حوزه علميه زنجان - حوزه علمیه زنجان نسخه متنی

حوزه علميه زنجان

مقاله زير برگرفته از گفتگو با امام جمعه محترم زنجان، مدير محترم مدرسه امام صادق عليه‏السلام و نوشتار يكي از فضلاي محترم آن شهرستان است كه در ادامه مي‏آيد.

شهر زنجان يكي از شهرهاي ديرينه و باستاني ايران است كه احداث نخستين آن را مورخان در حدود سه هزار سال پيش دانسته‏اند. 1

اين شهر در سال 24 ق به فرماندهي «براء بن عازب» كه از راويان احاديث پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و از جمله ياران و رزمندگان در ركاب اميرالمؤمنين علي عليه‏السلام بوده است فتح شد.

ياقوت حموي جغرافيدان معروف در باره اين شهر مي‏نويسد:

زنجان شهر بزرگ و مشهوري است كه بين آذربايجان و نواحي جبال قرار گرفته و نزديك ابهر و قزوين است. از اين شهر گروهي از اهل ادب و حديث

برخاسته‏اند. 2

همان‏طور كه ياقوت صدها سال پيش گفته است از شهر زنجان دانشمندان برجسته و بنام زيادي برخاسته كه در جهان اسلام منشأ اثر بوده‏اند.

سهرودي أخي فَرَجْ زنگاني استاد و مرشد حكيم نظامي، اثيرالدين ابهري و حكيم هيدجي از اين خطه برخاسته‏اند.

حَكَمي از رياضي‏دانان و فلاسفه بزرگ اخير حوزه علميه زنجان بوده است. بالاتر از همه اينان از آخوند ملا قربانعلي زنجاني معروف به «حجة‏الاسلام» مي‏توان ياد كرد كه يكي از رهبران برجسته و اصيل نهضت مشروعه خواهي در ايران بوده است. 3

ظهور اين همه نوابغ و رجال علمي، نشانه آن است كه در اين ديار از دير زمان تحصيل دانش محترم شمرده مي‏شده، و مركزي براي بزرگان و دانشوران بوده است. امّا به دليل حملات و جنگهاي گوناگون از آثار بسيار قديمي چيزي در آن وجود ندارد و تنها از آثار زمان صفويه بقايايي موجود است.

مدارس قديمي زنجان

در زنجان مساجد و مدارس قديمي وجود دارد كه نشانگر وجود مستمر حوزه علميه و تعليم و تعلّم علوم ديني در آنها در زمانهاي مختلف است. ويژگي اصلي مدارس قديمي زنجان اين است كه همه آنها به همراه ساختمان يك مسجد احداث شده‏اند؛ به اين صورت كه در يك زمين در كنار مسجد اتاقهاي كوچك جهت سكونت طلاب ساخته شده كه حجره ناميده مي‏شوند. از مساجد اين مدارس علاوه بر طلاب، مردم نيز به هنگام نماز استفاده مي‏كرده‏اند.

شماره 5

در زنجان معمولاً مدارس قديمي به نام مسجد نيز خوانده مي‏شدند؛ مثلاً، مسجد چهل ستون، كه مدرسه چهل ستون هم ناميده مي‏شد.

قديمترين مسجد و مدرسه از اين نوع «مسجد ميرزائي بالا» در داخل بازار واقع است كه تاريخ احداث ساختمان آن به دوره‏هاي پيش از قاجاريه مي‏رسد. اين مسجد به همان سبك ياد شده ساخته شده و در اطراف حياطش چندين حجره براي طلاب است.

دومين مسجد و مدرسه، بناي قديمي و وسيعي است كه در وسط شهر واقع است كه مسجد سلطان، مسجد شاه و نيز مسجد دارا ناميده مي‏شده است، ولي مدت مديدي است كه به نام «مسجد سيد» شهرت يافته است. در ميان مساجد و مدارس قديمي زنجان اين يكي بزرگترين آنهاست.

امامت آن با روحاني مجتهدي به نام حاج سيد محمّد سرداني طارمي بوده و از آن زمان تا به حال نيز اعقاب آن مرحوم در اين مسجد و مدرسه اقامه نماز و تدريس داشته‏اند. بخشي از مغازه‏هاي بازار قيصريه از موقوفات اين مسجد محسوب مي‏شود.

