ضمانت هاى بيرونى - نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی نسخه متنی

ضمانت هاى بيرونى

اين ضمانت ها در جامعه اسلامى شامل دو بخش مجازات (تنبيه) و پاداش مى باشد:

الف ـ مجازات در جامعه اسلامى: مهم ترين مجازات هايى كه در جامعه اسلامى، چه به صورت رسمى و يا غير رسمى، به كار برده مى شود، عبارت است از:

1 و 2ـ رجم و اعدام: رجم (سنگسار كردن) و اعدام شديدترين مجازات هايى است كه نظام اسلامى براى متخلّفان در نظر گرفته است. رجم در مورد زناى محصنه انجام مى شود و اعدام در مواردى همچون لواط، زناى به عنف، زناى با محارم و محاربه انجام مى پذيرد. علاوه بر آن، اعدام در مواردى همچون شراب خوارى و سرقت ـ پس از بار سوم، در صورتى كه در هر بار مجازات صورت گرفته باشد ـ اجرا مى گردد.

قابل ذكر است كه با اجراى حكم اعدام يا رجم نسبت به مجرم و جانى، علاوه بر اين كه منبع جنايت و عامل شيوع اين گونه جرم ها از بين مى رود، افراد جامعه و به خصوص كسانى كه زمينه ارتكاب اين گونه اعمال را دارند درس عبرت مى گيرند و به آسانى مرتكب اين گونه اعمال نخواهند شد.

3ـ قصاص (مقابله به مثل): مقابله به مثل بدين معناست كه اگر كسى عمداً ديگرى را كشت يا برخى از اعضاى او را قطع و نابود كرد و يا جراحت و ضربه اى بر ديگرى وارد آورد، نسبت به مجرم همان گونه رفتار شود.

قصاص چون كيفر سنگينى است، افرادى را كه داراى روحيه تبه كارى و عصيان اند، مهار مى كند. انگيزه مجرم براى كشتن و زخمى كردن تنازع بقا و حس سلطه جويى است و آن گاه كه مجرم بداند پس از اقدام به كشتن و زخمى كردن، براى خودش نيز سلطه و حياتى نمى ماند، قهراً دست به اين گونه اعمال نمى زند.

4ـ قطع دست و پا: قطع دست و پا مجازاتى سخت و شديد است كه در اسلام براى دزدى، وضع شده. اگر كسى با شرايطى كه در كتب فقهى آمده، دزدى كند، در بار اول، چهار انگشت دست او قطع مى شود و در صورتى كه دوباره دزدى كند، پاى چپ او از برآمدگى روى پا قطع خواهد شد. علاوه بر شدت، ويژگى ديگرى كه اين مجازات دارد و بر قدرت بازدارندگى آن مى افزايد، وجود هميشگى اثر مجازات بر مجرم است. دزدى كه با قطع انگشتان دست يا پايش مجازات شده است، هنگام مواجهه با مردم، با او به عنوان يك دزد برخورد مى كنند.

5ـ شلاق: مجازاتى است كه در برخى جرم ها مشخص و ثابت است و در برخى از آن ها، به صلاحديد قاضى بستگى دارد. شلاق در جرم هايى همچون زنا، شراب خوارى و قذف (نسبت دادن زنا يا لواط به ديگرى) اجرا مى گردد. بيش ترين مقدار شلاق 100 تازيانه است كه حدّ زنا مى باشد.

6ـ ديه: مالى است كه در مقابل جنايتى كه نسبت به خود شخص (كشتن) يا نسبت به اعضاى بدن او (مثل قطع كردن دست و پا و زخمى كردن) انجام شده است، پرداخت مى شود. ديه علاوه بر اين كه مجازات و عامل بازدارنده اى براى مجرم است، جبران خسارت براى گيرنده آن نيز محسوب مى شود.

معمولاً خانواده هاى مقتول و كسانى كه اعضاى بدنشان آسيب ديده يا نابود گشته دچار خسارتهاى مادى مى شوند اما با گرفتن ديه از قاتل يا جانى تا حدودى اين مشكل رفع مى شود و خسارت وارد شده تا حدّى ترميم مى گردد.

7ـ زندان: در اسلام بر خلاف آنچه متعارف است، زندان به معناى نگه داشتن مجرم در يك جاى تنگ نيست، بلكه منظور از آن جلوگيرى از تصرف آزادانه است كه بايد از هرگونه شكنجه و آزار به دور باشد.
در آيات قرآن، با عناوينى همچون «سجن» (يوسف: 33 و 36 و 39)، «حبس» (مائده: 106 / هود: 65)، «امساك» (نساء: 13) «حصر» (توبه: 5) در نظام اسلامى، افراد براى تأمين اهداف ذيل، زندانى مى شوند:

