عليه‏السلام در يكي از كلمات بلند خود چنين مي‏فرمايد:

«اُحبب حبيبك هونا ما عسي أن يكون بغيضك يوما ما وا بغص بغيضك هونا مّا عسي أن يكون حبيبك يوما ما»(2)
دوستت را چنان دوست بدار، شايد روزي دشمنت گردد و با دشمنت چندان دشمني مكن، شايد روزي دوست تو گردد.

بنابراين انسان بايد در روابط
اجتماعي خود و دوستيها و دشمنيها حد اعتدال را رعايت كند و از افراط و تفريط بپرهيزد تا در مواقع لازم بتواند منافع و آبروي خود را حفظ كرده و به وظيفه ديني و انساني‏اش عمل كند.

ب ـ اعتماد

يكي از ريشه‏دارترين پايه‏هاي حيات اجتماعي، عنصر اعتماد در روابط و مناسبات موجود بين مردم است. اين موضوع به حدي ضروري و روشن است كه منكري براي آن متصور نيست، چه اين كه عدم آن چيزي جز سستي و فروپاشي تمامي پيمانها، معاهده‏ها، دوستيها و غيره كه اساس زندگي جمعي و تمدنها بر آن نهاده شده، نخواهد بود.

قرآن كريم با توجه به ضرورت وجود اين عنصر در تحكيم ارتباطات اجتماعي، فرمان گسترش و توسعه آن را صادر كرده و بر اين قاعده اجتماعي كه مقتضاي عقل است، تأكيد كرده است.

عبداللّه‏ بن سنان مي‏گويد: از امام صادق عليه‏السلام درباره تفسير آيه شريفه: «يا ايها الذين آمنوا اوفوا بالعقود ...»(3) پرسيدم، آن حضرت فرمود: مقصود، عهدها و پيمانهاست.(4)
همچنين در جاي ديگر، از هر آفت و مانعي كه به اساس اين امر حياتي لطمه وارد سازد، نهي كرده و به اجتناب از آن فرمان داده است:

«يا ايها الذين آمنوا اجتنبوا كثيرا من الظّنّ ان بعض الظّنّ اثم و لا تجسسوا ...»(5)
اي مؤمنان از بسياري بدگمانيها بپرهيزيد، همانا برخي از آنها گناه است و تجسّس و پرده‏برداري مكنيد.

هر چند اين اصل اجتماعي از اهميت زيادي برخوردار است،
ليكن اعتماد بيش از حدّ به ديگران، بخصوص در مسائل خطير و سرنوشت‏ساز با موازين عقلي ناسازگار است كه از آن جمله، اعتماد بيش از حدّ در مسائل ناموسي است و بسيار خطرناك، ناروا و به دور از احتياط است.

متأسفانه اين موضوع در برخي از خانواده‏ها شايع است و از آنجا كه طبع بشر به شهوات تمايل دارد، سهل‏انگاري و ساده‏انديشي در اين خصوص غير معقول و موجب گمراهي و پشيماني است. در اين گونه خانواده‏ها روابط و معاشرتها ميان زن و مرد بخصوص بين دختران و پسران به صورت مختلط است. بدين گونه كه همگان بر سر يك سفره بدون رعايت پوشش و حياي اسلامي و روبه‏روي هم مي‏نشينند و از هر دري همراه با خنده و شوخي با هم سخن مي‏گويند و گاه و بي‏گاه نيز با عناوين مختلف دختران و پسران به صورت فردي و خصوصي با هم مراوده و معاشرت مي‏كنند و پدران و مادران نيز بدون توجه به غرايز قوي دوران جواني و جاذبه‏ها و حالات خاص اين دوره حساس و استثنايي، و غافل از تأثير مخرب صحنه‏هاي شهوت‏انگيز بر فكر فرزندان خود از كنار اين‏گونه مسائل به سادگي مي‏گذرند و در صدد كنترل و مراقبت برنمي‏آيند.

مسلم است كه فرزندان چنين خانواده‏هايي در آينده دچار مشكلات مختلف رواني گشته و به دام شيطان گرفتار مي‏شوند و چه بسا پاي آنها به بي‏بند و باري باز
شده و به دنبال آن جواني و عمر خود را تباه كنند. اگر خوب دقت كرده و مسائل را ريشه‏يابي كنيم، درمي‏يابيم كه بسياري از فسادها و تباهيها ناشي از خطاهاي پدر و مادر در اين‏گونه موارد و اعتماد بيش از حد به ديگران در امور خانوادگي است. از اين‏رو، به مقتضاي حكم عقل، علاج واقعه قبل از وقوع بايد كرد و بايد جانب احتياط را از دست نداد. امام صادق(ع) در اين باره فرمود:

... در مورد قابل اعتمادترين مردم در نزد خود، باز هم جانب احتياط را از دست مده.(6) در ادامه به موارد ديگر در اين خصوص خواهيم پرداخت. ان‏شاءاللّه‏.