مسجد و مدرسه چهل ستون نيز يكي از مهمترين و نيز قديمترين مدارس علمي زنجان محسوب مي‏شود كه در حدود سال 1260 ق توسط فقيه نامدار علامه آخوند ملا علي زنجاني قارپوزآبادي احداث شده است.

اين مدرسه داراي يك مسجد بزرگ با چهل ستون استوار و حدود يازده باب حجره مسكوني براي طلاب بوده است كه در سالهاي اخير حجره‏هاي واقع در سمت غربي آن توسط مرحوم حاج شيخ يعقوبعلي جباري‏تخريب و در دو طبقه به سبك جديد بازسازي شده است.

حوزه علميه زنجان، با احداث اين مدرسه و تدريس علامه قارپوزآبادي در آن رونق كامل گرفت و علاوه بر طلاب بومي، طلاب اردبيل و خلخال و قفقاز را نيز در خود پذيرفت. به طوري كه بسياري از بزرگان آن نواحي تحصيلات مقدماتي و سطوح را در اين حوزه مي‏گذرانده و سپس به عتبات مقدسه رهسپار مي‏شده‏اند كه از آن جمله از ميرزا محسن مجتهد اردبيلي، سيد يونس اردبيلي، مرحوم فاضل قفقازي (پدر آية الله فاضل لنكراني)، شيخ محمّد باقر خلخالي (مؤلف كتاب ثعلبيه) را مي‏توان نام برد. قارپوزآبادي فقيه بسيار برجسته و بزرگي بوده كه آثار علمي و قلمي گرانقدري مانند كتاب صيغ العقود و معدن الاسرار و نظام الفرائد (دوره كامل فقه استدلالي) از او به يادگار مانده است چنانكه آخوند ملاّ قربانعلي زنجاني نيز يكي از شاگردان و بركات همو بوده است.

مسجد و مدرسه ديگري در بازار پايين زنجان وجود دارد كه اكنون به ميرزائي پايين و آقانجفي معروف است كه اين مسجد نيز داراي حجره‏هايي براي سكونت و تحصيل طلاب است.

مدرسه ولي‏عصر عج الله تعالي فرجه واقع در جنب بازار بالا نيز يكي از مساجد و مدارس مهم زنجان است كه اكنون نيازمند تعميرات اساسي است.

در آستانه انقلاب اسلامي، مديريت و امامت آن با مرحوم حاج سيد هاشم موسوي بود و در قضاياي انقلاب بزرگترين مركز انقلابي و ديني در زنجان محسوب مي‏شد. با در گذشت مرحوم موسوي، اداره آن به شوراي مديريت حوزه علميه زنجان محول گرديد. حجره‏هاي آن در دو طبقه با معماري خاصي ساخته شده است و كف مسجد آن بسيار پايين‏تر از حياط مدرسه است.

مدرسه و مسجد نصرالله خان نيز از مراكز علمي بسيار مهم زنجان بوده است كه در اين اواخر به اِهتمام امام جمعه محترم زنجان در مساحتي وسيعتر از سابق بازسازي و به نام مدرسه امام صادق ناميده شده كه مركز اصلي حوزه علميه فعلي زنجان است.

تجديد بناي مدرسه علميه امام صادق عليه‏السلام

اين مدرسه كه براساس وقفنامه بناي آن به حدود سيصد سال پيش مي‏رسد در سال 1364 مورد توجه و اهتمام روحانيان زنجان قرار گرفت و امام جمعه محترم اقدام به بازسازي آن كرد. براي اين كار، در ابتدا گزارشي تهيه و به محضر حضرت امام قدس‏سره ارسال شد و حضرت امام اجازه استفاده از سهم امام را براي اين كار دادند و بازسازي آن با كمكهاي مردمي آغاز شد و مساحت مدرسه نيز افزوده شد. اين مدرسه در سه طبقه بنا شده و نود حجره دارد. علاوه برآن از سالن پذيرايي و چند كلاس و امكانات بهداشتي نيز برخوردار است.

علاوه بر مساجد و مدارس ياد شده، در زنجان منزل آقايان علما نيز اغلب مانند يك مدرس مورد استفاده بوده است.

