جايگاه عشق در عرفان امام خميني رحمه‏الله

علي غفارزاده

عضو هيأت علمي گروه معارف دانشگاه اصفهان

چكيده

رسيدن به بالاترين مقامات معرفت و كمال روحاني، پيوسته از اهداف بلند انسانهاي عارف بوده است. در انديشه اين انسانها، محبت رمز رسيدن به اين مرحله از تعالي و كمال روحاني است كه از آن در آثار خود به «حب»، «عشق»، «محبوب» و «معشوق» ياد كرده‏اند.

مقدمه

عارفان وارسته و سالكان طريقت و دريافتگان حقيقت و بزرگان معرفت، عشق را خمير مايه جهان هستي دانسته و چرخش عالم را بر مدار حبّ تبيين مي‏كنند. (فصوص الحكم: 203) و راز آفرينش و منشأ ظهور و تجلّي كاينات را عشق و حبّ الهي مي‏دانند. از آنجا كه حق تعالي محبّ ذات خويش است، چنين حبّي مستلزم آن است كه آثار مربوط به ذات نير محبوب باشد و در نتيجه، اين عشق به ذات پيامدي زيبا و آميخته به محبّت دارد كه همان تحقّق نظام هستي است. حديثي است به نقل از حضرت داوود نبيّ عليه‏السلام كه چون از حضرت حق علت آفرينش و رمز و راز خلقت را جويا شد، خداوند متعال در پاسخ فرمود: «كُنْتُ كنزا مخفيا، فأَحْبَبْتُ اَن أعرف، فخلقتُ الخلقَ لِكَي أعرف». (مجلسي، 1403: 84/199، ح 6؛ ابن عربي، 1418: 318) مولوي نيز به اين حديث چنين اشاره كرده است:

در اين حديث شريف اشاره‏اي لطيف به راز خلقت شده و با مقدّم داشتن كلمه حبّ بر معرفت، عشق و حبّ را مفتاح عالم هستي معرفي كرده است. خداوند متعال پس از بيان «كنتُ كنزا مخفيا» كه به مقام غيب الغيوبي اشاره دارد، عبارت «أحْبَبْتُ» را بر موارد ديگر مقدّم مي‏دارد و بزرگان معرفت چنين برداشت كرده‏اند كه حبّ و عشق عامل پيدايي و علة العلل ظهور آفرينش است. آنان محور عالم و مدار گردش هستي را عشق مي‏دانند و بر اين باورند كه: «لولا العشق ما تكون متكون». (دماوندي، 767) محيي الدين بن عربي، بنيان‏گذار عرفان نظري، به صراحت مي‏گويد: «فلولا هذه المحبّه ما ظهر العالم في عينه فحركته من العدم الي الوجود حركة حبّ الموجد لذلك»؛ يعني اگر چنين محبّت و عشقي نبود، هرگز عالم و جهان هستي ظهور نمي‏يافت. امام خميني رحمه‏الله نيز بر اين باور است كه ظهور تمام حقايق در حضرات خارجيه، به مقدّرات آنها در حضرت علمي بستگي دارد و تقدير در حضرت علميّه، به حبّ ذاتي است و اگر اين حبّ و محبّت نبود، هيچ موجودي از موجودات ظهور نمي‏يافت و احدي به كمال واصل نمي‏شد. (امام خميني، 1373: 71) و همين حبّ ذاتي است كه مدير و مدبر ملك و ملكوت است. (چهل حديث، 76) بدين ترتيب، طبق عقيده امام رحمه‏الله هم ايجاد موجودات و هم إبقاي آنها وابسته به حبّ ذاتي است و چنين حبّي هم علت موجده و هم علت مبقيه است. امام رحمه‏الله از اين دو ساحت به ايجاد و ايصال موجودات به كمال، تعبير كرده‏اند:

«ولولا ذلك الحبّ، لما يظهر موجود من الموجودات و لا يصل احد الي كمال من الكمالات؛ فانّ بالعشق قامت السموات؛ (امام خميني، 1373:71)

اگر حبّ ذاتي حق تعالي نبود، هيچ موجودي از موجودات پا به عرصه هستي نمي‏گذاشت و هيچ پديده‏اي به كمال مطلوبش نمي‏رسد، و همانا آسمان‏ها بر پايه عشق استوار است.

پس نظام آفرينش، از ديدگاه امام رحمه‏الله چه در ايجاد و چه در بقا در پرتو عشق است. امام رحمه‏الله با بيان زيبا و شاعرانه خويش اين دو ساحت را چنين معرفي مي‏كنند:

(ديوان امام 62)

(همان، 179)

امام رحمه‏الله در مصباح الهدايه، در بحث حضرات خمس، جهان هستي را مرهون فيض اقدس و تجلّي نخستين حق مي‏دانند كه به واسطه حبّ ذاتي به وجود آمده و متذكر مي‏شوند كه خدا ذات خود را در آيينه صفات شهود مي‏كند و سپس به ظهور اين عالم و عوالم ديگر مي‏پردازد. (امام خميني، 1373:)

اما بايد دانست كه نقش آفريني عشق به اينجا خاتمه نمي‏يابد، بلكه همچنان‏كه عشق عامل خلقت و راز آفرينش به شمار مي‏آيد و پيدايي جهان وامدار و مديون عشق خدا به جمال و جلال خويشتن است، هم‏چنين عامل هدايت و استكمال موجودات به ويژه انسان به سوي خالق هستي است؛ يعني همچنان كه عشق در قوس نزول كارساز است در قوس صعود نيز مهم‏ترين عامل و محرّك است. به عبارت ديگر، اگر قوص نزول را تعبيري از عرفان نظري و قوص صعود را تعبيري براي عرفان عملي بدانيم، براي تكميل دايره وجود و تحقّق يافتن آيه شريفه «انا للّه و انا اليه راجعون»(بقره، 2/156) در سير و سلوك عاشقانه، وجود محبّت امري حتمي است؛ و اين عشق است كه سالك طريق الي‏اللّه را برمي‏انگيزد كه قوس صعود را بپيمايد تا آغاز و انجام اين حلقه به هم بپيوندد و نظام آفرينش به غايت خود برسد.

بر همين اساس، در بحث سير و سلوك در همه آثار اهل معرفت به اين نكته تصريح شده كه انگيزه چنين حركتي، از مبدأ تا مقصد، چيزي جز عشق و محبّت نيست زيرا انسان فطرتا عاشق كمال مطلق است و اگر خود را بشناسد درمي‏يابد عاشقي است كه در راه بي‏پايان عشق قدم نهاده و هر لحظه به محبوب خويش نزديك‏تر مي‏شود. از اين رو، امام رحمه‏الله چنين سروده است:

(ديوان امام، 105)

بدين ترتيب، عشق مركب راهواري است كه او را به محبوب مطلق مي‏رساند و با گذر از فهم نيست‏هاي هست نما، خود را از قيد و بند ماسوي اللّه مي‏رهاند و از هرگونه كثرت‏طلبي و شرك رها مي‏سازد و به حقيقت توحيد رهنمون مي‏شود. و هنر انسان شدن در فهم اين حقيقت است. عين القضاة همداني معتقد است كه هركس عاشق نيست، خود بين، پركين و خود رأي است و آرزو مي‏كند كه اي كاش همه جهانيان عاشق بودند تا همه زنده و با درد بودند. (تمهيدات، 99ـ98 ؛ سخن عشق، 58-59) بنابراين، قوس نزول و صعود عرفاني با عشق همراه است.

هم تجلّيات الهي در قوس نزول زاييده عشق و محبت است و هم سالكان در قوس صعود، با عشق در سلوكند. و اين قوس صعودي لازم و ضروري است زيرا هنگامي‏كه موجودات، به هنگام نزول، تعيّن يافتند، بي‏شك، در اثر حدّ و محدوديّت و ضعف و عدم، از جمال مطلق الهي محجوب ماندند و گرفتار حجاب‏هاي ظلماني و نوراني شدند و براي رها شدن از اين حجاب‏ها قوس صعود ضروري است تا به هدايت برسند و از إنيّات نوراني برهند و اين امر با عشق ميسر است. پس به جاست كه عشق را بهترين هادي و هدايت‏گر انسان و راهگشاي سير و سلوك و عرفان اصيل بدانيم و به معجزه عشق تا آن حد ايمان داشته باشيم كه:

(ديوان امام، 115)

در پايان، همه جويندگان راه حقيقت را به پيمودن اين راه لذّت بخش و دل‏نشين دعوت مي‏كنم كه ارادتي بنمايند و سعادتي ببرند. (1) اين نوشتار، رسالت تبيين ديدگاه امام راحل رحمه‏الله را در باب عشق بر عهده دارد. اميد است براي خوانندگان، به ويژه نسل جوان مفيد واقع شود.

