بررسي ارجاعات مقالات فناوري نانو براي کشورهاي مختلف

نويسندگان : سعيد اميري,داود قرايلو,مرتضي مغربي

خلاصه

براي ارزيابي کشورها در يک فناوري جديد از شاخص هاي متعددي در حوزه هاي علم، بازار و صنعت استفاده مي شود. در بخش علم، تعداد مقالات وپتنت ها به عنوان پارامترهايي جهت تعريف شاخص هاي جديد و کاربردي محسوب مي شود که شاخص هاي بسياري از آنها بدست آمده است علاوه بر تعداد مقالات و پتنت ها پارامتر ديگري به نام - ارجاعات - به عنوان يکي از ملزومات اصلي در ارزيابي آماري يک فناوري مورد تأييد محققان است. ارجاعات شاخص کيفي براي متعادل كردن نتايج کمّي حاصل از ارزيابي تعداد مقالات و پتنت ها محسوب مي شود. اهميت اين شاخص به حدي است که مطالعات گسترده و دنباله داري پيرامون نتايج قابل استخراج از آن انجام گرفته است[ پس از بررسي هاي آماري بر تعداد مقالات مرتبط با فناوري نانو در کشورها، نياز آن ديده شد تا مقالات فناوري نانو اين کشورها بصورت کيفي نيز مورد تحليل قرار گيرد. لذا در اين مقاله سعي شده با استفاده از ارجاعات و شاخص هاي مرتبط با آن، ارزيابي دقيق تري نسبت به عملکرد کشورها در حوزة فناوري نانو داشته باشيم.

مقدمه

براي ارزيابي کشورها در يک فناوري جديد از شاخص هاي متعددي در حوزه هاي علم، بازار و صنعت استفاده مي شود. در بخش علم، تعداد مقالات وپتنت ها به عنوان پارامترهايي جهت تعريف شاخص هاي جديد و کاربردي محسوب مي شود که شاخص هاي بسياري از آنها بدست آمده است[1]. علاوه بر تعداد مقالات و پتنت ها پارامتر ديگري به نام ارجاعات به عنوان يکي از ملزومات اصلي در ارزيابي آماري يک فناوري مورد تأييد محققان است. ارجاعات شاخص کيفي براي متعادل كردن نتايج کمّي حاصل از ارزيابي تعداد مقالات و پتنت ها محسوب مي شود. اهميت اين شاخص به حدي است که مطالعات گسترده و دنباله داري پيرامون نتايج قابل استخراج از آن انجام گرفته است[2,3]. پس از بررسي هاي آماري بر تعداد مقالات مرتبط با فناوري نانو در کشورها، نياز آن ديده شد تا مقالات فناوري نانو اين کشورها بصورت کيفي نيز مورد تحليل قرار گيرد. لذا در اين مقاله سعي شده با استفاده از ارجاعات و شاخص هاي مرتبط با آن، ارزيابي دقيق تري نسبت به عملکرد کشورها در حوزه فناوري نانو داشته باشيم. كلمات كليدي: فناوري نانو ، مقالات علمي ، ارجاعات شاخص هاي ارزيابي، H-index

1. روش کار

در اين پروژه با کمک پايگاه داده ISI و عبارت جستجوي مناسب ، ارجاعات داده شده به مقالات فناوري نانوکشورها در سالهاي 2001 تا 2005 بدست آمده است. در ادامه، ميانگين ارجاعات به هر مقاله در اين بازه زماني به همراه H-index نيز استخراج شده است. H-index تعداد H مقاله اي است که حداقل H بار به آن ارجاع داده شده است و نمودي از تعداد مقالات با کيفيت يک کشور است.

