آراى فقها و دليلهاى آنان: - نگاهی فقهی به ماده های قانونی نفقه زوجه نسخه متنی

از موضوع هزينه دارو و درمان كه بگذريم, به نظر مى رسد با دگرگونيهايى كه در زندگى اجتماعى و در درازناى عصرها و زمانها, به وجود مى آيد ممكن است مواردى مطرح شود كه در گذشته از نيازمنديهاى زن به شمار نمى آمده, ولى اكنون از نيازهاى زن به حساب مى آيد, همان گونه كه پاره اى از چيزهايى كه در گذشته از نيازهاى زن به شمار مى آمده, فقيهان فراهم كردن آنها را لازم شمرده اند. به عنوان نمونه مى توان به مسأله خدمتكار اشاره كرد كه اگر در گذشته دور, مسأله خدمتكار به صورت خريد كنيز مطرح مى شده, كم كم جاى خود را به خدمتكار دا ده و اكنون در بعضى از جامعه ها, ماشين لباسشويى يا ظرفشويى, يا چرخ گوشت و… جاى خدمتكار را گرفته اند اكنون آيا بهتر نيست كه مواردى كه يقينى است, آن هم نه به گونه حصر در آن موارد يادآور شود.

زيرا در امر حقوقى نياز به معيارها و ترازهاى روشن و دقيق است تا از استفاده ناشايست يكى از دو طرف جلوگير شود مى توان براى دقيق روشن كردن مواردى كه پرداخت هزينه و نفقه در آنها يقينى است, امروزه با استفاده از روشهاى علمى به صورت تهيه پرسشنامه و تحقيق ميدانى, قلمرو نفقه را روشن كرد.41

ميزان نفقه

ماده 1107 قانون مدنى, برابر رأى بسيارى از فقهاء بيان مى دارد: نفقه را مى بايست آن گونه كه به طور متعارف سازوار با چگونگى زندگى حال و روز زن باشد, پرداخت. مقصود از چگونگى زندگى زن را هم چگونگى زندگى وى, در منزل پدرى مى دانند.

در قيد زدن چگونگى نفقه به سازوارى با چگونگى زندگى زن, مسأله به نظر مى رسد:

1. مقصود از شأن زن چيست؟

در زمان ما, در بسيار جاها, زنان داراى شأنى مستقل از شأن خانواده پدرى خويش دارند. از باب نمونه, زنى كه در خانواده اى تنگدست به دنيا آمده ولى با تلاش و رنج, اكنون پزشكى چيره دست, يا محققى مفيد و كارامد يا هنرمندى صاحب نام گرديده, آيا باز در پرداخت نفقه مى بايست شأن خانوادگى گذشته اين زن لحاظ گردد, يا شأن اجتماعى زن كه اعم از شأن خانوادگى گذشته او و شأن كنونى اش است؟

ييا اگر زن داراى شأن اجتماعى پايينى بود و دخترى از خانواده اى تنگدست, اكنون در زندگى مشترك با مردى ثروتمند, شايستگى بهره اى بيش از اوضاع اقتصادى گذشته, از شريك زندگى خويش را ندارد و چون حدود 17 و 18 سال در وضع سخت معيشتى به سر برده در 40 تا 50 سال ديگر ز ندگى خود, در جوار همسرى ثروتمند باز بايد به مقدار كم طعام و پوشاك و لوازم زندگى بسنده كند.

به نظر مى رسد مراد از شأن زن بايد اعم از شأن خانوادگى پدرى, شأن اجتماعى مستقل خود زن و شأن خانوادگى كنونى او باشد.

2. در صورتى كه پرداخت هزينه زندگى را سازوار با وضعيت زن تعيين كنيم, دو پرسش پيش مى آيد:

الف. در صورتى كه مردى به انگيزه هاى گوناگون, چون: ورشكستگى, بيماريهاى سخت يا نقص عضو, تنگدست گرديد و همسرى با شأن اجتماعى بالايى داشت, آيا مرد وظيفه دارد و بايست نفقه را سازوار با جايگاه خانوادگى و اجتماعى بپردازد؟

ب. در صورتى كه مردى ثروت مند داراى زنى با شأن پائينى بود, لازم نيست تا در نفقه همسر خود سازوار با توان مالى خود گسترش دهد؟

آراى فقها و دليلهاى آنان:

درباره مقدار لازم نفقه, آراى گوناگونى را در بين فقيهان, مى توان يافت: اندازه خاص, نفقه واجب سازوار با حال زن و مرد42, سازوار با شأن زن, سازوار با شأن زن و توان مالى مرد.