تعريف ناپذيري عشق

دانشمندان و متفكران درباره عشق بسيار سخن گفته و كوشيده‏اند تا به سبك و سليقه خويش آن را تبيين و توصيف كنند، ليكن اكثر آنان اعتراف كرده‏اند كه حقيقت عشق به شكل منطقي غيرقابل تعريف است و همه تعريف‏ها شرح الأسمي هستند. محيي الدين بن عربي معتقد است كه امور قابل فهم دوگونه‏اند: برخي تعريف شدني‏اند و برخي تعريف نشدني، و محبت از امور تعريف نشدني است و كسي اين حقيقت متعالي را مي‏شناسد كه لذّت آن را چشيده باشد. (ابن عربي ع 1418:2/321) از اين رو، ايشان بر اين باورند كه عشق و حبّ ذوقي است و حقيقت آن قابل درك نيست و فقط مي‏توان به توصيف آن پرداخت و بر مبناي ذوق و دريافت شخصي خود از آن سخن گفت.به همين دليل، آن بزرگوار مي‏فرمايد:

«واختلف النّاس في حدّه فما رأيت احدا حدّه بالحدّالذاتي بل لايتصوّر ذلك فما حدّه إلا بنتايجه و آثاره و لوازمه ولاسيما و قد اتّصف به الجناب العزيز و هواللّه؛ (همان، 320)

مردم در تعريف محبت اختلاف نظر دارند و من هيچ كس را نديدم كه از محبت تعريفي ذاتي و حقيقي ارائه كند زيرا چنين تعريفي براي محبت متصور نيست، بلكه مي‏توان از آثار و نتايج و لوازم آن سخن گفت، به ويژه اين‏كه خداوند خود را به اين صفت توصيف كرده است.

كلاباذي (متوفاي، 380 ه .ق) معتقد است كه محبت قابل تعريف نيست و هركسي در اين باره سخن گفته باشد به وصف و ويژگي‏ها يا تأثيرات آن يا افعال محبّان پرداخته است. (مستهلي نجار، 1363: 349)

حضرت امام رحمه‏الله نيز با ساير بزرگان اهل معرفت در اين موضوع هم داستانند و معتقدند كه عشق و محبت خارج از حدّ تعريف است و براي آن تعريف كامل و جامع قابل تصور نيست. از اين رو، چنين مي‏سرايد:

(ديوان امام، 134)

توصيف عشق

عشق يكي از مسائل اصلي و اساسي عرفان است. هيچ كتاب يا رساله عرفاني يافت نمي‏شود كه سطر يا شطري درباره عشق سخن نگفته باشد، ليكن گفت‏گو و سخن راندن درباره مقام عشق بسي سخت و دشوار است.

(مثنوي معنوي، دفتر اول، 10)

عشق درياي بيكراني است كه قطره‏هاي آن قابل شمارش نيست و در گفت و شنود نمي‏گنجد.

(مثنوي معنوي)

عشق موضوعي است كه نه قلم طاقت نوشتن آن را دارد و نه كاغذ توان ثبت آن‏را، و نه زباني قدرت بيان آن را و همه به اين مطلب اعتراف كرده‏اند. خواجه حافظ مي‏گويد:

و در جاي ديگر مي‏گويد:

امام راحل رحمه‏الله نيز معتقد است كه قلم توانايي ترسيم عشق را ندارد و در ترسيم آن بر خود مي‏شكافد. (صحيفه نور رحمه‏الله ، 21/147)

درست است كه تعريف و چيستي حقيقي عشق امكان‏پذير نيست و شرح و بيان آن در غايت دشواري است، و در واقع، عشق چشيدني است نه گفتني، و جام عشق نوشيدني است نه نوشتني، در عين حال، پهلوانان نبرد عقل و عشق و عارفان دل‏باخته و در ديگ درياي عشق سوخته، از توصيف و تبيين عشق لب ندوخته و تشنگان وادي ديوانگي را بي‏نصيب نگذاشته‏اند، و در جاي‏جاي كتب و رسايل خويش از آثار و علائم نتايج و لوازم حب و عشق سخن گفته‏اند و گوشه‏اي از زواياي پنهان عشق را آشكار و در توصيف و تبيين آن از هيچ كوششي فروگذار نكرده‏اند. حضرت امام رحمه‏الله نيز همچون ساير بزرگان عرفان در لابه‏لاي كتب اخلاقي و عرفاني، به ويژه در اولين و آخرين اثر عرفاني خويش، يعني مصباح الهدايه و ديوان شعر، از عشق سخن به ميان مي‏آورد و ناب‏ترين و پخته‏ترين تجربه‏هاي عرفاني خويش را در اختيار مخاطبان قرار مي‏دهد. حدود 167 بار واژه عشق در ديوان امام به كار رفته كه حاكي از اهميّت و جايگاه عشق در عرفان است. در اين قسمت از مقاله به چيستي و توصيف و تبيين عشق از منظر بزرگان عرفان و حضرت امام رحمه‏الله پرداخته مي‏شود.

بسياري از اهل معرفت عشق را به شوق مفرط و افراط در محبت تفسير كرده‏اند.

خواجه نصيرالدين طوسي مي‏فرمايد:

«الحبّ اذا افرط سمّي عشقا؛ (الاشارات والتنبيهات، نمط 8، فصل 18)

علاقه وقتي به حد افراط برسد، عشق ناميده مي‏شود.»

امير سيدعلي همداني مي‏گويد: عشق و آن افراط محبت است. (همداني، 1362: 46)

حضرت امام رحمه‏الله كه جهان‏بيني عارفانه او بر عشق و عاشقي استوار است، در جاي‏جاي آثار خويش به تبيين و توصيف عشق پرداخته است. پس از بررسي آثار امام رحمه‏الله به ويژه ديوان آن بزرگوار كه آخرين اثر منظوم ايشان مي‏باشد، به اين نتيجه مي‏رسيم كه عشق و محبت يكي از مباحث محوري و اساسي و شايد بتوان گفت كه مبناي همه آثار ايشان است. امام رحمه‏الله در سراسر ديوان خويش از عشق سخن مي‏گويد و خود را زاده عشق و پسرخوانده جام معرفي مي‏كند. عشق را جوهره وجودي انسان مي‏داند و حقيقت آن را اكسير مي‏نامد، از اين رو، به چيستي و تعريف اين اكسير مي‏پردازد.

عاشق نبايد در شيوه عشق‏بازي مقدمات ترتيب دهد و نتيجه بگيرد. حقيقت عشق، آتشي است كه از قلب عاشق طلوع مي‏كند و جزوه آن بر سرّ و علن و باطن و ظاهرش سرايت مي‏كند و سراپاي وجود او را فرا مي‏گيرد. بدين دليل، همه حركات و گفتار چنين انساني عاشقانه است، زيرا از كوزه همان برون تراود كه در اوست. پس از چنين انساني كه مجذوب مقام احديّت و عاشق جمال احديّت است، هرچه سر زند، از عشق به حضرت حق حكايت دارد. (سرّ الصلاة، 11)

از نظر امام رحمه‏الله محبت و عشق، براق سير و رفرف عروج است. (امام خميني، 1377: 76) عشق حقيقت جلالي و جمالي و تنزيهي و تشبيهي است كه هم غير سوز است و هم كمال آفرين و هم به تنزيه و تخليه مي‏پردازد و هم تطهير و تحليه دارد، هم «ليذهب عنكم الرجس» است و «يطهر كم تطهيرا»، عاشقان خدا از همه رذايل پيراسته و به تمام فضايل آراسته‏اند. (سخن عشق، 75)

حضرت امام رحمه‏الله حبّ الهي را مانند ساير صفات كمالي، داراي مراتب مي‏داند و بر اين عقيده است كه حبّ في اللّه از حيث شوب و خلوص، داراي مراتب فراواني است كه مرتبه والاي آن، نفي هرگونه كثرت است كه از آن به «حبّ تام» ياد مي‏كنند. (چهل حديث، 290)

از نظر امام رحمه‏الله عشق بي‏انتهاست. ايشان عشق را به درياي بيكران و صحرايي بي‏پايان همانند كرده و تصريح مي‏كنند كه هيچ حدّ و مرزي را براي عشق نمي‏توان ترسيم كرد.

وادي عشق از منظر امام رحمه‏الله وادي سرگشتگي و حيرت است كه ملكيان و ملكوتيان در پيچ و خم آن درمانده‏اند.

(ديوان امام، 134)

عشق منزلي بس خطرناك و راهي پر خوف و خطر است. گذشتن از فراز و نشيب‏هاي محبت، كار هركس نيست. در راهِ عشق بايد از سر گذشت. اينجا امام رحمه‏الله با مولوي هم‏داستان مي‏شود:

امام رحمه‏الله نيز مي‏سرايد:

(همان، 169)

عافيت حقيقي و سلامت باطني، همه در عشق است.

