تشكلات حزبى

محمد هادى معرفت

در همين رابطه اين پرسش مطرح است كه آيا تشكلات حزبى در نظام حكومت اسلامى جايگاهى دارد؟اين سؤال از آن جهت مطرح است كه از يك سو ضرورت همگون بودن نظامهاى سياسى حاكم بر جهان امروز،ايجاب مى‏كند كه حكومت اسلامى خود را با عرف سياست جهانى هماهنگ سازد تا امكان برقرارى روابطسياسى بر اساس ضوابط بين المللى تحقق پذير باشد. و از سوى ديگر، تحزب گرايى، مايه تشتت و تفرقه وتضارب آراء گشته و در صفوف مسلمين، رخنه و شكاف ايجاد مى‏كند و اين بر خلاف دستور قرآن كريم است كه‏به فشرده بودن صفوف مسلمين دستور اكيد داده است:

«واعتصموا بحبل الله جميعا و لاتفرقوا و اذكروا نعمة الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم‏فاصبحتم بنعمته اخوانا» (1) .

به ريسمان ناگسستنى الهى(وحدت و برادرى اسلامى) چنگ زنيد و از هم مپاشيد و ياد آوريد عنايت الهى‏را كه شما را از دشمنى و ستيز با يكديگر نجات بخشيد و دلهاى شما را به يكديگر نزديك كرد تا آن كه به‏فضل الهى امروزه برادروار گرد هم آمده‏ايد. «من الذين فرقوا دينهم و كانوا شيعا كل حزب بما لديهم فرحون‏» (2) . راه و روش خود را از يكديگر جدا ساختند، و به صورت دسته‏ها و گروههاى جدا از يكديگر مى‏زيستند و هرگروهى به آنچه خود مى‏پنداشتند، دلخوش بودند.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «المسلمون اخوة، تتكافا دماؤهم، و هم يد على من سواهم، يسعى بذمتهم ادناهم‏» (3) .مسلمانان همه برادر و برابرند، و جملگى يكدست در مقابل بيگانه قرار گرفته‏اند. آن كه در پائين‏ترين رتبه قراردارد، با حمايت جمع اقدام مى‏كند.

يعنى فرد فرد آحاد مسلمين از حمايت جمع برخوردارند و جملگى هماهنگ هستند.

اكنون با نظر به مراتب ياد شده، تشكلات حزبى مى‏تواند، دو اثر و پيامد منفى داشته باشد:

اولا شيرازه وحدت ملى و اسلامى گسسته شود و پراكندگى گرايشها و خواسته‏ها، شكافهاى عميقى درميان امت‏بوجود آورد، زيرا هر گروه به آنچه دارند دلخوش‏اند، «كل حزب بما لديهم فرحون‏» (هر كه نقش‏خويشتن بيند در آب). و آن وحدت و يگانگى و همبستگى كه لازمه برادرى اسلامى است، از هم مى‏پاشد ومسلمانان را رو در روى يكديگر قرار مى‏دهد.

ثانيا آزادى در انتخاب از مردم گرفته مى‏شود، زيرا حزب‏گرايى، اهداف ديكته شده را در مقابل اعضاء وهواداران قرار مى‏دهد، و انتخابات به گونه كاناليزه شده صورت مى‏گيرد. بنابراين، مردم آزاد نيستند و به ناچاربايستى كانديداهاى مطرح شده از سوى احزاب را برگزينند. در صورتى كه در فرهنگ اسلامى، انسان، آزادآفريده شده و در انتخاب راه كاملا آزاد است.

در روايات صحيحه آمده: «الناس كلهم احرار» (4) .

امام اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه‏اى به فرزندش امام حسن عليه السلام مى‏نويسد:

«ولا تكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا». (5)

بدون ترديد بنده ديگرى بودن، در آن است كه انسان در تصميمات خود، پيرو ديگران باشد و انتخاباتى كه‏از كانال حزبى انجام مى‏گيرد، انتخاب آزاد نيست، بلكه انتخاب در چارچوب سياستها و تصميمات حزبى است!ولى در اين زمينه بايد گفت، اين گونه برداشتهاى ناروا از تشكلات حزبى، ناشى از انديشه‏هاى ناپخته سياسى‏است. اسلام، سعى بر آن دارد كه رشد سياسى در آحاد مردم ريشه‏دار و بنيادين گردد. و ملت مسلمان همواره‏به مسائل سياسى علاقه نشان داده، در تمامى صحنه‏هاى سياسى حضور فعال داشته باشند. بر اين اساس هيچ‏كس و هيچ برنامه‏اى نمى‏تواند، اين علاقه و رشد سياسى را از ملت مسلمان بستاند، زيرا اين علاقه ريشه‏داراست و از احساس دينى و مذهبى آنان برخاسته است.

