نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی نسخه متنی

روشن است كه اين سه قسم از مجازات ها در قلمرو جهان رو در رو انجام مى پذيرد. آمر به معروف و ناهى از منكر با توجه به ويژگى هاى افراد و چگونگى تأثيرپذيرى آن ها، با انجام رفتار يا عملى موجبات ترك انحراف را فراهم مى آورند.

امر به معروف و نهى از منكر و مجازات هاى به كار گرفته شده در آن بر خلاف ضمانت هاى اجرايى ديگر، در جهت مقابله با كليه انحراف ها قرار داده شده است. همان گونه كه در بحث هنجارها مطرح شد، هنجارها به دو دسته ضرورى و غير ضرورى تقسيم مى گردد كه بخش اول مربوط به واجبات و محرّمات و بخش دوم مربوط به مستحبات و مكروه ها است. فرايند امر به معروف و نهى از منكر و مجازات هاى به كار گرفته شده در آن نيز هم براى مقابله با ترك مستحبات و انجام مكروه ها و هم براى رعايت هنجارهاى لازم و ضرورى به كار گرفته مى شود. بر اين اساس، امر به معروف و نهى از منكر را به دو دسته تقسيم كرده اند:

ـ امر به معروف و نهى از منكر مستحب كه مربوط به ترك هنجارهاى غير ضرورى است;

ـ امر به معروف و نهى از منكر واجب كه در مورد ترك هنجارهاى ضرورى اعمال مى گردد.

9ـ كفّاره: از جمله مجازات هايى كه در اسلام وجود دارد و در مورد برخى از انحراف ها مقرر گرديده، «كفّاره» است. كفّاره عبارت از عبادتى مخصوص است كه غالباً به عنوان مجازات ترك بعضى از واجبات يا انجام برخى از محرّمات بر افراد واجب مى گردد و غالباً كيفر اخروى را از بين مى برد يا تخفيف مى دهد.
مجازات كفّاره داراى ويژگى هايى است كه در ديگر مجازات ها وجود ندارد:

1. كفاره نوعى عبادت است. بنابراين، در صورتى كه بدون قصد قربت انجام شود، صحيح نيست.

2. مجازاتى است كه توسط خود فرد انجام مى پذيرد و در واقع، مجرم و مجرى حكم يك نفر بيش تر نيست.

3. در صورتى كه منحرف به مفاد مجازات عمل كند، ثواب و پاداش اخروى نصيب او خواهد شد.

4. كفّاره موجب مى گردد مجازات اخروى كم شود يا حتى از بين برود.
5. بيش تر كفّاره ها مالى است و در صورتى كه خطاكار و مجرم كفاره هاى مالى را بپردازد، بخشى از نيازهاى اوليه نيازمندان تأمين مى گردد.

اين ويژگى ها كفّاره را به عنوان مجازاتى استثنايى معرفى مى كند كه بدون تصور قلمرو غير مادى جهان بى معناست. در اين مجازات، بدون اين كه قاضى يا فرد ديگرى منحرف را تحت فشار قرار دهد، منحرف تحت تأثير باورهاى خويش (ايمان) و آگاهى از سعادت واقعى، براى جبران معاصى خود، به مقتضاى كفّاره عمل مى كند.

10ـ ديگر مجازات هاى دنيوى: علاوه بر مجازات هاى مطرح شده، مجازات هاى دنيوى ديگرى نيز وجود دارد كه نتيجه مستقيم انجام معاصى (مخالفت با هنجارهاى ضرورى) است. نزول برخى مصيبت ها و بلاها، تغيير نعمت ها و عذاب هاى دنيوى از جمله مهم ترين اين مجازات ها مى باشد كه در متون اسلامى ذكر گرديده است. اشاعه بدى ها، (نور: 19) دروغ گويى، ستم كارى، ترك امر به معروف و نهى از منكر و برقرارى روابط نامشروع از جمله انحراف هايى است كه موجبات اين گونه مجازات هاى دنيوى را فراهم مى آورد. اين مجازات ها ابزار مناسبى در اختيار عاملان نظارت اجتماعى قرار مى دهد تا بتوانند با بهره گيرى از آن ها، موجبات عمل به هنجارهاى دينى را فراهم سازند.

بايد توجه داشت كه اين دسته از مجازات ها در صورت باور به قلمرو غير مادى جهان معنادار بوده و از قابليت تأثير بالايى برخوردار است.

11ـ مجازات هاى اخروى: مسلمانان با اعتقاد به جهان غير محسوس و باور به وجود مجازات هاى اخروى، نمى توانند در اعمال و رفتار خود نسبت بدان بى تفاوت باشند. آنان سعى مى كنند اعمال خود را با هنجارهاى دينى منطبق سازند تا گرفتار عذاب اخروى نگردند.