(همان، 169)

حضرت امام رحمه‏الله درد و غصه را از ابزار عشق و اشتياق به محبوب دانسته، كساني كه عشق را در راحتي تنعم جست‏جو مي‏كنند، تحقير كرده، مي‏فرمايند:

(همان، 169)

امام رحمه‏الله درد و رنجي را كه در راه عشقِ حق و از سوي معشوق بدان دچار شده باشد، دوست مي‏دارند و آن را زيبا مي‏بينند. لطف و رضايت يا قهر و جفاي محبوب، در نزد عارف سالك يكسان است.

حضرت امام درباره پايداري در راه عشق و درد و رنج عاشقان مي‏فرمايند:

(ديوان امام)

عاشق در راه عشقِ خود به سختي‏ها و دشواري‏ها توجّهي نمي‏كند، بلكه همانند حضرت ابراهيم خليل عليه‏السلام ، بدون هيچ ترس و ترديدي با آتش نمرود رو به رو مي‏شود و همان‏طور كه آتش نمروديان بر ابراهيم عليه‏السلام سرد و سلامت بود، رنج و سختي عشق نيز بر سالكان آسان و قابل تحمّل خواهد بود.

از منظر امام رحمه‏الله عشق دو سويه است. ميان انسان و خدا رابطه محبت‏آميز برقرار است، هم انسان عاشق، خدا را دوست دارد و هم خدا انسان را دوست دارد و از سوي او كششي است كه عاشق را مفتون خويش مي‏سازد و هيچ وقت نظر رحمت او نسبت به انسان قطع نمي‏شود.

(همان)

(همان)

حديثي از پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نقل شده كه حاكي از دو سويه بودن عشق و محبت است.

اذا أحبّ اللّهُ عبدا عشقه و عشق عليه فيقول عبادي انت عاشقي و محبّي و انا عاشق لك و محبّ لك ان اردت اولم ترد؛

وقتي بنده‏اي خدا را دوست داشته باشد، خداوند او را عاشق خود مي‏گرداند و خود نيز به او عشق مي‏ورزد. سپس مي‏گويد: بنده من: تو عاشق و دوستدار مني و من نيز عاشق و محب تو هستم. چه بخواهي و چه نخواهي.

ديلمي نقل مي‏كند كه ابويزيد محبت را چهار نوع مي‏داند كه عبارت‏اند از: 1. محبّتي كه از خداوند است و آن منّت او بر بندگان است 2. محبّتي كه از طرف بنده است و آن اطاعت از خداوند است. 3. محبّتي كه براي خداوند است و آن ياد كردن بنده از خداست 4. محبّتي كه بين خدا و بنده است كه آن عشق است. (عطف الالف المألوف علي اللام المعطوف، ص 42)

شيخ نجم الدّين رازي مي‏گويد: (رازي، 1352: 61) چون آتش عشق در غلباتِ وقت به خانه‏پردازيِ وجود صفاتِ بشريت برخاست، در پناه نور شرع به هر قدمي كه بر قانون متابعت ـ كه صورت فناست ـ مي‏زند، نور كشش ـ كه فنابخش حقيقي است ـ از الطاف ربوبيت استقبال او مي‏كند كه: «من تقرب الي بُشرا تقربت اليه ذراعا». در اين مقام رونده جز به زمام كشيِ عشق و قدم ذكر و بدرقه متابعت نتواند رفت كه:«قل ان كنتم تحبّونَ اللّهَ فاتّبِعوني يُجبِبْكُمُ اللّه»؛ بگو (به مسلمانان): اگر خدا را دوست مي‏دارند پيرويم كنيد تا خدا نيز شما را دوست داشته باشد. از نظر امام رحمه‏الله عشق مرتبتي بالاتر از عرفان دارد و به عبارتي، غايتِ آن است:

وليكن برخي از بزرگان مانند شيخ روزبهان بقلي فسايي شيرازي (522 ـ 606 ه .ق) در اين مقام، مشربي ديگر دارد و عشق را مقدمه عرفان مي‏داند. وي در فصل سي و دوم كتاب عبهر الشقين از «كمال عشق» سخن مي‏گويد و سرانجام مي‏نويسد:

«بهشت جاي زاهدان است. كنشت خرابات عاشقان است، نارسيدگي در عشق نيست، ناتواني در راه عشق نيست. آنچه گفتيم جز صفت عشق و عاشق نيست. نهايتِ عشق، بدايةِ معرفت است. در معرفت، عشق بر كمال است؛ اگر عاشق با معشوق هم‏رنگ بود، مقام توحيد يافت؛ اگر در معرفت متحير شود، مقام معرفت يافت. منتهاي عشق تا بدين دو مقام است، چون عارف شده از صفات معرفتش صفات حق رويد». (روزبهان، 1337: 145)

فطري بودن عشق

امام رحمه‏الله معتقدند كه انسان مفطور عشق است و در فطرت تمامي موجودات حب ذاتي و عشق جبلي ابداع شده است. (ر.ك: آداب الصلاة، 315؛ تفسير سوره حمد، 73؛ شرح چهل حديث، 91 و 576) به اعتقاد ايشان، همه سلسله موجودات و همه ذرات كاينات، از پايين‏ترين مرتبه تا بالاترين مرتبه، همه حق‏طلب و حق‏جويند و هركس در هر مطلوبي خدا را طلب مي‏كند. (سرالصلاة، 91) ذرات وجود عاشق روي او هستند.

(ديوان امام، 212)

بنابراين، انسان هم كه گل سرسبد موجودات است، بالفطره عاشق حق است زيرا عشقِ محبوب ازلي از روز الست در عمق وجود او نهاده شده است.

(همان، 65)

(همان)

از نظر امام رحمه‏الله ، انسان معرفت حضوري و شهودي به حق دارد: «انسان بالفطره عاشق حق است، كه كمال مطلق است، گرچه خودش نداند به واسطه احتجاب نور فطرت. پس انسان غير محتجب، كه كمال مطلق را حق بداند، و معرفت حضوري به مقام مقدّس كامل علي الاطلاق داشته باشد، آنچه از او ظهور پيدا كند، كامل بيند و جمال و كمال حق را در جميع موجودات ظاهر بيند. و چنانچه ذات مقدّس را كامل مطلق بيند، صفات جمال و جلال را كامل بيند. و همين‏طور، افعال حق را در جميل و كامل مشاهده كند، و اين كه «از جميل مطلق جز جميل نبايد» را به عين عيان و مشاهده حضوري دريابد». (امام خميني، 1377: 164)

اما بايد توجه داشت كه بر سر راه انسان موانعي وجود دارد كه انسان را از دست‏يابي به كمال محروم مي‏سازد.

در عرفان از اين‏گونه موانع غالبا به حجاب تعبير مي‏شود و امام از دو نوع حجاب نوراني و ظلماني ياد مي‏كنند و معتقدند: اگر اين‏گونه حجب از رخسار شريف فطرت برداشته شود، عشق به كمال در انسان ظهور مي‏كند و به فعليت مي‏رسد و در پي عشق به كمال، گرايش به همه خوبي‏ها حاصل مي‏شود. (ر.ك: همان، 80) البته متعلّق عشق جبلي و فطري، محبوب مطلق است و غير مطلق از آن جهت كه محدود است نمي‏تواند محبوب فطرت باشد: «تمام فطرت‏ها بلااستثنا، عشق به كمال مطلق است، عشق به خداست». (صحيفه نور، 14/209)

پوشيده نيست بر هر صاحب وجداني كه انسان به حسب فطرت اصلي و جبلت ذاتي عاشق كمال تام مطلق است و شطر قلبش متوجه به جميل علي الاطلاق و كامل من جميع الوجوه است؛ و اين از فطرت‏هاي الهيه است كه خداوند تبارك و تعالي مفطور كرده است بني نوع انسان را بر آن». (امام خميني، 1377: 127)

از نظر امام رحمه‏الله ، يكي از ادلّه استوار اثبات كمال مطلق همين عشق بشر به كمال مطلق است، زيرا عاشق فعلي بدون معشوق فعلي ممكن نيست و محال است. (صحيفه نور، 14/205)

امام رحمه‏الله معتقد است كه انسان داراي دو نوع فطرت اصلي و تبعي است . فطرت عشق به كمال را فطرت اصلي و استقلالي، و فطرت گريز از نقص را فطرت فرعي مي‏نامند، و بر اين باورند كه انسان با فطرت فرعي از غير حق دور مي‏شود و با فطرت اصلي به جمال جميل واصل مي‏شود و ساير فطريات كه در انسان موجود است، به اين دو نوع فطرت بازگشت دارند. (ر.ك: شرح حديث جنود عقل و جهل، 102 و 103) امام خميني رحمه‏الله با استمداد از عشق فطري به اثبات مبدأ و معاد مي‏پردازد. (ر.ك: همان، 182ـ184و185)

سريان عشق

از نظر امام خميني عشق الهي در اعماق وجود همه انسان‏ها اعم از صالح و طالح ساري و جاري است:

بالجمله، حال تمام سلسله بشر در هر طريقه و رشته‏اي كه داخل‏اند به هر مرتبه‏اي از آن كه رسند، اشتياق آنها به كامل‏تر از آن متعلّق گردد و آتش شوق آنها فرو نشيند و روز افزون گردد. پس اين نور فطرت ما را هدايت كرد به اين‏كه تمام قلوب سلسله بشر، از قاره‏نشينان اقصي بلاد آفريقا تا اهل ممالك متمدنه عالم، و از طبيعيين و ماديين گرفته تا اهل ملل و نحل، بالفطره شطر قلوبشان متوجه به كمالي است كه نقصي ندارد و عاشق جمال و كمالي هستند كه عيب ندارد... . (شرح چهل حديث، 183، 184)

هم‏چنين امام رحمه‏الله در جاهاي مختلف ديوان عرفاني خويش اين حقيقت را يادآور مي‏شود:

(ديوان امام)

(همان)

(همان)

علامه دهدار مي‏گويد: كسي از عشق خالي نيست ولو اين‏كه عشق را كسي حالي نيست. همه عشق دارند و ندارند. چون فطري است همه دارند، ولي چون با عظمت است هر كسي نمي‏تواند به آن احاطه داشته و آن را آن‏چنان كه هست، بشناسد.

