اجتهاد

شهيد مطهري

اهم وظايف و مسووليتهاى علماى امت , ( اجتهاد) است . اجتهاد يعنى كوشش عالمانه با متد صحيح براى درك مقررات اسلام با استفاده از منابع : كتاب , سنت , اجماع , عقل .

كلمه ( اجتهاد) اولين بار در احاديث نبوى به كار رفته و سپس در ميان مسلمين رايج گرديده است . اين كلمه در قرآن نيامده است . كلمه اى كه از لحاظ روح معنى مرادف اين كلمه است و در قرآن آمده است ( تفقه ) است . قرآن صريحا به تفقه و فهم عميق دين دعوت كرده است .

اجتهاد يا تفقه , در دوره خاتميت وظيفه بسيار حساس و اساسى بر عهده دارد و از شرايط امكان جاويد ماندن اسلام است . اجتهاد را بحق نيروى محركه اسلام خوانده اند ابن سينا فيلسوف بزرگ اسلامى با روشن بينى خاصى اين مساله را طرح مى كند , مى گويد :

( كليات اسلامى ثابت و لايتغير و محدود است و اما حوادث و مسائل , نامحدود و متغير است و هر زمانى مقتضيات مخصوص خود و مسائل مخصوص خود دارد . به همين جهت ضرورت دارد كه در هر عصر و زمانى گروهى متخصص و عالم به كليات اسلامى و عارف به مسائل و پيش آمدهاى زمان , عهده دار اجتهاد و استنباط حكم مسائل جديد از كليات اسلامى بوده باشند) ( 1 ) .

علماى اسلام در دوره هاى درخشان تمدن اسلامى - كه جامعه اى بسيط و بدوى به سرعت رو به گسترش و توسعه گذاشت , آسيا و قسمتهايى از اروپا و افريقا را در بر گرفت و بر ملتها و نژادهاى گوناگون كه هر كدام سابقه و فرهنگ خاصى داشتند حكومت كرد و هزارها مساله نو و جديد به وجود آورد - به خوبى از عهده وظيفه اى كه به آنها محول شده بود بر آمدند و اعجاب جهانيان را برانگيختند . علماى اسلام ثابت كردند كه منابع اسلامى اگر مقرون به حسن تشخيص و حسن استنباط باشد قادر است با يك اجتماع متحول و متكامل پيش برود و آن را رهنمايى كند , ثابت كردند كه حقوق اسلامى زنده است و قابليت دارد با مقتضيات ناشى از پيشرفت زمان , هماهنگى كند و به احتياجات هر عصرى پاسخ بگويد .

شرق شناسان و حقوقدانان كه تاريخ فقه اسلامى را در آن عصر مطالعه كرده اند به اين حقيقت معترف اند و حقوق اسلامى را يك مكتب حقوقى مستقل و زنده شناخته اند .

تا قرن هفتم هجرى حق اجتهاد محفوظ و باب آن مفتوح بود . در اين قرن به علل خاص تاريخى با يك شورا و اجماع ساختگى اين حق از علما سلب گرديد و علما مجبور شدند كه براى هميشه از نظريات علماى قرن دوم و سوم هجرى تبعيت كنند , و از اينجا مساله حصر مذاهب فقهى به مذاهب چهارگانه معروف به وجود آمد .

سد باب اجتهاد يك فاجعه بزرگ در جهان اسلام به شمار مى رود و شايد تا حدودى عكس العمل يك سلسله اجتهادهاى افراطى بود و به هر حال جمودها و ركودها در فقه اسلامى از آن وقت آغاز گرديد .

سد باب اجتهاد در ميان اهل تسنن صورت گرفت و مستقيما به جهان شيعه مربوط نبود , اما خواه ناخواه در جهان شيعه نيز اثر نامطلوب گذاشت . در فقه شيعه پس از قرن هفتم بينشها و ديدهاى عميقى پيدا شده و در بعضى قسمتها تحولات وسيعى رخ داده است . در عين حال نمى توان انكار كرد كه در اين سيستم فقهى نيز تمايل به طرح مسائل به صورت هفت قرن پيش و گريز از مواجهه با مسائل مورد احتياج روز و بى ميلى به كشف طريقه هاى نوتر و عميق تر , به شكل واضحى ديده مى شود .

در قرون اخير با كمال تاسف در ميان جوانان و به اصطلاح طبقه روشنفكر مسلمان , تمايلاتى در جهت غرب گرايى و نفى اصالتهاى شرقى و اسلامى و تسليم و تقليد در بست از ( ايسم) هاى غربى پديد آمده است و بدبختانه اين گرايش در حال گسترش است , ولى خوشبختانه احساس مى شود كه طليعه يك بيدارى و آگاهى در برابر اين گونه تمايلات كوركورانه و خواب آلود آشكار مى شود .