1. جلوگيرى از فرار متهم تا مشخص شدن وضعيت او; مثلاً، كسى كه متهم به كشتن ديگرى است تا شش روز زندانى مى شود و در صورتى كه اولياى مقتول نتوانند در اين مدت، قاتل بودن او را ثابت نمايند، پس از سپرى شدن اين مدت، آزاد مى شود.
2. براى جلوگيرى از فرار مجرم و رسيدن زمان اجراى حكم; مثلاً، در صورتى كه مجازات زن حامله اى اعدام باشد، مجازات او تا به دنيا آوردن بچه اش به تأخير مى افتد و در اين مدت، او در زندان خواهد ماند.
3. جلوگيرى از تكرار عمل و بازسازى افراد مجرم; مثلاً، براى ممانعت از ارتكاب سرقت، در صورت فقدان شروط قطع دست، دزد را زندانى مى كنند.
4. جلوگيرى از شيوع جرم و حفظ جامعه; مثل زندانى كردن (زندان ابد) كسى كه براى بار سوم دزدى كرده و دو مرتبه حد سرقت بر او جارى شده است.
با توجه به اهداف مذكور، مى توان به روشنى دريافت كه اطلاق «مجازات» بر زندان در صورتى كه براى دست يابى به دو هدف اول باشد، صادق نيست. در صورتى كه زندان براى تأمين هدف سوم يا چهارم باشد، عنوان «مجازات» بر آن صادق است.

در اين جا، به اختصار و به صورت كلى، به جرم هايى اشاره مى شود كه از زندان به عنوان مجازات و در جهت بازسازى فرد و جلوگيرى از انجام آن منكرات در سطح جامعه استفاده مى شود:

1. جرم هاى ضد نفس; مثل معاونت و مباشرت در قتل و صدور فرمان قتل ديگرى;
2. جرم هاى ضد امنيتى; مثل راه زنى و سرپيچى از دستورات امام عادل و پيمان شكنى نسبت به ايشان;
3. جرم هاى مربوط به دين، مثل ارتكاب اعمال و رفتار حرام;
4. جرم هاى مربوط به مال مثل امتناع از اداى دين ، ترك نفقه و خوردن مال يتيم.
زندان در عصر حاضر، يكى از مهم ترين و شايع ترين كيفرها براى اصلاح مجرمان به شمار مى آيد، در حالى كه در اسلام، تنها در برخى از جرم ها مجازات زندان در نظر گرفته شده است. در نظام اسلامى، جرم هايى كه مجازاتشان حدود و قصاص است و 43 جرم هاى عادى را در بر مى گيرد، از طريق زندان كيفر داده نمى شود، در مورد تنبيه هاى پايين تر از حد نيز كيفر تازيانه بر كيفر زندان ترجيح داده مى شود. از اين رو، مى توان تخمين زد براى 15 درصد از كل جرم ها مجازات زندان در نظر گرفته شده است.
مجازات هاى هفت گانه مطرح شده تحت دو عنوان «حد» و «تعزير» جاى مى گيرند. منظور از «حد» آن دسته از مجازات هاست كه نوع و ميزان و كيفيت آن در اسلام تعيين شده و نسبت به انحرافاتى همچون لواط، زنا، شراب خوارى، سرقت به كار برده مى شود. «تعزير» نيز به معناى مجازات و عقوبتى است كه نوع و مقدار آن در اسلام معين نشده و بنا به نظر قاضى در ارتباط با انحراف ها و جرم هايى كه مجازات حد براى آن ها وجود ندارد، اجرا مى گردد.
قابل ذكر است كه مجازات هاى حدى و تعزيرى فارغ از روابط شخصى، توسط دستگاه هاى قضايى انجام مى پذيرد. از اين رو، افراد حق ندارند شخصاً اقدام به تنبيه و مجازات مجرم كنند و او را زندان يا اعدام نمايند و يا حتى شلاق بزنند.

8ـ مجازات هاى مرتبط با امر به معروف و نهى از منكر: اسلام براى ترغيب مردم به مشاركت در نظارت بر جامعه خويش، امر به معروف و نهى از منكر را به عنوان دو عامل بازدارنده در جامعه معرفى نموده و بر اهميت اجراى آن تأكيد كرده است.

به دليل آن كه از يك سو فلسفه تشريع امر به معروف و نهى از منكر از بين بردن انحراف و از سوى ديگر، شيوه هاى جزيى و دقيق بازدارى منحرفان، به ويژه با عطف نظر به تعدد فرهنگ ها و تفاوت شخصيت منحرفان، مشخص نشده، در مقام اجراى امر به معروف و نهى از منكر، طيف گسترده اى از اعمال و رفتار به عنوان مجازات و عامل بازدارنده از انحراف به كار برده مى شود. بنابراين، دانشمندان اسلامى تنها به طبقه بندى كلى اين مجازات ها و ذكر مثال هايى در اين زمينه بسنده كرده اند.
مجازات هايى را كه مرتبط با امر به معروف و نهى از منكر ذكر كرده اند عبارت است از:

الف. مرحله قلبى كه به صورت تغيير در طرز برخورد ظاهر مى گردد; مثل عبوس برخورد كردن;

ب. مرحله زبانى; مثل تهديد به مجازات قانونى نمودن;

ج. مرحله عملى; مثل از بين بردن ابزار منكر;