مي‏بايد دانست كه مقصود كلي از ايجاد آدمي در دنيا ماده عشق و محبت است، و اين عشق و محبت را هركس به نوعي يافته با خود قرار داده، و آنچه حقيقت اين است نه در دست هركس و نه با هركس است و نه به اختيار هركس است كه با آن‏كه هيچ‏يك از اين ماده خالي نيستند و به اين نادانستگي كه حقيقت عشق و محبت چيست هيچ احدي نيست كه ازين وادي نلاند و بر خود اين رقم نكشد و خود را صاحب عشق و محبت نداند. (هزار و يك نكته، نكته 894)

بزرگان معرفت معتقدند كه عشق اختصاص به انسان ندارد، بلكه همه موجودات به نحوي از آن برخوردار هستند. شيخ الرئيس ابوعلي سينا معتقد است كه:

هريك از موجودات شوق طبيعي و عشق غريزي دارند. ضرورتا عشق در اين موجودات سبب و علت وجود آنهاست... پس روشن شد كه هيچ چيزي خالي از عشق نيست. (عرفان و عارف نمايان، 118ـ120)

حكيم و عارف نامدار جهان اسلام صدرالمتألهين شيرازي رحمه‏الله در اين خصوص مي‏نويسد:

حكماي متأله ـ قدس انوارهم ـ گفته‏اند كه محبت خدا در همه موجوداتي، حتي جمادات و نباتات ـ ساري است و هم‏چنين نظر داده‏اند كه مبدأ همه حركت‏ها و سكون‏ها در اجسام عالي و سافل، آسماني و زميني، همان عشق واحد أحد است، و شوق به معبود صمد... و هرچيزي ـ خواه كامل يا ناقص ـ با اراده يا بي‏اراده، داراي عشقي جبلي و شوقي غريزي و حركتي ذاتي به طلب حق است و آسمان‏ها و زمين بر اين عشق در حركت و سكونند. و غايت و مقصد از اين سير و ثبات، جز آفريننده آسمان و زمين و به سوي او نزديك گشتن نيست. (عرفان و عارف نمايان، 118ـ120)

حضرت امام رحمه‏الله نيز معتقد است كه عشق موهبتي است الهي كه همه موجودات به مناسب مرتبه وجودي خويش از آن بهره‏مندند. (ر.ك: امام خميني، 1374: در تفسير اللهم اسئلك من مسائلك بأحبتها اليك) هم‏چنين حضرت امام رحمه‏الله در اين‏باره مي‏فرمايد:

تمام موجودات و عايله بشري با زبان فصيح يك‏دل و يك جهت گويند: ما عاشق كمال مطلق هستيم. ما حبّ به جمال و جلال مطلق داريم. (شرح چهل حديث، 184)

(ديوان امام، 62)

عقل و عشق

يكي از نوآوري‏هاي قابل توجه امام خميني شناخت درست جايگاه عقل و عشق در عرفان و چگونگي تعامل آن دو مقوله با يكديگر است. ايشان از جمله عارفان نادري هستند كه به حوزه عقل ارج نهاده و به هم‏گرايي بين برهان و عرفان و شريعت پرداخته و در مصاف عقل و عشق گذر از عشق را مطرح كرده و مرز جدايي برهان و عرفان را با دقت لازم مشخص كردند و به بسياري از اختلافات ديرين فلاسفه و عرفان و علماي ظاهر قلم بطلان كشيدند.

چون تكيه‏گاه شريعت و هدايت انبيا و اوليا بر عقل است، از اين رو، امام به عقل با ديده احترام مي‏نگرند و در آثار خود عقل را ملاك تكليف و مسئوليت انسان‏ها مي‏دانند: عقل محبوب‏ترين موجود در نزد خدا هست زيرا خداوند به عزّت و جلالش سوگند ياد كرده كه آفريده‏اي محبوب‏تر از عقل ندارد. عقل مظهر علم حضرت حق است كه در مرتبه هويت و حقيقتش عالم است و ظهور آن در موجودات به اندازه استعداد آنهاست كه از حضرت علميه با واسطه حبّ ذاتي تقدير شده است، حتي كه اگر وجود نداشت هيچ موجودي از موجودات پا به عرصه ظهور نمي‏گذاشت و هيچ‏كس به كمالي از كمالاتش نمي‏رسيد. (امام خميني، 1373:70)

در عرفان امام رحمه‏الله ، عقلانيت و برهان به اندازه‏اي نقش دارد كه ايشان حوزه معارف را حق طلق عقول بشري مي‏داند:

باب اثبات صانع و توحيد و تقديس و اثبات معاد و نبوت، بلكه مطلق معارف، حق طلق عقول و از مختصات آن است. و اگر در كلام بعضي محدثين عالي مقام وارد شده است كه در اثبات توحيد، اعتماد بر دليل نقلي است، از غرايب امور، بلكه از مصيباتي است كه بايد به خداي تعالي از آن پناه برد. (امام خميني،1370: 200)

حضرت امام رحمه‏الله در هم‏گرايي عقل و عشق و برهان و شهود از هيچ تلاشي دريغ نكردند و بر اين باورند كه براي شناخت اشيا، بايد بين فلسفه مشاء و اشراق و عرفان جمع كرد؛ يعني نه تنها فكر و عقل به تنهايي ره به جايي نمي‏برد، بلكه فكر با تصفيه نفس نيز كمال مطلوب نيست و بايد فكر و تصفيه نفس را با عرفان و ظواهرش آميخته كرد تا به شناخت حقيقت دست يافت. و از اين جهت، بين كلمات فلاسفه و عرفا هيچ تهافت و مغايرتي وجود ندارد. ايشان در مصباح الهدايه در اين خصوص چنين مي‏نويسد:

فان طور العرفاء و ان كان وراء العقل، الا انه لايخالف العقل الصريح والبرهين الفصيح، حاشا المشاهدات الذوقيه ان تخاف البرهان؛ والبراهين العقليه ان تقام علي خلاف شهود اصحاب العرفان؛ (امام خميني، 1373: 65)

هر چند شيوه عرفا شيوه‏اي والاتر از عقل است، در عين حال، مخالفتي با عقل صريح و برهان فصيح ندارد. حاشا كه مشاهدات ذوقي مخالف با برهان باشد و براهين عقلي برخلاف شهود اصحاب عرفان اقامه شود.

بنابراين، ايشان كسب همه كمالات علمي و عملي را براي سالك الي اللّه لازم و ضروري مي‏داند:

بر طالب مسافرت آخرت و صراط مستقيم انسانيت لازم است [كه از] هيچ‏يك از كمالات علمي و عملي صرف نظر ننمايد. گمان نكنند كه كفايت مي‏كند او را تهذيب خلق يا تحكيم عقايد يا موافقت ظاهر شريعت، چنانچه هريك از اين عقايد ثلاثه را بعضي از صاحبان علوم ثلاثه دارا هستند؛ مثلاً شيخ اشراق در اول حكمه الاشراق (شرح حكمة الاشراق، 22ـ25) تقسيماتي مي‏كنند راجع‏به كامل در علم و عمل، كامل در عمل، و كامل در علم؛ كه از آن استفاده مي‏شود كه كمال علمي با نقص در عمل، و به عكس، ممكن التحقق است؛ و اهل كمال علمي را از اهل سعادت و متخلصين به عالم غيبت و تجرّد دانسته و مال آنها را انسلاك در سلك عليين و روحانيين پنداشته. و بعضي علماي اخلاق و تهذيب باطن منشأ تمام كمالات را تعديل خلق و تهذيب قلب و اعمال قلبيه دانند، و ديگر حقايق عقليه و احكام ظاهريه را به پشيزي محسوب ندارند، بلكه خار طريق سلوك شمارند. (جامع السعادات، 1/43) و بعضي از علماي ظاهر، علوم عقليه و باطنيه و معارف الهيه را كفر و زندقه پندارند و با علما و محصلين آن عناد ورزند. و اين سه طايفه كه داراي اين عقايد باطله هستند، هر سه از مقامات روح و نشأت انسانيه محجوب هستند، و درست تدبّر در علوم انبيا و اوليا نكرده‏اند، و از اين جهت، بين آنها هميشه منافراتي بوده و هريك به ديگري طعنها زند و او را بر باطل داند. (چهل حديث، 388)

