هدايت دينى و دولت هادى

انتظار مسلمانان از حكومت چيست؟ آيا اين انتظار را حكومت هاى غير دينى نمى توانند برآورده كنند؟ به ديگر سخن, حكومت دينى چه اقداماتى انجام مى دهد كه حكومت هاى غير دينى به آن اهتمام نمى ورزند؟ پاسخ به اين پرسش درگرو توجه به برداشت هاى مختلف از ((سياست)) است. به طور كلى مى توان برداشت هاى مختلف از سياست را در ((مكتب قدرت)) و ((مكتب هدايت)) طبقه بندى كرد. در مكتب قدرت, غايت دولت امور دنيوى است, اما در مكتب هدايت, غايت دولت امور اخروى است; در اولى, دنيا مقصد است و در دومى, آخرت مقصد و دنيا منزلگاه. اساسى ترين انتظار متدينان از حكومت, فراهم كردن فضا, امكانات و زمينه هاى عبوديت خداوند متعال است; در حالى كه اين انتظار, دغدغه حكومت هاى غيردينى نيست. بر همين اساس اهل ديانت بر استقرار حكومت دينى و اجراى قوانين با صبغه الهى اصرار مى ورزند; قانون كه در حكومت هاى غيردينى, يك امر بشرى است, در حكومت دينى امرى فرابشرى و الهى است و انسان ها در محدوده مباحات مى توانند قانون گذارى و برنامه ريزى كنند. تمام برنامه ريزىهاى حكومت دينى به گونه اى است كه به قوانين الهى خدشه اى وارد نشود, در حالى كه حكومت غير دينى چنين دغدغه و تعهدى ندارد. موسس حكمت متعاليه, صدر المتإلهين نياز به هدايت دينى را از نياز به خوراك و پوشاك هم ضرورىتر دانسته است:

نظام دين و دنيا جز با وجود امامى كه مردمان به او اقتدا و از او پيروى كنند و راه هدايت و پرهيزكارى را از وى بياموزند درست نمىآيد, و نياز به او در هر زمان مهم تر و بالاتر است از نياز به خوراك و پوشاكشان و آنچه در روند اينها از منافع و ضروريات است (محمد بن ابراهيم صدرالمتإلهين, شرح اصول كافى, ترجمه محمد خواجوى, ص 477).

مفهوم ((سياست)), در مكتب هدايت به شكل زير قابل تعريف است:

تلاش انسان ها در جهت تحقق قانون الهى در روى زمين, به رهبرى انبيا, اوصيا و اوليا جهت نيل به سعادت قصوا.

از همين رو سياست در فرهنگ اسلامى به ((تدبير)) نيز تعريف شده است; تدبير عبارت از سامان دادن كارها به سمت هدف از پيش تعيين شده است. اين هدف همان سعادت قصوا است كه مقدمات وصول به آن در آخرت, در دنيا فراهم مى گردد; از اين روست كه در عالم اسلام, معرفت سياسى, غايت محور, اخلاق محور, فضيلت محور و در يك كلام, هدايت محور است. اگر دولت نهادى است كه مردمان را به سعادت قصوا رهنمون مى شود, پس لازم است كه خود هدايت شده باشد. امام خمينى1 در اين باره فرموده است:

اگر براى هر دولتى برنامه اى است, برنامه رسول اكرم(ص) را مى شود گفت همان سوره اى كه در اول وارد شده است, آن برنامه رسول خداست: ((اقرإ باسم ربك الذى خلق... علم الانسان ما لم يعلم)). تمام انبيا موضوع بحث شان, موضوع تربيت شان, موضوع علم شان انسان است. آمده اند انسان را تربيت كنند. آمده اند اين موجود طبيعى را از مرتبه طبيعت به مرتبه عالى مافوق الطبيعه, مافوق الجبروت برسانند(صحيفه نور, ج7, ص 223).

