مقدمه دين اسلام با توجه به ابعاد گوناگون وجودى انسان برنامه كاملى براى رشد و تعالى و سعادت دو سراى او ارائه كرده است. اسلام در زمينه هاى اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و حتى سياسى ـ على رغم مدعيان جدايى دين از دنيا (سكولاريسم) ـ داراى برنامه و صاحب نظر است. يكى از مباحثى كه مكرّر و با بياناتى متفاوت، در قرآن و كتب روايى بدان توجه شده موضوع «نظارت اجتماعى» است.قرآن و روايات ـ كه حكايت گر سيره عملى معصومان(عليهم السلام)است ـ از طرفى، خود ناظر جامعه اسلامى است و با بياناتى متفاوت، از گناهان به طور عموم و يا با تأكيد بر گناهى خاص نهى كرده و از طرف ديگر، از مؤمنان خواسته است به مقابله با منكرات و گناهان برخيزند و از ضرورت اين كار غافل نمانند. حضرت على(عليه السلام) در نهج البلاغه مى فرمايند: «همه اعمال نيك و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر همانند قطره اى در برابر درياست.» علاوه بر آن، قرآن و روايات در موارد بسيارى، مجازات ها، پاداش ها، آثار سوء اجتماعى گناه و آثار اجتماعى رعايت هنجارهاى شرعى را در جهت ترغيب به اجتناب از گناهان و تشويق به رعايت هنجارهاى شرعى متذكرمى شوند.از اين رو، با درك ضرورت اين بحث، مطالبى چند با توجه به اصول كلى و پيش فرض هاى نظارت اجتماعى در اسلام مورد بحث قرار مى گيرد.
هنجار در جامعه اسلامى
همه اعمال و رفتارى را كه انسان از خود بروز مى دهد، از نظر اسلام، در قالب پنج عنوان كلى ذيل قرار مى گيرد:1. واجب (ضرورت انجام);2. مستحب (اولويت انجام);3. مباح (بدون اولويت);4. مكروه (اولويت ترك);5. حرام (ضرورت ترك).واجب و ضرورى بر اعمال و رفتارى اطلاق مى شود كه فرد مسلمان لازم است آن ها را انجام دهد و اجازه تركشان را ندارد. در مقابل، حرام به اعمال و رفتارى اطلاق مى شود كه لازم است از آن ها دورى جست و مرتكب نگرديد. مستحب بر اعمال و رفتارى اطلاق مى شود كه فرد مسلمان بهتر است انجام دهد. مكروه نيز بر اعمال و رفتارى اطلاق مى شود كه پرهيز از آن اولويت دارد.تذكر اين نكته لازم است كه نظارت اجتماعى تنها در دايره حقوق مطرح نيست و مسائل اخلاقى را نيز در برمى گيرد. عناوين پنج گانه ذكر شده بر خلاف ظهور اوليه آن، مربوط به اعمال و رفتار اخلاقى و حقوقى مى شود. بنابراين، منظور از اين عناوين پنج گانه در اين مقال، هم هنجارهاى حقوقى است و هم هنجارهاى اخلاقى كه داراى ضرورت و يا اولويت ترك يا عدم ترك مى باشد. در صورتى كه فرد به «واجبات» عمل كند و از «محرمات» دورى نمايد، آثار و نتايج مثبتى از جمله، پاداش اخروى نصيب او خواهد شد و در صورتى كه به واجبات عمل نكند و از محرّمات اجتناب نورزد، آثار و نتايج سوء از جمله، مجازات هاى دنيوى و اخروى گريبان گير او خواهد شد. اين در حالى است كه اگر فردى به «مستحب» عمل ننمايد و از «مكروه» دورى نجويد دچار مجازات اخروى نخواهد شد، ولى از آثار مثبت و پاداش هاى اخروى آن محروم خواهد ماند. «مباح» عنوان ديگرى است كه تنها بر اعمال و رفتارى اطلاق مى شود كه انجام يا ترك آن از هيچ اولويتى برخوردار نيست.با توجه به تعريفى كه در بخش اول، از «هنجار» ارائه گرديد، روشن مى شود كه واجبات، محرّمات، مستحبات و مكروهات نمايان گر هنجارها هستند و در واقع، اين چهار قسم راهنماى اعمال و رفتار فرد مسلمان مى باشد. از اين رو، هنجارهاى اسلامى به دو دسته كلى تقسيم مى گردند:1. هنجارهايى كه ضرورت دارد و در صورت تخلف، با مجازات همراه است; اين قسم محرمات و واجبات را شامل مى شود.2. هنجارهايى كه تنها اولويت دارد و تخلف از آن ها مجازات قابل توجهى به دنبال نخواهد داشت; اين قسم شامل مستحبات و مكروهات مى باشد.
تفاوت هنجارهاى دينى و هنجارهاى غير دينى
هنجارهاى دينى، كه مصداق كامل آن هنجارهاى اسلامى است، از چند جهت با هنجارهاى غير دينى تفاوت دارد:الف. هنجارهاى غير دينى براى تنظيم شؤون اجتماعى و رعايت نظم در جامعه وضع گرديده، ولى هنجارهاى دينى (اسلامى) تنها براى اين منظور وضع نشده، بلكه مقصود اصلى از وضع آن ايجاد اجتماعى صالح و تأمين سعادت واقعى انسان هاست.ب. هنجارهاى دينى بر خلاف هنجارهاى غير دينى علاوه بر ضمانت هاى اجرايى معمولى، از ضمانت هاى اجرايى ديگرى همچون مجازات ها و پاداش هاى اخروى برخوردار است; مثلاً، اگر كسى مرتكب قتل شود، علاوه بر قصاص به عنوان مجازات دنيوى، در آخرت نيز جايگاه او جهنم خواهد بود.ج. هنجارهاى غير دينى ساخته دست بشر و ناقص است و هميشه دست خوش تغيير و تحول مى باشد، ولى هنجارهاى دينى (اسلامى) از سوى خداوند بوده و نسبتاً ثابت است.د. به دليل آن كه در جوامع دينى، هم رابطه افراد با يكديگر و هم رابطه افراد با خدا مدّ نظر است، هنجارهاى اسلامى و دينى ـ بر خلاف هنجارهاى غير دينى ـ به دو قسمت عمده تقسيم مى گردد:1. هنجارهاى مربوط به ارتباط فرد با خداوند; مثل نماز;2. هنجارهاى تنظيم كننده روابط افراد جامعه با يكديگر; مثل هنجارهايى كه ارتباط اشخاص را با پدر، مادر، خويشاوندان و يتيمان مشخص مى سازد.اما هنجارهاى غير دينى، كه در جوامع غير مذهبى وجود دارد، به روابط انسان ها با يكديگر مربوط است.
لطفا منتظر باشید ...