درست است كه امام رحمه‏الله براي عقل و عرفان نظري جايگاه خاص و ويژه قائل است، و يادگيري علوم حقّه و رياضت‏هاي علمي را لازم و ضروري مي‏دانند و در اين خصوص مي‏فرمايند:

بسيار بعيد است كه بدون كاشتن بذر علوم حقّه و توجه به همه شرايط آن بتوان شجره طيّبه معرفت را در دل نشاند و آن را پرورش داد. انسان بايد در ابتداي امر، رياضت علمي را در متون مختلف، و با همه شرايط و ابزار آن، تجربه و از آن غافل نشود كه گفته‏اند: «علم، بذر سير و سلوك است». (همان، 71)

و هم‏چنين امام رحمه‏الله بر اين باورند كه هيچ‏گونه مغايرتي بين عقل و عشق و عرفان وجود ندارد و در صفحات قبلي به اين موضوع اشاره شد. اما امام رحمه‏الله در كتب عرفاني و اخلاقي خويش و هم‏چنين در ديوان خود، تصريح مي‏كنند كه در سير و سلوك و براي رسيدن به حقيقت مطلق، عقل به تنهايي كافي نيست و الفاظ و علوم عقلي به تنهايي حجاب به شمار مي‏آيند و بايد از آن گذر كرد، از اين رو، در اين زمينه مي‏نويسد:

تا عقل در عقال مفاهيم و كليات است. از شهود و حضور خبري ندارد گرچه علوم بذر مشاهدات است، ولي وقوف در آنها عين حجاب است، و تا آن بذور از زمين قلب، فاسد و ناچيز نشود، مبدأ حصول مشاهدات نگردد، و تا آنها در انبار قلب مورد نظر استقلالي است، از آنها نتيجه حاصل نگردد. (امام خميني، 1377: 59)

الفاظ و عبارات همه حجاب‏هاي حقايق و معاني هستند و عارف ربّاني را چاره‏اي نيست جز آن‏كه حجاب الفاظ و عبارات را پاره كرده و به دور افكند و با نور دل به حقايق غيبي بنگرد.

از اين رو، امام رحمه‏الله مي‏گويد كه اسفار و شفا مشكل‏ها را حل نكردند و بايد راه ديگري را در پيش بگيريم.

(ديوان امام)

و در جاي ديگر مي‏فرمايد: بايد آينه فلسفه و عرفان نظري را شكست و به ديوانگي روي آورد؛ يعني عشق

(همان)

سير و سلوك در راه حق و حقيقت، با محاسبات مادي و عقلي هماهنگي ندارد. بنابراين، عارفان اغلب به عقل مادي و منفعت طلب حمله و انتقاد كرده‏اند. امام رحمه‏الله در اين خصوص مي‏سرايد:

(همان)

امام رحمه‏الله در پايان، عقل گرايان را خطاب قرار داده و از آنان مي‏خواهند كه ساكت شوند و دفتر فكر را ببندند، زيرا گفته‏هاي آنان حاصل فكر و استدلال و سخن است ولي آنچه مي‏تواند انسان را به حق و حقيقت رهنمون شود، واقعيت شفاف و زلالي است كه فراتر از فكر و گفتار قرار داد.

از ديدگاه امام رحمه‏الله ، روح بايد از مرحله عقل هجرت كند و در وراي عشق و ديوانگي قدم بگذارد و در مصاف و جهاد عقل و عشق، عقل مقهور عشق قرار مي‏گيرد و جهاد اكبر به معناي واقعي همين جهاد عقل و عشق است و جهاد اكبر به اين معنا يكي از ابداعات حضرت امام رحمه‏الله است. از اين رو، امام رحمه‏الله برخلاف ديگران جهاد و هجرت را به سه قسم تقسيم كرده است.

(ر.ك: بنيان مرصوص امام خميني رحمه‏الله ، 37ـ40 و 67 و 68) بزرگان و سلف صالح «جهاد» و هجرت» را به دو دسته تقسيم كرده‏اند: «جهاد اصغر» آن است كه انسان با دشمن بيرون بجنگد و پيروز شود. «جهاد اكبر» آن است كه انسان با دشمن درون نبرد كرده، عادل و با تقوا شده و در صحنه نبرد با هوس درون پيروز شود. «هجرت صغرا» آن است كه انسان از محلي كه نتواند در آن شعاير ديني را احيا كند، كوچ كرده و به جايگاهي برود كه توان اقامه دين در آن جايگاه ميسر باشد و «هجرت كبرا» آن است كه انسان از هرگونه پليدي دوري و پرهيز كند: «والرجز فاهجر»، (مدثّر 74/5) يعني از خواسته‏هاي باطل و عاطل نفس كوچ كرده و به حدّي برسد كه نفس طلب گناه از او نكند. اما امام خميني رحمه‏الله به تبع برخي از بزرگان اهل معرفت، (مراتب جهاد، رساله شريعت، طريقت و حقيقت، 250ـ244) آنچه را ديگران جهاد اكبر مي‏نامند، جهاد اوسط مي‏شمارد، و آنچه را ديگران هجرت كبرا مي‏پندارند، «هجرت وسطا» نام‏گذاري مي‏كند. ديگران مراحل بالاتر را نديده‏اند، اين مرحله را جهاد اكبر پنداشته‏اند، و چون جلوتر نرفته‏اند، اين مرتبه را هجرت كبري دانسته‏اند.

«جهاد اكبر» اين نيست كه انسان بكوشد خوب، عادل و با تقوا باشد، بلكه اين مرحله، «جهاد اوسط» است، و «جهاد اكبر» آن است كه انسان به جايي برسد كه از شرّ «عقل» نجات پيدا كرده، از بند «استدلال» رهيده، از خطر «برهان» نجات يافته، و به وادي «عشق» پا بگذارد. كسي كه گرفتار محاسبات فكر و عقل است، او «عاقل» است نه «عارف» و «عاشق» و محبّ» دوست، زيرا گرچه توانسته است از گزند جهل رهايي يابد، اما هنوز نتوانسته عقل را رام كند. اگر كسي از خواسته‏هاي نفس هجرت كرد، به گونه‏اي كه نفس طلب گناه از او نكند، به هجرت وسطا موفق شده است، و هجرت كبرا آن است كه انسان از برهان به عرفان و از عقل به عشق هجرت كند. مي‏توان گفت كه: فقط نبرد مفهوم و مشهود، و جدال حصول و حضور، و جنگ برهان و وجدان كه استحقاق نام‏گذاري به جهاد اكبر را داراست، و تنها انتقال از حكمت و عقل به عرفان ناب و عشق است كه در خور نام‏برداري به هجرت كبراست.

حضرت امام رحمه‏الله توانست هم جهاد سه‏گانه را پشت سر بگذارد و هم هجرت سه‏گانه را طي كند و در سايه آن توانست دست به كارهاي عظيم، و بزرگ و فوق العاده بزند. كارهاي متعارف مردمي با ارزيابي عقل مصطلح صورت مي‏پذيرد، ولي كارهاي خارق عادت با محاسبه عشق و شوق تنظيم مي‏شود، آنها همان عقل بالغ و كامل‏اند. بنابراين، در آثار تاريخي و نثارهاي متحيرالعقول، تنها عقل متعارف اوساط مردم است كه متحيّر مي‏شود و از فتوا باز مي‏ماند و دستور ارتجاع يا سكوت يا تقيّه و مانند آن مي‏دهد كه خصوصيت‏هاي نفساني از قبيل جبان بودن و احساس وحشت كردن در نحوه ارزيابي و محاسبه نيز سهم به سزايي دارد، ليكن عقل بالغ به قلّه عشق و شوق در عين محاسبه دقيق و ارزيابي كامل، هرگز وهم و نيز عقل متعارف محدود و مدار بسته را به مشورت نمي‏گيرد، چه اين‏كه خصوصيت‏هاي نفساني انسانِ عاشقِ مشتاق، همانا شهامت و سلحشوري است نه هراس و تقيّه پروري و نه تهوّر و بي‏باكي. خلاصه اين‏كه امام رحمه‏الله در مصاف عقل متعارف با عشق و شوق، جانبِ عقل برين را برگزيدند نه عقل متعارف را، و نداي بطلان تقيّه را طنين انداخت و از اين رو، فرمود: واللّه تا حالا نترسيده‏ام؛ (صحيفه نور، 1/107) زيرا كه ترس و وحشت به دل‏هاي اولياي الهي راه نمي‏يابد: «الا ان اولياءاللّه لاخوف عليهم ولاهم يحرنون». (يونس، 10/62)