مثلاً بيت آخوند ملا قربانعلي زنجاني از روحانيان بزرگ و مشروعه‏خواه ـ كه اكنون در جنب مدرسه چهل ستون به صورت حسينيه درآمده ـ نمونه بارز اين بيوت است كه هم محل درس حجة‏الاسلام و هم محل قضاوت آن مرحوم و هم منزل مسكونيش بوده است. مجتهدان چندي در آن پرورش يافته‏اند مانند حضرات آيات شيخ عبدالكريم زنجاني، حاج سيد محمود امام جمعه، سيد احمد زنجاني (والد آية‏الله آقا موسي شبيري زنجاني)، سيد يونس اردبيلي.

حلقه درس خارج حجة‏الاسلام در زنجان همسنگ جلسات بزرگ درس خارج حوزه نجف شمرده مي‏شده است. در اين اواخر نيز از منزل مرحوم حاج ميرزا عبدالرحيم

واسعي عملاً به عنوان يك مدرس استفاده مي‏شد و ايشان جلسات دروس سطوح و خارج خود را در همان بيت برگزار مي‏كردند.

حوزه علميه زنجان در زمان حكومت رضا خان بسيار مورد تهاجم قرار گرفت و لطمات فراواني به آن وارد شد.

وضع فعلي حوزه علميه زنجان

هم‏اكنون در زنجان حدود چهارصد و پنجاه روحاني وجود دارد. حوزه علميه زنجان به صورت شورايي اداره مي‏شود و برنامه‏هاي آن با حوزه علميه قم هماهنگ است. مركز حوزه علميه زنجان، مدرسه جديدالتأسيس امام صادق عليه‏السلام است. نظارت عالي بر حوزه با امام جمعه محترم زنجان است و اساتيد حوزه علميه زنجان همه بومي هستند. اين حوزه گرچه از نظر نيروي انساني (استاد و شاگرد)، زمينه‏هاي شكوفايي فوق‏العاده‏اي دارد ولي حمايتها و امكانات مالي در حد مطلوبي نيست.

ارتباط با حوزه علميه قم

گرچه، اين حوزه از همان آغاز فعاليت شوراي مديريت حوزه علميه قم با آنها ارتباط برقرار كرد. امّا اين تماس و ارتباط چندان منسجم نبود و لذا در قم نمرات و امتحانات اين حوزه را نمي‏پذيرفتند و طلاب مجبور بودند پس از مهاجرت به قم مجددا در آنجا امتحان بدهند. خوشبختانه پس از تشكيل شوراي‏عالي و دستگاه مديريت، در حدود سال 72، اين حوزه تحت پوشش رسمي برنامه‏هاي درسي قم قرار گرفت و ارتباط مناسبي برقرار شد و امتحانات سالانه اين حوزه با هماهنگي حوزه علميه قم برگزار و سؤالات امتحاني از قم ارسال مي‏شود.

نظارت و اشراف حوزه علميه قم

متأسفانه اشراف و نظارت حوزه علميه قم بر شهرستانها آنچنان كه بايد نيست و اين يك نقطه ضعف به حساب مي‏آيد. شايد يكي از علل آن مشكلات مالي است و حوزه علميه قم توان مالي براي رسيدگي و توجه به تمام حوزه‏هاي شهرستانها را ندارد. علاوه برآن بعضا در برنامه‏ريزيها، انسجام كامل وجود ندارد؛ مثلاً، سؤالات امتحاني با سطح علمي طلاب در شهرستانها هماهنگ نيست و يا در تصحيح اوراق و اعلام نتايج و برنامه‏ريزي زمان برگزاري امتحان دقّت و هماهنگي لازم نبوده است. از سوي ديگر بر اجراي قوانين و مصوبات نيز اصراري نمي‏شود و بعضا مصوباتي ابلاغ مي‏شود كه بدون در نظر گرفتن وضعيت و موقعيت حوزه‏هاي شهرستانهاست؛ مثلاً، دروسي به عنوان دروس عمومي تعيين مي‏شود در حالي كه در شهرستانها اساتيد و مدرسان اين مباحث وجود ندارد يا با كمبود روبرو هستند.

تعداد طلاب تحت برنامه

در زنجان 450 نفر طلبه و روحاني داريم. البته تعدادي تحت برنامه نيستند و خودشان آزاد درس مي‏خوانند و علاوه بر تحصيل به امور تبليغي و فرهنگي مشغولند. طلاب زير 30 سال كه امسال در كل استان براي شركت امتحان ثبت نام كرده‏اند (ابهر، قيدار و زنجان) 163 نفر بودند كه 110 نفر آنها زنجاني بودند.