سرانجام, شمار اندكى از فقيهان, مقدار نفقه را تنها در حدّ كفايت, لازم مى دانند.43

در اين مقاله به دليلهاى گروه سوم (مبناى رأى موجود در قانون مدنى) و چهارم (نظر پيشنهادى) پرداخته مى شود.

نفقه سازوار با شأن زن

بيش تر فقيهان, هماهنگى و سازوارى هزينه زندگى زن را, با شأن وى در نظر گرفته اند, از آن جمله:

محقق حلى44, علامه حلّى45, فخرالمحققين46, شهيد اول47, شهيد ثانى48, محقق سبزوارى49, محقق بحرانى50 و صاحب جواهر51.

اين گروه با لفظ (عادة امثالها من اهل بلدها) ميزان نفقه واجب را روشن كرده اند.

دليلها

مهم ترين دليلهاى اين گروه عبارتند از:

1. امر به معاشرت به معروف با زنان (عاشروهن بالمعروف) كه لازمه آن اين است كه مرد بايد سازوار با شأن زن, هزينه زندگى او را بپردازد.52

2. اضافه (رزق) و (كسوة) به (هن) در (رزقهن) و (كسوتهن) يا اضافه (سد عورت) و (سد جوع) به ضمير (ها) در (ستر عورتها) و (سد جوعتها) بيان مى دارد كه در پرداخت نفقه (طعام و پوشاك) مى بايست شأن زن در نظر گرفته شود.53

* نفقه سازوار با شأن زن و توان مرد

شمارى از فقيهان بر اين باورند كه بايد نفقه و هزينه زندگى زن, سازوار با شأن وى و توان شوهر باشد, از جمله: سلار54, ابن حمزه55, شيخ ابى زكريا يحيى, صاحب الجامع للشرايع56, فاضل هندى.57

دليلها:

1. امر به امساك به معروف, معاشرت به معروف, آيه 229 بقره: امساك به معروف, آيه 231 بقره و 2 طلاق: امسكوهن بمعروف, آيه 19 نساء: عاشروهن بمعروف.

2. امر پيامبر(ص) به هند كه شوهرش ابوسفيان, مردى بخيل بوده و نفقه او را نمى پرداخته, با اين عبارت:

(خذى ما يكفيك و ولدك بالمعروف.)58

3. آيه 7 سوره طلاق:

(لينفق ذوسعة من سعته و من قدر عليه رزقه فلينفق مما آتاه اللّه لايكلّف الله نفساً الاّ ما آتاها.)

4. آيه 6 سوره طلاق:

(اسكنوهن من حيث سكنتم من وجدكم.) كه ملاك در مسكن, مقدار توانايى و دارايى شوهران مطرح شده است.

5. آيه 233 سوره بقره:

(وعلى المولودله رزقهن وكسوتهن بالمعروف لاتكلف نفس الا وسعها.)

6. روايت محمد بن سنان: عن ابى الحسن(ع) فى قول الله عزوجل:

(والذين اذا انفقوا لم يسرفوا و لم يقتروا و كان بين ذلك قواماً قال: القوام هو المعروف على الموسع قدره و على المقتر قدره على قدر عياله و مؤنته التى هى صلاح له و لهم لايكلّف الله نفساً الا ما آتاها.)59

7. روايت ابن ابى نصر: عن الرضا(ع) قال:

(صاحب النعمة يجب عليه التوسعة على عياله.)60

8. روايت مسعدة: قال لى ابوالحسن عليه السلام:

(ان عيال الرجل اسراؤه فمن انعم الله عليه بنعمة فليوسع على اسرائه فان لم يفعل اوشك ان تزول النعمة.)61

9. عن ابى عبدالله(ع) قال: قال رسول الله(ص):

(ان المؤمن يأخذ بآداب الله اذا وسع الله عليه اتسع واذا امسك عنه امسك.)62