2. نتايج و بحث

2-1. ميانگين پنج ساله شاخص ها

شکل (1) ميانگين جهاني ارجاعات به هر مقاله را براي يک دوره پنج ساله نشان مي دهد. تنهاکشور آمريکا به دليل تعداد زياد مقالات و ارجاعات و نقص موتور جستجوي پايگاه داده ISI در اين مقاله حذف شده است. سه کشور اروپايي يعني هلند، اتريش و سوئد بيشترين ارجاعات را به ازاي هر مقاله در پنج سال اخير داشته اند. در ميان کشورهاي آسيايي سنگاپور و تايلند، هر دو از شرق آسيا، بيشترين ارجاعات را به خود اختصاص داده اند. ترکيه در پنج سال اخير، ميانگين ارجاعات بيشتري نسبت به ايران داشته است، هر چند که ايران هم به ميانگين جهاني نزديک شده است. شکل (2) ميانگين پنج ساله H-index را براي کشورها نشان مي دهد. ميانگين جهاني اين شاخص 21 است که آلمان و چين بر اين اساس بيشترين H-index را دارند. سنگاپور و تايوان (کشورهايي که صنعت شان متاثر از ژاپن است) بالاي ميانگين جهاني قرار دارند، H-index ايران تقريبا نصف ميانگين جهاني است.

2-2. روند تغييرات شاخص ها در پنج کشور

شکل (3) روند تغييرات ميانگين ارجاعات به هر مقاله در بازه زماني پنج ساله را براي پنج کشور نشان مي دهد. انتخاب اين کشورها به دليل نزديک بودن سطح رقابتي آنها با ايران در حوزه فناوري نانو است. با توجه به اين که مقالات قديمي تر ارجاعات بيشتري دارند روند تغييرات اين شاخص نزولي و شدت آن ميان کشورهاي مختلف متفاوت است. همانطور که در شکل (3 ) ديده مي شود در سال 2001 روسيه در ميان اين کشورها بيشترين ميانگين ارجاعات را داشته است و پس از آن ترکيه، هند، کره جنوبي و در نهايت ايران قرار دارند. روند کاهش براي روسيه بسيار شديد بوده به طوري که در سال 2005 پايين ترين جايگاه را کسب نموده است. ترکيه و هند روندي مشابه هم را دنبال کرده و کره جنوبي با وجود صعود موقت خود در سال 2002، افت شديدي را پس از آن در پي داشته است. روند تغييرات در اين شاخص در مورد ايران به شکلي بوده است که در سال 2005 بالاتر از اين کشورها قرار گرفته است.

جدول1: ميانگين شاخص هاي ميانگين ارجاع به هر مقاله و H-index در سال 2005

ميانگين ارجاع به هر مقاله H-index ميانگين جهاني

2 10

7/2 18 کره جنوبي

24/1 14 روسيه

8/1 15 هند

53/1 8 ترکيه

2/2 9 ايران

شکل (4) روند تغييرات H-index را در بازه زماني 2001 تا 2005 براي اين پنج کشور نشان مي دهد. در صورت افزايش تعداد مقالات يک کشور در يک سال و عدم افزايش تعداد مقالات با کيفيت بالا در آن سال، اين شاخص کاهش خواهد يافت. در مورد H-index ، همانند ميانگين ارجاعات، کاهش تدريجي اين شاخص براي مقالات جديدتر قابل انتظار است که مي توان با افزايش کيفيت مقالات اين شيب تدريجي را کم کرد. به جز ايران تمام کشورها سير نزولي را در اين شاخص پيش گرفته اند. روسيه بيشترين افت را در اين سال ها تجربه کرده ولي هند و کره جنوبي روند نزولي يکنواختي را در پيش داشته اند و در اين ميان ايران روندي ثابت با تغيرات جزئي را شاهد بوده است. در اين شاخص نيز روسيه در سال 2001 بالاترين جايگاه را در ميان اين پنج کشور داشته است. با توجه به افزايش تعداد مقالات فناوري نانو روسيه در پنج سال گذشته (از 1219مقاله در سال 2000 به 1763 مقاله در سال 2005) و افت شديد H-index آن، به نظر مي رسد کيفيت مقالات فناوري نانو روسيه به شدت کاهش يافته است. در اين ميان کره جنوبي پس از افزايش يا صعود در سال 2002، روند نزولي را در پيش گرفته است.اين کشور تا سال 2005 با توليد بيشتر مقالات با کيفيت نسبت به ديگر کشورها، توانسته است مکان نخست را در اين شاخص کسب کند. H-index ترکيه در سال 2001 (بيش از 5/2 برابر ايران)؛ با افزايش مقالات فناوري نانو ترکيه (84 مقاله در سال 2001 و 214 مقاله در سال 2005) و ايران(14 مقاله در سال 2001 و 125 مقاله در سال 2005) در اين پنج سال و کاهش H-index ترکيه در اين بازه زماني، به نظر مي رسد از تعداد مقالات با کيفيت ترکيه در اين پنج سال کاسته شده و ايران متناسب با افزايش تعداد مقالات فناوري نانو، تعداد مقالات با کيفيت خود را نيز افزايش داده است