در سال گذشته در آزمون ورودي در سطح استان 45 نفر ثبت نام كرده بودند كه از اين تعداد 33 نفر در آزمون شركت كرده و حدود 15 نفر از آنها توفيق شركت در كلاس را پيدا كردند.

وضعيت اساتيد

تعداد اساتيد هم‏اكنون 19 نفر است، بعضي از اساتيد هفته‏اي يك ساعت تدريس مي‏كنند و بعضي دو ساعت و عده‏اي هم به طور روزانه دو ـ سه ساعت تدريس دارند. و شش نفر هم به صورت تمام وقت مشغولند.

مدرسه علميه خواهران

حوزه علميه براي خواهران هم وجود دارد و تعداد 60 نفر از خواهران طلبه مشغول به تحصيل هستند. البته خواهران اين حوزه و مسؤولان حوزه علميه زنجان علاقه‏مندند كه حوزه خواهران شعبه‏اي از جامعة‏الزهراء قم باشد.

مهاجرت طلاب به قم

170 نفر از محصلان حوزه زنجان به قم هجرت كرده‏اند تا به ادامه تحصيلات خود بپردازند.

علل توفيق حوزه علميه زنجان

به رغم آنكه اين منطقه از نواحي محروم كشور بوده است، در عين حال وجود علما و بزرگاني كه غالبا از فضل و موقعيت خاص علمي و تقوايي برخوردار بوده‏اند؛ بعلاوه وجود فرهنگ شيعي در اين منطقه باعث توفيق بوده است. عقيده و عشق اين مردم باعث شده است كه با همه سختيها حوزه‏ها را حفظ و تقويت كنند.

راههاي پيشبرد حوزه‏هاي شهرستانها

يكي از طرق پيشبرد، ارتباط با مركز مديريت حوزه علميه قم و همسويي با شوراي‏عالي است.

دوّم وجود اساتيد مبرّز و كارآمد است، و همچنين رفع مشكلات مالي اساتيد و طلاب حوزه؛

مشكل شهريه و نبود امكانات در حد بسيار معمولي براي طلاب و حتي اساتيد از امور قابل تأمّل است. اينها كمبودهايي است كه اگر بخواهيم حوزه‏ها را تقويت بكنيم تا بازده مناسب داشته باشد بايد به آنها توجه كنيم. انتظار داريم بزرگان در حوزه‏ها بيشتر سرمايه‏گذاري كنند و ضمانت اجرايي برنامه‏ها را از نظر مالي و مسائل ديگر تأمين كنند تا حوزه‏هاي شهرستانها تقويت شوند.

تخصصي شدن علوم در حوزه‏ها

نظامهاي آموزشي در تمام دنيا پس از يك دوره دروس عمومي، به دروس تخصصي مي‏پردازند. وضعيت امروز مي‏طلبد كه طلاب پس از گذراندن دوره تحصيلات عمومي، در رشته‏هاي خاصي به تحصيل ادامه دهند.

البته اين كار مستلزم تخصصي شدن علوم حوزوي و ايجاد رشته‏هاي مختلف در حوزه‏هاست. علاوه بر اينها در حال حاضر به نظر مي‏رسد آگاهي از بسياري از علوم روز و تسلط و توانايي استفاده از ابزار و شيوه‏هاي امروزي تبليغ امري ضروري است. حوزه‏هاي ما بايد به سمتي بروند كه همانند گذشته تعداد زيادي استاد در رشته‏هاي مختلف علوم حوزوي داشته باشيم: عده‏اي متخصص در كلام، عده‏اي در تفسير و ديگر علوم، امّا در عين حال بايد توجه داشته باشيم وظيفه اصلي و اوليه حوزه تربيت فقها و اسلام شناساني است كه مبيّن اسلام و احكام آن در تمام زمينه‏ها باشند. در گذشته تعداد فقهاي بلاد اسلامي بيشتر از امروز بوده است و كمتر شهر يا مركز جمعيتيِ مهمي بوده است كه از عالم بزرگ و مجتهدي خالي بوده باشد.