علائم و آثار عشق انسان به خدا

در مقام بيان تعريف و چيستي عشق روشن شد كه موضوعات و مقولاتي همچون عشق و حبّ، غيرقابل تعريف بوده و سخن گفتن از حقيقت آن بسي مشكل است، چرا كه دركِ حقيقت آن ممكن و ميسر نيست، و تنها مي‏توان از آثار و نتايج لوازم آن سخن راند و از اين طريق، به وجود عشق در افراد و اشخاص پي برد. بنابراين، بحث علائم و آثار عشق حايز اهميت است، و پرداختن به آن ضروري به نظر مي‏رسد. مدّعيان عشق و محبّت در جهان نفاق و تزوير فراوانند، ليكن هيچ ادعايي بدون دليل مقبول نمي‏افتد و عشق و عاشقي هم از اين قاعده مستثنا نيست و بدون دليل ثابت نمي‏شود و دعوي محبت خدا نياز به بنيه و علامت دارد. امام خميني در اين خصوص مي‏فرمايند:

آخر دعوي محبت كسي [كه] بيّنه نداشته باشد پذيرفته نيست. ممكن نيست من با شما دوست باشم و محبت و اخلاص داشته باشم، و برخلاف تمام مقاصد و مطلوبات شما اقدام كنم. درخت محبت و نتيجه‏اش عمل بر طبق آن است و اگر اين ثمره را نداشته باشد، بايد دانست كه محبت نبوده، خيال محبت بوده. ... عاشق در جبله طبيعيه اوست، اظهار عشق و تغزّل در شأن معشوق، و عمل به لوازم ايمان و محبت خدا و اولياي او. [اگر] عمل نكرد مؤمن نيست و محبت ندارد. (شرح چهل حديث، 576)

بنابراين، بايد آثار و علائم عشق و محبت را شناخت.

يادآوري اين نكته لازم است كه در اين مختصر نمي‏توان همه علائم و آثار را بررسي كرد، از اين رو، ناچاريم به توصيف و توضيح برخي از آنها با توجه به ديدگاه امام رحمه‏الله بپردازيم.

1. مقدم داشتن و ترجيح محبوب بر همه كس و بر همه چيز

در نگاه امام رحمه‏الله ، وادي عشق، جايگاه مقدّسان و مخلصان است و شرط گام نهادن در اين بادي، پاك و خالص شدن و دل كندن از محبوبهاي مقيد است. (امام خميني، 1370: 52)

هم‏چنين امام خميني رحمه‏الله معتقد است كه لازمه عشق، استغراق در جمال محبوب است كه نفي جميع محبت‏ها را به دنبال دارد و انسان را هم از اظهار آن باز مي‏دارد:

لا يخفي علي العارف انّ من كان في مراتب السير و اصلاً الي فناء الرّب فانيا في ذاته و صفاته يكون خلّته خلّها اللّه تعالي فخليل اللّه لا يأبي عن خلّته بخلاف من كان دون ذلك فانّ محبّه المحبوب نفي جميع الاحبه؛ (تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، 111) بر انسان آگاه روشن است كه هركس در مراحل سير و سلوك به فناء ذات و صفات رسيده باشد، او دوستدار و محبّ خداست و دوست خدا در دوستي از هيچ چيزي فروگذار نمي‏كند زيرا كه محبت محبوب، نفي جميع محبت‏ها را به دنبال دارد.

و در جاي ديگر مي‏فرمايد:

فانّ العشق المفرط يوجب ان يفدي ما هو احبّ عنده في طريق محبوبه، فالاستغراق في جمال المحبوب يمنعه عن ان يعبّر؛ (همان، 127)

عشق زياده از حد باعث مي‏شود كه انسان محبوب‏ترين چيز خويش را در راه معبود فدا كند و استغراق در جمال محبوب انسان را از اظهار آن باز مي‏دارد.

از منظر امام رحمه‏الله دل مؤمن عرش و سرير سلطنت حق و منزلگاه آن ذات مقدّس است و توجه به غير حق تعالي خيانت به حق است و حبّ غيرذات خدا و خاصان او در مشرب عرفان خيانت به شمار مي‏آيد. (شرح چهل حديث، 480)

2. عشق رافع حجاب‏هاي ظلماني و نوراني

اولين قدم در سير و سلوك معنوي شناختن موانع و حجاب‏ها و راه خرق و عبور از آنهاست. در اسفار چهارگانه عقلي و عرفاني نيز شناخت حجاب‏هاي نوراني و ظلماني، جايگاه رفيعي دارد؛ بلكه مي‏توان ادعا كرد كه تمام اخلاق و عرفان، يا مقدمه براي رفع حجاب بين انسان و خداست، يا نتيجه و فرع آن است.

يكي از آثار و علائم عشق الهي رفع حجاب‏هاي ظلماني و نوراني است. عاشقان خدا كساني‏اند كه زنگار حجاب از آيينه دلشان زدوده‏اند و با ديده دل شكوه و جلال حضرت حق را شهود كرده‏اند. داراي بدني دنيوي، روحي حجبي و عقولي آسماني‏اند، با نور يقين تماشاگر حقايق عالمند و گشت و گزارشان در ميان صفوف فرشتگان است. (لمعات، 85) شيخ فخرالدين عراقي (همان، 432) در اين خصوص مي‏نويسد:... محبوب هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت بهر آن بر روي فروگذاشت تا محبّ خوي فرا كند و او را پس پرده ببيند، تا چون ديده آشنا شود و عشق سلسله شوق بجنباند، به مدد عشق و قوت معشوق، پرده‏ها يكايكان فروگشايد؛ پرتو سبحات جلال، غيرت و همّ را بسوزاند و او به جاي او بنشيند و همگي عاشق شود.

حضرت امام رحمه‏الله در اين زمينه مي‏نويسد: «اهل معرفت مي‏گويند: حق تعالي براي محبوب خود رفع حجب مي‏كند و خدا مي‏داند در اين رفع حجب چه كرامت‏هايي است، غايت آمال اوليا و نهايت مقصد آنها همين رفع حجب بوده».

هم‏چنين امام رحمه‏الله بر اين باورند كه:

محبت با يكديگر در راه خدا سبب حبّ خدا شود. و اين حبّ نيز نتيجه‏اش رفع حجب مي‏باشد، چنانچه عرفاي شامخين فرمايند. معلوم است اين محبوبيت نيز داراي مراتب است؛ چنانچه حب في اللّه از حيث شوب و خلوص نيز داراي مراتب كثيره است. و خلوص تام آن است كه شوب بر كثرات اسمايي و صفاتي هم نداشته باشد و اين موجب حبّ تام است، و محبوب مطلق، محجوب از وصال نخواهد شد در شريعت عشق، و بين او و محبوبش حجابي نخواهد ماند. (شرح چهل حديث، 290)

امام رحمه‏الله در اين خصوص چنين مي‏سرايد:

(ديوان امام)

(همان)

بدين ترتيب، فقط با قدم عشق مي‏توان از تعيّنات به در آمد و به رفع كدورات اسما و صفات پرداخت و به محضر محبوب باريافت: (امام خميني،1370/122) زيرا

(ديوان امام، 187)

عشق، انسان سالك را به جاي اين‏كه به ماهيات و تعيّنات، كه دنياي كثرت است، مشغول كند، به مبدأ هستي و معيّت حق با همه موجودات فرا مي‏خواند.

3. عاشق خواهان بي‏نامي است

حضرت امام رحمه‏الله در چهل حديث مي‏فرمايد:

اي مدعي معرفت و جذب سلوك و محبت و فنا! [خداوند از لسان پيامبرش فرمود:] «اوليايي تحت قبايي لايعرفهم غيري»؛ تو اگر از اولياي حق و محبين و مجذوبيني، خداوند مي‏داند. به مردم اين قدر اظهار مقام و مرتبت مكن و اين قدر قلوب ضعيفه بندگان خدا را از خالق خود به مخلوق متوجه مكن و خانه خدا را غضب مكن. (شرح چهل حديث، 162)

4. عبادت عاشق

امام رحمه‏الله معتقدند كه وصال به محبوب مطلق غايت آمال اوليا و منتهاي آرزوي اصحاب معرفت و ارباب قلوب، بلكه قرّة العين سيد انبياء صلي‏الله‏عليه‏و‏آله است. (امام خميني، 1370: 43) و نماز را واسطه چنين اتصالي مي‏دانند و طبيعي است قبله چنين عابدي ابروي محبوب باشد. (ر.ك: ديوان امام، 207) نماز براي عارف عاشق، معراج است و مقام انسان كامل را به او عطا مي‏كند. نمازگزار عاشق، عبادت حق و مناجات محبوب مطلق و مكالمه با مالك الملوك را تكلّف و مشقّت نمي‏داند. از اين رو، لذت مناجات حق و اشتياق ملاقات محبوب را با ملك هستي معاوضه نمي‏كند و با حق و عبادت او عشق‏بازي مي‏نمايد. قلوب عشقيه شوق و جذبه بر عارفان دلباخته غالب مي‏آيد و با قدم حب و عشق قدم در محضر انس مي‏گذارد و قلوب آنها بدان جذبه غيبيه، تا آخر نماز به عشق محضر و حاضر با ذكر و فكر حق معاشقه و معافقه مي‏نمايد. (امام خميني، 1370: 122)

در حديثي از پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نقل شده كه:

افضل الناس من عشق العباده و عانقها و احبّها بقلبه و با شرها بجسده و تفرغ لها، فهو لايبالي علي ما اصبح من الدنيا علي عسرام علي يسر؛ (اصول كافي، 3/131؛ وسايل الشيعه، 1/61؛ كتاب الطهاره، «ابواب مقدّمه العبادات»، باب 19، حديث 2)

برترين مردم كسي است كه به عبادت خدا عشق بورزد و براي آن آغوش باز كند و از جان و دل آن را دوست بدارد و با زبان خود بدان بپردازد و به چيز ديگر اشتغال نيابد. چنين كسي را انديشه آن نخواهد بود كه دنيايش با آسايش و راحتي بگذرد يا با سختي و مشقت.