بديهى است كه تنها دولت و هيإت حاكمه صالح, عادل, هدايت شده, فضيلت محور و خود ساخته است كه مى تواند ترويج كننده فضايل و از بين برنده رذايل باشد; از اين رو است كه در عمل و دانش سياسى مسلمانان, پيوند اخلاق و سياست, پيوندى ناگسستنى است, زيرا پيوند دين و سياست ناگسستنى است. اگر حكومت اسلامى به امر معيشت و امنيت و رفاه مى پردازد, كه بايد هم بپردازد, به اين دليل است كه مردم با فراغ بال به عبادت خداوند بپردازند كه عبادت وسيله تقرب به خداست; از اين رو كمك به مردم و هدايت آنان براى وصول به جوار خداوند متعال وظيفه اصلى حكومت دينى محسوب مى شود. صدرالمتإلهين مى نويسد:

((و ناچار شارعى=( حكومتى) مى خواهد كه):)

(1) معين نمايد از براى مردم منهجى را كه به سلوك آن منهج معيشت ايشان در دنيا منتظم گردد;

(2) و سنت قرار دهد از براى ايشان طريقى را كه وصول به جوار خدا به واسطه آن حاصل شود;

(3) و به ياد آورد ايشان را امور آخرت و رحيل به سوى پروردگار خود;

(4) و انذار كند ايشان را به روزى كه: ((ينادون من مكان قريب)) و ((تنشق الارض عنهم سراعا));

(5) و هدايت كند ايشان را به طريق مستقيم (مبدإ و معاد, ص 557 ـ 558).

بر همين آموزه, كه نگارنده مفهوم ((دولت هادى)) را (دولتى كه هدايت دينى را وظيفه خود مى داند) براى آن پيشنهاد مى كند, در آيات قرآن و احاديث نيز تإكيد شده است; از جمله:

در آيه 41 سوره حج آمده است:

الذين ان مكنهم فى الارض إقاموالصلوه و اتوالزكوه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عقبه الامور; (آنان كه خدا را يارى مى كنند) آنهايى هستند كه اگر در روى زمين به آنان اقتدار و تمكين دهيم, نماز به پا مى دارند و زكات به مستحقان مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و (از هيچ كس جز خدا نمى ترسند, چون مى دانند كه) عاقبت كارها به دست خداست.

امام على7 در خطبه اى كه ناظر به تبيين وظايف و اهداف حكومت اسلامى است, مطالبى فرموده كه مويد استنباط مذكور است:

خدايا, تو مى دانى آنچه از ما رفت, نه به خاطر رغبت در قدرت بود, و نه از دنياى ناچيز خواستن زيادت, بلكه مى خواستيم نشانه هاى دين را به جايى كه بود بنشانيم و اصلاح را در شهرهايت ظاهر گردانيم, تا بندگان ستمديده ات را ايمنى فراهم آيد, و حدود ضايع مانده ات اجرا گردد (نهج البلاغه, ترجمه سيدجعفر شهيدى, خطبه 131).

آن حضرت در جاى ديگر فرموده است:

بدان كه فاضل ترين بندگان خدا نزد او امامى است دادگر, هدايت شده و راهبر, كه سنتى را كه شناخته است بر پا دارد, و بدعتى را كه ناشناخته است بميراند (همان, خطبه 164).

در ديدگاه امام على, تلاش براى اجراى آنچه خدا به آن فرمان داده از وظايف اصلى حكومت اسلامى به شمار مىآيد:

همانا بر امام نيست جز آنچه از امر پروردگار به عهده او واگذار شده: كوتاهى نكردن در موعظت, و كوشيدن در نصيحت, و زنده كردن سنت, و جارى ساختن حدود بر مستحقان, و رساندن سهم هاى ـ بيت المال ـ به در خور آن (همان, خطبه 105).

با تجزيه و تحليل عبارت مذكور مى توان گفت ((سياست دينى)) كه ((دولت هادى)) در درون آن به انجام وظيفه مى پردازد, داراى چهار ركن است:

1. امر و قانون, فرمان الهى است;

2. امر دهنده, كه خداوند متعال است;

3. امر برنده و مجرى, كه تمام انسان ها هستند.

4. هدف كه رسيدن به سعادت قصوا است و آن عبارت از رسيدن به جوار رحمت پروردگار و تقرب الهى است.

با اميد به اين كه تمامى برنامه ريزىها و سياست گذارىها در نظام جمهورى اسلامى بر اساس هدايت دينى و در جهت آن باشد.