توجه به اين نكته نيز لازم است كه مجتهدان و فقهاي امروز ما در حوزه‏ها بايد با وضعيت امروز جهان و تحولات آن كاملاً آشنا باشند تا مسائل مستحدثه را بشناسند و بدان توجه كنند.

امروز محصلان حوزه‏ها بايد با شيوه‏هاي عملكردهاي سوء استكبار در انحراف فرهنگي جوامع آشنا باشند، وضعيت فرهنگي مناطق مختلف جهان بويژه مسلمين را بشناسند، با مكاتب و تفكرهاي فلسفي امروز جهان آشنا باشند.

برنامه‏هاي فرهنگي حوزه زنجان

در اين منطقه سازمان تبليغات اسلامي هست و وظايفي دارد و در حد امكاناتش، فعاليتهايي انجام مي‏دهد. حوزه زنجان آنچه دارد به سازمان تبليغات اسلامي ارائه مي‏كند

و سازمان از آنها براي تبليغ استفاده مي‏كند.

شماره 6

خوشبختانه اشتياق و علاقه مردم بخصوص جوانان در ايام عزاداري، زمينه بسيار مناسبي براي كارهاي فرهنگي و تبليغي ايجاد كرده است. همچنين تلاش شده است از وجود بزرگان خارج از منطقه نيز براي جلسات سخنراني و امور فرهنگي استفاده شود.

حوزه و جبهه‏ها

روحانيون و طلاب جوان زنجان در جنگ تحميلي نقش فوق‏العاده‏اي داشتند و تعداد يازده نفر از طلاب زنجان شهيد شده‏اند. علاوه بر آن از بين فضلاي زنجان كه در قم حضور داشتند مرحوم حجة‏الاسلام حاج شيخ اكبر بيگدلي با داشتن 62 سال، به درجه رفيع شهادت نايل شدند كه مسن‏ترين شهيد روحاني جبهه‏ها لقب گرفتند.

منابع مالي حوزه‏ها

ما معتقديم كه حوزه‏ها بايد منابع مالي مستقل داشته باشند؛ مؤسسات توليدي داير كند. با استفاده از كمكهاي مردمي و در صورت نياز از كمكهاي مقام رهبري و ديگر بزرگان استفاده كنند و امكانات مالي و اقتصادي ايجاد كنند تا در نتيجه حوزه استقلال مالي نسبي پيدا كند. در حوزه زنجان نيز تعدادي از افراد مؤثر و نيكوكار دست به كار شدند و تحت‏اشراف مسؤول حوزه پي‏گيريها و اقداماتي شده كه هنوز به بهره‏دهي نرسيده است.

اخلاق و تهذيب در حوزه‏ها

وجود و استمرار دروس اخلاق يكي از ضرورتهاي تحصيل در حوزه است و اين امر يكي از نقاط برتري نظام حوزه بر ديگر مراكز است. در حوزه‏ها نه تنها متن دروس علوم اسلامي، متن روايات و دستورات اسلامي و به اصطلاح «قال الباقر» و «قال الصادق» است، بلكه به دروس و مسائل اخلاقي اهتمامي خاص مبذول مي‏شود و بايد هم بشود. خوشبختانه در اين حوزه نيز اوقات خاصي در هر هفته به دروس و مسائل اخلاقي و تربيتي اختصاص داده شده است و از وجود علماي بزرگوار استان استفاده مي‏شود.

انتظار از شوراي عالي و مديريت حوزه

از شوراي عالي انتظار عنايت و توجه بيشتر به امور مدارس و حوزه‏هاي شهرستانها؛ بخصوص براي حل مشكلات مالي آنان و نظارت بر حسن اجراي قوانين مصوب در باره شهرستانها و همچنين هماهنگي در اموري همچون امتحانات و تصحيح اوراق، داريم. متأسفانه در سال گذشته نتايج امتحانات شهرستانها با تأخير زيادي به دستمان رسيد كه موجب مشكلاتي براي طلاب گرديد.

1 . ر ك: تاريخ زنجان، هوشنگ ثبوتي، چاپ اوّل 1336، ص 79 .

2 . معجم البلدان، ياقوت حموي، چاپ بيروت، ج 3، ص 52 .

3 . براي آگاهي بيشتر از شرح حال ايشان رجوع كنيد به خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران، تأليف ابوالفضل شكوري، چاپ اداره كل فرهنگ و ارشاد زنجان.