ريشه اين گمراهى خواب آلود , تصور غلطى است كه اين گروه , به اصطلاح از جنبه ( دگماتيك) مقررات اسلامى در اذهان خويش دارند . عدم تحرك اجتهاد در طى قرون به اين تصورات غلط كمك كرده است . وظيفه مسوولان و هاديان قوم است كه هر چه زودتر به شكل منطقى در برابر اين قبيل گرايشهاى ناصواب بايستند .

علل و عوامل اين جريان بر كسى پوشيده نيست . چيزى كه نبايد كتمان كرد اين است كه جمود و ركود فكرى كه در قرون اخير بر جهان اسلام حكمفرما شد و مخصوصا باز ايستادن فقه اسلامى از تحرك , و پيدايش روح تمايل و نگرش به گذشته , و پرهيز از مواجهه با روح زمان يكى از علل اين شكست به شمار مى رود . امروز جهان اسلام بيش از هر وقت ديگر نيازمند به يك نهضت قانونگزارى است كه با يك ديد نو و وسيع و همه جانبه از عمق تعليمات اسلامى ريشه بگيرد و اين ريسمان استعمار فكرى غربى از دست و پاى مسلمانان باز شود .

بينشهاى نور

يكى از اعجاز آميزترين موضوعات در تاريخ علوم و فلسفه اسلامى استعداد پايان ناپذير منابع اسلامى , مخصوصا قرآن كريم , براى تحقيق و كشف و استنباط است . اختصاص به مسائل فقهى و حقوقى ندارد , در همه قسمتها چنين است . هر كتاب بشرى , هر چند شاهكار باشد , استعداد محدود و پايان پذيرى براى تحقيق و مطالعه دارد و كار كردن چند نفر متخصص كافى است كه تمام نكات آن را روشن نمايد , اما قرآن در طول چهارده قرن با آنكه هميشه صدها متخصص روى آن كار مى كرده اند , نشان داده است كه از نظر تحقيق و اجتهاد , استعداد پايان ناپذيرى دارد . قرآن از اين نظر مانند طبيعت است كه هر چه بينشها وسيع تر و عميقتر مى گردد و تحقيقات و مطالعات بيشتر انجام مى گيرد راز جديدترى به دست مىآيد . يك مطالعه دقيق درباره مسائل مربوط به مبدا و معاد , حقوق , فقه , اخلاق , قصص تاريخى و طبيعيات كه در قرآن آمده است با مقايسه با ( بينش) هايى كه در طول چهارده قرن پديد آمده و كهنه شده تا به امروز رسيده است , حقيقت را روشن مى كند .

بينشها هر چه پيشتر رفته و وسيع تر و عميقتر گشته خود را با قرآن متجانس تر يافته است , و حقا كتابى آسمانى كه در عين حال معجزه باقيه آورنده خويش است بايد چنين باشد .

بزرگترين دشمن قرآن جمود و توقف بر بينش مخصوص يك زمان و يك دوره معين است , همچنانكه بزرگترين مانع شناخت طبيعت اين بود كه علما فكر مى كردند شناخت طبيعت همان است كه در گذشته به وسيله افرادى از قبيل ارسطو و افلاطون و غير هم صورت گرفته است .

اينكه قرآن كريم , و حتى كلمات جامعه خود رسول اكرم , استعداد كاوش و تحقيق پايان ناپذيرى دارند و نبايد نظرها محدود شود , از اول مورد توجه پيشواى بزرگ اسلام بوده است و آن را به ياران خود گوشزد مى فرموده است . رسول اكرم مكرر در كلمات خويش به اين نكته اشاره فرموده است كه قرآن را به بينش مخصوص يك عصر و زمان محدود نكنيد . فرمود :

( ظاهر قرآن زيبا و باطن آن ژرفاست , آن را حد و نهايتى است و فوق آن حد و نهايتى ديگر است , شگفتيهاى آن پايان نمى يابد و تازه هاى آن كهنه نمى گردد) ( 2 ) .

از امام صادق ( ع ) پرسش شد :

( چه رمزى در كار است كه قرآن هر چه بيشتر در ميان مردم پخش و قرائت مى گردد و هر چه بيشتر در آن بحث و فحص مى شود جز بر طراوت و تازگى اش افزوده نمى گردد ؟)

امام جواب داد :

( اين بدان جهت است كه قرآن براى يك زمان و عصر معين و براى يك مردم خاصى نازل نشده است , قرآن براى همه زمانها و همه مردمهاست . از اين جهت در هر زمانى نو است و براى همه مردمان تازه است) ( 3 ) .