شکل (5) روند تغييرات رتبه ايران در سه شاخص تعداد کل ارجاعات، ميانگين ارجاعات به هر مقاله و H-index را نشان مي دهد. به استثناء سال 2003 در طول اين پنج سال رتبه ايران بهبود چشمگيري پيدا كرده و بيشترين رشد در ميان اين شاخص ها در ميانگين ارجاع به ازاي هر مقاله است که ايران در مدت پنج سال گذشته 20 پله صعود کرده است و کمترين رشد مربوط به مجموع کل ارجاعات است که 14 پله صعود كرده است. جدول (1) ميانگين شاخص هاي ميانگين ارجاع به هر مقاله و H-index را در سال 2005 براي اين پنج کشور نشان مي دهد. همان طور که ملاحظه مي شود در ميانگين ارجاع به هر مقاله تنها ايران و کره جنوبي بالاتر از ميانگين جهاني قرار دارند و در H-index ايران خود را به ميانگين جهاني نزديک کرده است. مقايسه دو کشور ايران و ترکيه نشان مي دهد که ايران در شاخص هاي کيفيت کاملاً از ترکيه پيشي گرفته است.

2-3. رابطه ميان شاخص ها با تعداد مقالات

شکل (6) و (7) نمودار تعداد مقالات فناوري نانو را به تعداد ارجاعات آنها براي سال ها ي 2001 و 2005 نشان مي دهد. مقايسه فاکتور R2 ميان پارامتر اين دو سال نشان مي دهد که اين پارامتر در حال نزديک شدن به عدد يک است که از افزايش تأثير تعداد مقالات به تعداد ارجاعات خبر مي دهد. براي تفسير بهتر، اين نمودارها به 9 بخش مجزا تقسيم شده اند که هر بخش با يک حرف و يک عدد مشخص شده است. همانطور که ملاحظه مي گردد، اغلب کشورها در فاصله اين سال ها تغيير چشمگيري نداشته اند. چين و ژاپن در فاصله سال هاي 2001 تا 2005 با رشد نسبي در تعداد مقالات و ارجاعات، خود را به منطقه 3C رسانده و خود را در زمره کشورهاي پيشرو و بسيار فعال در اين حوزه معرفي کرده اند، اين در حالي است که آلمان در همين بازه زماني با افت نسبي در تعداد مقالات از منطقه3C به 3B تغيير مکان داده که نشان دهنده کاهش فعاليت هاي اين کشور در اين حوزه است. انگلستان با افزايش کيفيت مقالات، خود ر ا از منطقه 1B، يعني کشورهاي تأثيرپذير، به مرز 2B، يعني کشورهاي تأثيرگذار، رسانده است. همان طور که ملاحظه مي گردد روسيه با افت شديد در تعداد مقالات و ارجاعات از منطقه2B به 1A عقب نشيني کرده است. بيشترين تراکم در منطقه 1A است که براي مشخص شدن وضعيت کشورهاي اين منطقه، در گوشه اين نمودار بزرگنمايي شده است.در ضمن ميانگين سالانه ارجاعات براي تمام کشورهاي جهان از سال 2001 تا 2005 استخراج شد. اين شاخص در بيشتر کشورهاي جهان روندي نوساني در پي داشته است. در اين ميان روسيه و اسپانيا روندي نزولي و تنها جمهوري اسلامي ايران روندي صعودي داشته است.