در روايتي از امام صادق عليه‏السلام مي‏خوانيم:

العباده ثلاثه: قوم عبدوااللّهَ عزوجل خوفا؛ فتلك عبادة العبيد و قوم عبدوااللّه تبارك و تعالي طلب الثواب؛ فتلك عبادة الاجراء؛ قوم عبدوااللّه عزّوجلّ حبّا له؛ فتلك عبادة الأَحرار و هي افضل العباده؛ (اصول كافي،3/131)

عبادت سه‏گونه است: گروهي خداوند را از ترس مي‏پرستند پس اين پرستش بردگان است. گروهي خداوند را براي رسيدن به پاداش مي‏پرستند پس اين پرستش مزدوران است و گروهي خداوند را از روي محبت مي‏پرستند و اين پرستش آزادگان است. و اين از همه عبادت‏ها برتر است.

حضرت امام رحمه‏الله با توجه به فرمايش مولي الموحدين مي‏فرمايد:

اي عزيز، عبادت و اطاعت حق تعالي از بارزترين شجره عشق الهي است كه البته عبادت احرار، ميوه كامل اين درخت مي‏باشد عبادتي كه براي حبّ حق تعالي و يافتن آن ذات مقدّس تحقّق مي‏يابد و خوف از جهنم يا شوق بهشت، محرك آن نيست مانند عبادات ائمه اطهار عليهم‏السلام كه فرمودند: عبادت ما، عبادت احرار است. (ر.ك: شرح چهل حديث، 57 و 326)

حضرت امام رحمه‏الله معتقدند كه: انسان به حسب فطرت خداداد و جبلت اصلي از فنا و ممات متنفر است و بقا و حيات را دوست دارد. اين فطرت حب لقا، متعلّق به بقاي مطلق و حيات دائمي سرمدي است؛ يعني بقايي كه در آن فنا نباشد و حياتي كه در آن زوال نباشد. و چون در فطرت انسان اين حب و آن تنفر وجود دارد، از اين رو، آنچه را كه تشخيص بقا در آن داد و آن عالمي را كه عالم حيات دانست، حب و عشق به آن پيدا مي‏كند و از عالم مقابل آن متنفر مي‏شود. پس بايد دانست كه كراهت و خوف ما از مرگ به اين دليل است كه ما ايمان به عالم آخرت نداريم و قلوب ما مطمئن به حيات ازل و بقاي سرمدي آن عالم نيست. و علاج قطعي منحصر آن وارد كردن ايمان است در قلب به فكر و ذكر نافع و علم و عمل صالح. اما كمّل و مؤمنين مطمئنين از مرگ كراهت ندارند، گرچه وحشت و خوف دارند زيرا خوف آنها از عظمت حق تعالي و جلالت آن ذات مقدّس است. واز اين رو، حضرت اميرالمؤمنين، سلام‏اللّه عليه، در شب نوزدهم وحشت و دهشت عظيمي داشت، با آن‏كه مي‏فرمود: «به خدا قسم كه پسر ابوطالب به مرگ مأنوس‏تر است از بچه به پستان مادرش». دل عاشق در وقت ملاقات مي‏تپد و وحشتناك و خايف شود، ولي اين خوف و وحشت غير از خوف‏هاي معمولي است. (ر.ك: شرح چهل حديث، 358و361)

از ديدگاه امام رحمه‏الله ، روز مرگ پايان هجران و روز وصل به محبوب است:

(ديوان امام)

5. غوطه‏وري عاشق در درياي فنا

يكي از ويژگي‏هاي عاشق و يكي از عالي‏ترين بركات و ثمره عشق فناي محبّ در محبوب است. به جاست قبل از اين‏كه ديدگاه حضرت امام رحمه‏الله در اين خصوص بيان شود، توضيح مختصري درباره «فناي في اللّه» و گذرگاه‏ها و منزلگاه‏هاي اين مسير با استفاده از سخنان عده‏اي از معروف‏ترين و معتمدترين شاگردان مكتب ابن‏عربي، به ويژه داوود قيصري صاحب شرح فصوص ذكر شود: عرفا معتقدند كه انسان در بدو تولد همچون باقي حيوانات چيزي جز خوردن و آشاميدن نمي‏شناسد. سپس به تدريج، باقي صفات براي او پديدار مي‏شود، مانند شهوت، غضب، حرص، حسد، بخل و غير اينها از صفاتي كه ثمره احتجاب و دوري از معدن وجود و صفات كماليه است.

پس انسان در اين مرحله، حيواني است راست قامت، كه از او اعمال مختلف برحسب اراده‏هاي گوناگون صادر مي‏شود. بعد از آن هنگامي كه از خواب غفلت و جهل بيدار شد و متوجه گرديد ماوراي اين لذّات حيواني، لذّات ديگري است، و بالاتر از اين مراتب كمالي ديگر، از اشتغال به محرمات شرعي توبه مي‏كند و به سوي خداوند متعال بازگشت مي‏نمايد. در نتيجه، شروع مي‏كند به ترك زوايد دنيايي جهت براي به كمالات اخروي. و عزم را جزم مي‏كند تا از مقام جان خود به سوي خداوند هجرت كند، و چون نفس در اين سفر در غربت از مكان مألوف واقع مي‏شود، طبيعي است كه احتياج به راهنما دارد كه پير راه طريقت است.

سالك هرگاه در طريق وارد شد نسبت به هرچه مانع او باشد و او را از مقصود بازدارد، زهد مي‏ورزد و از هر چيز كه در قلبش خطور كند و او را متمايل به غير حق كند، پرهيز مي‏كند، و آن را در هرچه امر مي‏كند، متهم مي‏نمايد، حتي اگر او را امر به عبادت كند زيرا طبيعت نفس بر دوست داشتن شهوات و لذت‏هاست، پس سزاوار نيست ايمن از دخالت او باشد، چون كه نفس از مظاهر شيطاني است. سالك هرگاه از نفس خلاص شد و پاكيزه گرديد و زندگي خوشي به واسطه لذّت بردن در راه محبوب به دست آورد، با طنش نوراني مي‏شود و پرتوهاي انوار غيب بر او ظاهر مي‏گردد، و باب ملكوت بر او باز مي‏شود و مكاشفاتي يكي پس از ديگري براي او رخ مي‏دهد.

در نتيجه، امور غيبي را در صورت‏هاي مثالي مشاهده مي‏كند. وقتي چيزي از اينها را چشيد، به گوشه‏گيري راغب مي‏شود، تنهايي، ذكر، مواظبت بر طهارت كامل، وضو، عبادت، مراقبه، محاسبه، روي برمي‏گرداند از اشتغالات حسي، و قلب را از محبت حسيّات تهي مي‏كند و به طور كلي، باطنش به سوي حق توجه مي‏نمايد. پس براي او وجد، سكر، وجدان، شوق و ذوق، محبت، هيجان و عشق پيدا مي‏شود و او را هر چند گاهي از خود محو مي‏كند، و از خود فاني مي‏سازد. در اين هنگام، معاني قلبي و حقايق پنهاني و انوار روحي را مشاهده مي‏كند و به مرتبه معاينه و مكاشفه مي‏رسد و گاه انواز حقيقي بر او پديدار و گاه پنهان مي‏شود. اين مكاشفات گاه به گاه ادامه مي‏يابد تا آن كه رسوخ يافته و سالك از تلوّن رهايي يابد، كه در اين وقت بر او آرامش روحي و طمانينه الهي وارد مي‏شود، و ورود اين پرتوها و احوال براي او ملكه مي‏گردد. پس داخل در عالم جبروت شده و موجودات مجرد و انوار برتر و مدبّرات كلي عالم را از فرشتگان مقرّب و بي‏تاب از عشق جمال الهي مشاهده مي‏كند، و وجود او به نور آنان متحقق و ثابت مي‏شود.