رسول اكرم آنگاه كه تاكيد مى كرد سخنانش را دقيقا ضبط كنند و به طبقات بعد ابلاغ نمايند , مخصوصا روى اين نكته تاكيد كرده است كه ممكن است آن كه از من مى شنود بينشى نداشته باشد و صرفا رابطه و منتقل كننده باشد به يك صاحب بينش , و هم ممكن است از بينش بهره مند باشد ولى آن كس كه براى او نقل و روايت مى شود بينش بيشتر و عميق تر داشته باشد ( 4 ) .

تاريخ نشان داده است كه اعصار بعدى , فهم و بينش بيشترى در درك معانى و مفاهيم گفته هاى آن حضرت نشان دادند .

نسبيت اجتهاد

اثر بينشهاى متوالى و متكامل در هيچ جا به اندازه مسائل فقهى , محسوس و مشهود نيست . بر فقه اسلامى ادوار و اطوارى گذشته است , در هر دوره اى طرز تفكر و بينش خاصى حكمفرما بوده است . اصول و قواعد استنباط امروز با هزار سال پيش و هفتصد سال پيش متفاوت است . علماى حدود هزار سال پيش نظير شيخ طوسى قطعا مجتهدان مبرزى بوده اند و توده مردم بحق از آنان تقليد و پيروى مى كردند . طرز تفكر و نوع بينش آنها از كتابهايى كه در فقه و مخصوصا اصول نگاشته اند كاملا پيداست . كتاب عده شيخ طوسى كه در ( اصول) است و طرز تفكر و نوع بينش او را نشان مى دهد , اكنون در دست است . اما از نظر فقهاى عصرهاى اخير , آن نوع بينش و آن طرز تفكر منسوخ است , زيرا بينشهاى نوتر و عميق تر و وسيع تر و واقع بين تر از آن آمده و جاى آن را گرفته است , همچنانكه پيشرفت دانشهاى حقوقى و روانشناسى و جامعه شناسى در عصر حاضر امكان تعمقهاى بيشترى در مسائل فقهى به وجود آورده است .

اگر كسى بپرسد آيا علماى آن عهد و آن عصر با آن بينش و آن طرز تفكر , مجتهد بوده اند و توده مردم حق داشته اند از آنها تقليد و پيروى كنند و بينش آنها را ملاك تشخيص مقررات اسلامى قرار دهند , جواب مثبت است . باز اگر بپرسد آيا اگر در اين عصر دانشجويى بخواهد تمام كتابها و تاليفات و آثار بعد از قرن چهارم و پنجم را ناديده بگيرد و خود را در قرن پنجم فرض كند , همان مطالعاتى را انجام دهد كه علماى زمان شيخ طوسى انجام مى داده اند و همان بينش و همان طرز تفكر را پيدا كند كه آنها پيدا كرده اند , آيا چنين شخصى واقعا مجتهد است و توده مردم حق دارند از او تقليد و تبعيت كنند , جواب منفى است . چرا ؟ چه فرقى هست ميان اين شخص و ميان مردم قرن پنجم ؟ فرق اينجاست كه آنها در عصرى زندگى مى كرده اند كه آن بينش تنها بينش موجود بوده است , و اين شخص در عصرى زندگى مى كند كه بينشهاى كامل ترى جانشين آن طرز بينش و آن طرز تفكر شده است و آن نوع بينش و آن طرز تفكر منسوخ شده است .

از اينجا به خوبى مى توانيم بفهميم كه اجتهاد يك مفهوم (( نسبى )) و متطور و متكامل است و هر عصرى و زمانى بينش و درك مخصوصى ايجاب مى كند . اين نسبيت از دو چيز ناشى مى شود : قابليت و استعداد پايان ناپذير منابع اسلامى براى كشف و تحقيق , و ديگر تكامل طبيعى علوم و افكار بشرى . , و اين است راز بزرگ خاتميت .

1 . آخر الهيات شفا .

2 . ( | ظاهره انيق و باطنه عميق , له تخوم و على تخومه تخوم لاتحصى عجائبه و لا تبلى غرائبه |) ( اصول كافى , ج 2 , ص 599 ) .

3 . ( ما بال القرآن لايزيد بالنشر و الدراسه الا غضاضه ؟ قال ( ع ) | لانه لم ينزل لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس , و لذالك ففى كل زمان جديد و عند كل ناس غض |) . (عيون اخبار الرضا , چاپ سنگى , ص 239).

4 . ( | نضر الله عبدا سمع مقالتى فوعاها و بلغها من لم يسمعها , فرب حامل فقه غير فقيه و رب حامل فقه الى من هو افقه منه |) . ( اصول كافى , ج 1 , ص 403 ) .