شکل (8) و (9) تعداد مقالات نانو کشورها را بر حسب ميانگين ارجاعات، به ازاي هر مقاله، نشان مي دهد. به دليل توزيع کشورها در کل نمودار چنين به نظر مي رسد که وابستگي خاصي ميان کميت مقالات (تعداد مقالات) و کيفيت آن (ميانگين ارجاعات) وجود ندارد.کشورهاي آلمان، انگلستان، کانادا، هلند و سوئيس با افزايش نسبي ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله و تعداد مقالات فناوري نانو خود را به منطقه 3C رسانده و به عنوان کشورهاي پيشرو در اين شاخص معرفي شده اند. روسيه با کاهش چشمگير در ميانگين ارجاعات به هر مقاله از منطقه 2C به 1C عقب نشيني کرده است؛ اين در حالي است که هند با افزايش تعداد مقالات فناوري نانو از منطقه 2B به 2C صعود کرده که نشان دهنده ي افزايش فعاليت اين کشور در حوزه فناوري نانو است. لهستان علي رغم کاهش شديد در ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله، افزايش محسوسي را درتعداد مقالات داشته است و توانسته است از منطقه 3B به 2C نقل مکان کند. جمهوري اسلامي ايران با رشد نسبي در ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله و افزايش تعداد مقالات فناوري نانو از منطقه 2A به 2B صعود کرده است.

شکل هاي (10) و (11) رابطه تعداد مقالات فناوري نانو کشورها را بر حسب شاخص H-index نشان مي دهند. در اينجا نيز R2 افزايش يافته است که نشان دهنده همگرايي بيشتر اين دو شاخص با گذشت زمان است. يعني بين تعداد مقالات و H-index رابطه مسقيمي وجود دارد که اين وابستگي رو به افزايش است. کره جنوبي، کانادا، اسپانيا، هلند و سوئيس با افزايش نسبي تعداد و کيفيت مقالات و به تبع آن افزايش H-index، جايگاه خود را در فناوري نانو در سال 2005 بهبود داده اند. جمهوري اسلامي ايران با رشد جهشي خود در تعداد مقالات نانو و مقالات با کيفيت، صعودي چشمگير در اين نمودار داشته است.

نتيجه گيري

در پنج سال اخير بيشترين ارجاعات به ازاي هر مقاله را کشورهاي هلند، اتريش و سوئد داشته اند و در ميان کشورهاي آسيايي، سنگاپور و تايلند بيشترين ارجاعات را به خود اختصاص داده اند. در ضمن به نظر مي رسد رابطه خاصي ميان کميت مقالات (تعداد مقالات) و کيفيت آنها (ميانگين ارجاعات) وجود ندارد و نمي توان با افزايش تعداد مقالات انتظار افزايش کيفي آنها را نيز داشت. و ميانگين جهاني H-index در اين پنج سال 21 بوده است که آلمان و چين بالاترين جايگاه را در اين شاخص دارند و ژاپن به همراه سنگاپور و تايوان برترين کشورهاي آسيايي در اين شاخص هستند. چين و ژاپن با رشد نسبي در تعداد و کيفيت مقالات، ميزان ارجاعات بالايي داشته و به عنوان کشورهاي پيشرو در اين حوزه شناخته مي شوند. آلمان با وجود کاهش در تعداد کل مقالات نانو، بر تعداد مقالات با کيفيت خود افزوده است. روسيه در پنج سال گذشته علاوه بر کاهش تعداد مقالات مرتبط با فناوري نانو با کاهش کيفيت مقالات نانو نيز روبرو بوده است؛ تا حدي بوده که در برخي شاخص ها جايگاهي کمتر از ايران و ترکيه داشته است که با توجه به اين روند، گزينه مناسبي براي همکاري در اين حوزه نمي باشد.

ايران در دو شاخص ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله و H-index به ميانگين جهاني نزديک شده است و در ميان کشورهاي آسيايي نيز رشد محسوسي داشته است به طوري که در پايان سال 2005 در شاخص H-index بالاتر از ترکيه و در ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله بالاتر از کشورهاي روسيه، هند، ترکيه و کره جنوبي قرار گرفته است. در ميان رتبه هاي مربوط به کيفيت مقالات رتبه ايران 14 تا 20 پله صعود داشته است.