به دليل آن كه مسلمانان مجازات هاى اخروى را نتيجه واقعى اعمال خود و به امر خداوند جارى مى دانند، سعى مى كنند با تمام وجود، هنجارهاى دينى را به كار بندند و از تبعيت تصنّعى و اعمال رياكارانه پرهيز نمايند، در حالى كه در جوامع غيردينى، هيچ ضرورتى وجود ندارد كه افراد جامعه دور از چشم مسؤولان نظارت، هنجارهاى جامعه را رعايت كنند.

مجازات هاى اخروى داراى ويژگى هايى است كه تأثير آن ها را مضاعف مى كند. اين ويژگى ها عبارت است از:

1. شدت: مجازات اخروى شديد است، به طورى كه در آيات قرآن، از آن به عنوان عذاب دردناك، (بقره: 10) بزرگ، (غاشيه: 14) عظيم، (بقره: 7) شديد، (بقره: 165) و سوزان (آل عمران: 181) ياد شده است.

2. دوام: ويژگى ديگر مجازات هاى اخروى دوام و استمرار آن هاست. (بقره: 39 / مائده: 37) كافران (آل عمران: 116)، منافقان (مجادله: 17)، كسانى كه غرق در گناه اند (بقره: 81)، قاتلان و جانيان (نساء: 93) از جمله كسانى اند كه به آن ها وعده آتش هميشگى در آخرت داده شده است.

3. عدم امكان فرار: هيچ گناه كارى نمى تواند از مجازات اخروى فرار كند و آن را از خود دور سازد. مسؤولان و مجريان نظارت اجتماعى در جامعه اسلامى، با يادآورى و بيان اين گونه مجازات ها، از نقض هنجارهاى دينى جلوگيرى مى نمايند.

مجازات هاى اخروى در قلمروهاى جهان غيرمحسوس انجام مى پذيرد و بدون در نظر گرفتن اين قلمرو، وجود اين مجازات ها و تأثيرپذيرى آن ها بى معناست و در فرايند نظارت اجتماعى هيچ گونه جايگاهى نخواهد داشت.

مجازات هاى اخروى به دو بخش كلى تقسيم مى گردد:

الف ـ مجازات هاى جسمانى: برخى از مهم ترين مجازات هاى جسمانى عبارت است از:

1. غذاها و نوشيدنى هاى مرگ بار: قرآن و روايات با يادآورى غذاها و نوشيدنى هاى دوزخيان، به مجرمان و بدكاران هشدار مى دهد و آن ها را از نتايج سوء اعمال و رفتارشان آگاه مى سازد. از جمله غذاها و نوشيدنى هاى مرگ بار، كه در قرآن مطرح گرديده، غذا و آبى همچون فلز گداخته شده است. (دخان: 43 ـ 46 / كهف: 29) علاوه بر آن، در قرآن، از خوراكى هايى همچون «زقوم» (گياه بسيار تند و تلخ) (دخان: 43)، «ضريع» (گياه بدبو) (غاشيه: 4 ـ 7)، «صديد» (ابراهيم: 15 ـ 17)، «غسلين» (حاقه: 35 ـ 37) و «غسّاق» (نبأ: 21 ـ 25) (هر سه به معناى خونابه مى باشد) به عنوان غذاى مجرمان و گناه كاران نام برده شده است.

2. لباس هاى مرگ بار: از ديگر مجازات هاى اخروى لباس هايى است كه غير قابل تحمل مى باشد. بنابر آنچه در قرآن مطرح شده، اين لباس ها از آتش (حج: 19 ـ 22) و «قطران» (ماده سياه، بدبو و قابل اشتعال) (ابراهيم: 49 ـ 50) است.

3. بادهاى كُشنده: اين بادها گرم و سوزنده مى باشد و هرگز سرد و خنك نمى گردد. (واقعه: 41 ـ 44)
4. ورود در آتش: مجازات جسمانى ديگرى كه در آخرت وجود دارد ورود در آتش است (نساء: 56)، آتشى كه پوست بدن مجرمان را مى كَند (معارج: 16) و شعله هاى آن همچون شمشير بر صورت هاى آن ها نواخته مى شود. (مؤمنون: 104)
5.داغ كردن بدن ها با طلاونقره:اين مجازات در مورد گروهى از گناه كاران وجود دارد و در روز قيامت نسبت به آن ها اجرا مى گردد. (توبه: 34 ـ 35)
6. مكان تنگ و محدود به همراه غل و زنجير در دوزخ: از مجازات هاى جسمانى است كه در آخرت وجود دارد (فرقان: 13 ـ 14)، به صورتى كه كافران در آن حال همه فرياد واويلا از اعماق وجود خود سر مى دهند. (فرقان: 13 ـ 14)