در اينجاست كه نور احديت و پرتوهاي عظمت و كبرياي الهي بر او ظاهر شده، او را چون ذرات افشانده، غيرمرئي قرار مي‏دهد و در اينجا كوه وجودش مضمحل مي‏شود و براي خداوند چنان سجود و خضوعي مي‏كند كه تعيّنش در تعيّن حقيقي متلاشي شده و وجودش در وجود الهي از بين مي‏رود. اين مقام فنا و محو است. (مقدمه شرح فصوص الحكم، فصل 11) شيخ اكبر محيي الدين ابن عربي مي‏نويسد: يكي از ويژگي‏هاي عاشق الهي «غرام» (2) است و آن فناي دردمندانه و اندوهبار محبّ در محبوب است. از منظر شيخ براي محب صفتي والاتر از غرام نيست زيرا غرام در برگيرنده همه اوصافي است كه از محبت حاصل مي‏شود. (ابن‏عربي، 1418: 2/334) شيخ نجم‏الدين رازي مي‏نويسد:

چون [عشق] عاشق را به معشوق رسانيد، لاله صفت بر در بماند. عاشق چون قدم در بارگاه وصال معشوق نهاد، پروانه صفت نقد هستي عاشق را نثار قدم شعله شمع جلال معشوقي كند، تا معشوق به نور جمال خويش، عاشق سوخته را ميزباني كند. (رازي، 1352: 62 )

امام رحمه‏الله نيز مي‏سرايد:

(ديوان امام)

در جاي ديگر گويد: عشق، صفت آتش [دارد] و سير او در عالم نيستي است، هركجا رسد و به هرچه رسد، فنابخشي «لاتبقي و لاتذر» (مدثّر، 74/28) پيدا كند. مقام فنا داراي سه مرحله است

1. محو:

يعني فناي افعال عبد در فعل حق كه سالك در اين مرحله همه كارها را از خدا مي‏داند و به اين مرحله «فناي در افعال» نيز مي‏گويند.

2. طمس:

يعني فناي صفات عبد در صفات خداوند و در اين مرحله، براي موجودات هيچ صفتي نمي‏بيند جز اين‏كه آن را از خدا مي‏داند و در اين مرحله «فناي در صفات» نيز نام‏گذاري مي‏شود.

3. محق:

يعني فناي وجود عبد در ذات حق، كه در اين مرحله هيچ يك از موجودات عالم را به استقلال نمي‏بيند و همه را پرتو ذات حضرت حق مي‏داند و به اين مرحله «فناي در ذات» نيز گويند. (ر.ك: صراط سلوك، 114و126)

حضرت امام رحمه‏الله معتقد است كه عاشق وارسته از خود گذشته‏اي است كه جز به محبوب و خواسته‏هاي او توجه ندارد. مجذوبان جمال جميل و عاشقان دلباخته او از هر دو جهان رسته و چشم از اقاليم وجود بسته و به عزّ قدس جمال اللّه پيوسته‏اند و آنان مدام در محضر خداوند هستند و لحظه‏اي از ذكر و فكر و مشاهدات و مراقبت مهجور نيستند. (آداب الصلاة، 108) با جذبه الهي و جذوه نار عشق سالك از بيت مظلمه نفس خارج و با قدم گذاشتن بر فرق انيّت و انانيّت حجب ظلمانيه و نورانيه را خرق كرده و به نهايت مسير كه فناي در ذات است، نايل مي‏شود. امام شهيدان در اين خصوص چنين مي‏نويسد:

و پس از آن‏كه انسان قدم بر فرق انيّت و انانيّت خود گذاشت و از اين بيت خارج شد و در طلب مقصد اصلي و خداجويي منازل و مراحل تعيّنات را سير كرد و قدم بر فرق هريك گذاشت و حجب ظلمانيه و نورانيه را خرق نمود و دل از همه موجودات و كائنات بركند و بتها را از كعبه دل به يد ولايت مابي فروريخت و كواكب و اقمار و شموس از افق قلبش افول كردند و وجهه دلش يك رو و يك جهت بي‏كدورت تعلّق به غير، الهي شد و حال قلبش وجَّهتُ وجهي للذي فطرالسموات والارض (انعام، 6/80) شد و فاني در اسما و ذات و افعال گرديد، پس در اين حال از خود بي‏خود شود و محو كلي برايش حاصل شود و صَعْق مطلق رخ دهد، پس حق در وجود او كارگر شود و به سمع حق بشنود و به بصر حق ببيند و به يد قدرت حق بَطْش كند و به لسان حق نطق كند، و به حق ببيند و جز حق نبيند، و به حق نطق كند و جز حق نطق نكند، از غير حق كور و كر و لال شود و چشمش و گوشش جز به حق باز نشود و اين مقام حاصل نشود، مگر با جذبه الهيه و جذوه نار عشق كه بدين جذوه عشقيه لازال متقرب به حق شود و به آن جذبه ربوبيه، كه عقيب حب ذاتي است، از او دستگيري شود. (شرح چهل حديث، 590و591)

خداوندا ما را از شيفتگان در صراط و جويندگان آب حيات و فاني در فعل و صفت ذات خويش قرار بده. خداوندا

1. ابن عربي، محيي‏الدين، فصوص الحكم،

2. ، الفتوحات المكيه، دار الاحياء التراث العربي، 1418 ق.

3. امام خميني، مصباح الهداية الي الخلافة و الولاية، با مقدمه استاد سيد جلال‏الدين آشتياني، مؤسسه نشر تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1373 ش.

4. ، سرّ الصلاة، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1369.

5. ، شرح حديث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، مؤسسه چاپ و نشر درج، 1377.

6. ، آداب الصلاة، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1370.

7. ، تفسير سوره حمد، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1375.

8. ، شرح چهل حديث، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني.

9. ، صحيفه نور، ج 14، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني.

10. ، شرح دعاي سحر، ترجمه سيد احمد فهري، انتشارات اطلاعات، تهران، 1374.

11. ، تعليقات علي شرح فصوص الحكم و مصباح الانس، مؤسسه پاسدار اسلام.

12. ، ديوان، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني.

13. ابن سينا، الاشارات و التنبيهات، نمط 8، با شرح نصيرالدين طوسي، تحقيق سليمان دنيا، مؤسسه نعمان، بيروت.

14. آملي، سيد حيدر، مراتب جهاد، رساله شريعت، طريقت و حقيقت.

15. مستملي نجار، ابوابراهيم، شرح تعرّف لمذهب التصوف، انتشارات اساطير، تهران، 1363.

16. حسن زاده آملي، حسن، هزار و يك نكته،

17. ، صراط سلوك، گردآورنده علي محيطي، انتشارات آل علي(ع)، قم.

18. حر عاملي،، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، ج 1، مكتبة الاسلاميه، تهران.

19. جوادي آملي، عبداللّه‏، بنيان مرصوص امام خميني، مركز نشر اسراء.

20. شيرازي، صدرالدين محمد، عرفان و عارف نمايان، ترجمه محسن بيدارفر، انتشارات الزهراء، قم.

21. دماوندي، ملا عبدالرحيم،

22. رازي، نجم‏الدين، رساله عشق و عقل، به اهتمام و تصحيح دكتر تقي تفضلي، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1352.

23. طباطبائي، فاطمه، سخن عشق، معاونت پژوهشي پژوهشكده امام خميني و انقلاب اسلامي.

24. همداني، امير سيد علي، مشارب الذواق، تصحيح محمد خواجوي، انتشارات عولي، تهران، 1362.

25. كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج 3، ترجمه و شرح جواد مصطفوي، انتشارات علميه اسلاميه.

26. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 84، دار الاحياء التراث العربي، 1403 ق.

27. مولوي، جلال‏الدين محمد، مثنوي معنوي، دفتر اول، تصحيح رينولد نيكلسون، به كوشش مهدي آذريزدي (خرمشاهي)، انتشارات پژوهش، تهران.

28. آشتياني، سيد جلال‏الدين، شرح مقدمه شرح فصوص الحكم، فصل 11، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.

29. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 15.

30. ديلمي، ابوالحسن علي بن محمد، عطف الالف المألوف علي اللام المعطوف،

31. شيخ روزبهان بقلي شيرازي، عبهر العاشقين، تصحيح هنري كربن و محمد معين، تهران، 1337 ش.

32. سهروردي، شهاب‏الدين، شرح حكمة الاشراق،

33. نراقي، مهدي، جامع السعادات،

2. واژة «غرام» در اصل به معناي مصيبت و ناراحتي شديدي است كه دست از سر انسان برندارد. به عشق و علاقه سوزاني كه انسان را با اصرار به دنبال كار يا چيزي مي‏فرستند نيز «غرام» گفته مي‏شود. اطلاق اين واژه بر جهنم به دليل آن است كه عذابش شديد، پي‏گير و پردوام است. (تفسير نمونه، 15/151)