همچنين بايد دانست كه مساله جهت دهى سياسى، مساله ديگرى است و هدف از آن اين است كه اين‏رشد سياسى به شكل درست صورت گيرد، بدين گونه كه گروهى از انديشمندان مخلص و دين باور، و آشنا به‏اوضاع سياسى جهان و كشور گرد هم آيند و مسائل سياسى را يك به يك مورد بررسى قرار دهند و با انديشه‏صحيح، بهترين روش را جست و جو كنند، آنگاه با عرضه انديشه‏هاى مورد توافق خود بر مردم، يعنى درمعرض آراى عمومى قرار دادن، بر پختگى آن بيافزايند و ضمن آن كه رهنمودهاى لازم را ارائه مى‏دهند آماده‏پذيرفتن انتقادات و پيشنهادهاى مردمى نيز باشند.

«ولتكن منكم امة يدعون الى الخير و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم‏المفلحون‏» (6) . بايد گروهى از شما گرد هم آيند و راه اصلح را ارائه دهند و پسنديده را از ناپسندجدا سازند. اين چنين گروهها رستگار خواهند بود. و بدين سان براى انتخاب بهترين راه، هم‏انديشمندان سعى خود را كرده‏اند و رهنمودهاى لازم را عرضه نموده‏اند و علاوه اعتماد مردم رانيز كسب كرده‏اند، و مردم نيز با كمك انديشمندان مخلص، بهتر به مصالح خويش راه يافته‏اند.البته با تعدد تشكلات حزبى، بهتر مى‏توان مشكلات سياسى را حل و فصل نمود، زيرا با تعددگروههاى سياسى، مراكز تحقيق در مسائل سياسى، متنوع خواهد شد و از برخورد انديشه‏ها وافكار گوناگون، بيشتر مى‏توان به كاستيها پى برد، زيرا هر گروه، ممكن است‏به نقص خود پى نبردكه در اين صورت ديگر گروهها، آنان را آگاه مى‏سازند، همچون مراكز تحقيق علمى، كه هر چه‏پرشمارتر باشد، در پيشرفت علم، بيشتر مؤثر است. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

«من استقبل وجوه الآراء، عرف مواقع الاخطاء».

با دريافت آراى گوناگون، مى‏توان به مواضع اشتباه پى برد.

آرى، اين در صورتى است كه گروهها و انديشمندان، خالصانه بكوشند و همگى در پى مصالح امت‏باشند ونه به دنبال بدست آوردن پست و مقام يا شهرت و نام. اگر رهنمود است، صميمانه باشد، و اگر انتقاد است،مخلصانه باشد و همواره رضاى خدا و مصالح مردم مد نظر باشد. متاسفانه اين بينش و گرايش در جامعه‏هاى‏عقب افتاده يا در حال رشد، كمتر حاكم است. و هر گونه تشكلات حزبى، در نهايت‏به گروه گرايى و ستيزمى‏انجامد. هم از اين رو مرحوم سيد جمال‏الدين اسدآبادى در گفته مشهور خود يادآور شده است:

«الحزبية فى الغرب دواء، و فى الشرق داء».

تشكلات حزبى در جامعه‏هاى غربى، راه درمان دردها است. و در جامعه‏هاى شرقى، منشا دردها.

1) آل عمران 3: 103.

2) انفال 8: 46.

3) كافى شريف ج‏1 ص 403 - 404.

4) كافى شريف ج 6 ص 195 حديث 5 و ج 7 ص 420 حديث 1 و ج 8 ص 69 حديث 26. وسائل ج 23 ص 54 حديث 1 و ج 27ص 253 حديث 9 و نيز تهذيب و استبصار و من لايحضره الفقيه.

5) نهج البلاغه - (صبحى صالح) ص‏401

6) آل‏عمران 3: 104. و نيز در سوره اعراف 7: 159 آمده: «و من قوم موسى امة يهدون بالحق و به يعدلون‏». و آيه 181: «وممن‏خلقنا امة يهدون بالحق و به يعدلون‏» همواره مردانى به گونه گروهى راه حق را يافته و رهنمون به آن بودند.