تاملى در سيره علمى، اجتماعى امام خمينى (ره)

حجت الاسلام حيدر احمدى (محزون)

اگرچه از عنوان موضوع مورد نظر، تداعى مى‏شود كه اين مقاله، چنانكه انتظار مى‏رود حاوى سيرى در سيره عملى، و نگرشى

برانديشه نظرى حضرت امام خمينى - قدس سره‏الشريف - باشد اما چنين انتظارى از يك مجمع مركب از دانشمندان صاحب

نظر در مجموعه علوم الهى و انسانى، شايد به جهت نامقدور بودن آن، معقول نباشد تا چه رسد به نوشته‏اى كه از خامه ناتوان

مقلدى از غم هجران، پريشان به صحيفه تحرير نشسته است. سخن گفتن ديگران و از جمله اين كمترين در خصوص آن فرزانه علم

و دين، به مثابه بردن ران ملخى است از طرف آن مور، در آستان كرم سليمان.

حقيقت‏سخن اين است كه: ما در سر مقام امام حيرانيم، چون وجود امام، دريائى است كه غواص عقل وانديشه، در اين دريا، اول،

آخر ره نيابد كندرو پاياب نيست و سخن منظوم اين كمترين در خصوص آن مظهر طهارت و يقين، چنانكه در مثنوينامه خروش

عشق، برقع از جبين گشاده، اين است كه:

آرى هر تحليل گر پاك فطرتى كه در زندگى امام و اخلاق و رفتار آن حضرت محو شود اين دقيقه را به خوبى در مى‏يابد كه

استوارى و ثبات قدم او در فراز و فرودهاى مختلف سياسى و اجتماعى، عقل وانديشه را به تحير مى‏اندازد و با اين حال، مرغ دل به

اشتياق تقرب به او، پر مى‏اندازد و با سوز تمام اين ترانه مى‏خواند:

ولى با همه اين اوصاف كه منزلت و مقام امام، بالاتر از حيطه عقل و اوهام ماست‏باز نيز از باب اينكه مالا يدرك كله، لايترك كله

برانديشمندان اسلامى به طور اعم، از جامعه‏شناسان، فيلسوفان، عارفان، فقيهان گرفته، تا سياستمداران از نظر وجدانى و اخلاقى

تكليف است كه در راستاى تبيين و تفسير ابعاد گوناگون شخصيت‏بزرگ مظهر عزت مسلمين و محور عظمت مستضعفان، امام

خمينى به تحليل عميق منطقى بپردازند و در حد توان و ميزان دست آورده‏هاى فكرى خود، ابعاد درخشان اين درخششگاه نور

معرفت را از باطن ملكوتى وى (كه جلوه‏اى از اسم الباطن است) به شهود ظاهر جبروتى برسانند. آنچه در حال حاضر بيشتر

دانشمندان به اصطلاح روشنفكر ما از شخصيت امام، براى خود، تصوير كرده‏اند اين است كه امام، تنها يك فقيه سياستمدار بود. به

طور مسلم، صاحبان اين نوع تلقى از شخصيت آن حضرت، از معرفى قلمرو جغرافياى وسيع و گسترده‏انديشه حضرت امام در

حوزه معرفت‏شناسى عاجز و ناتوانند; چون امام نه تنها يك فقيه سياستمدار بود امام، يك فيلسوف متضلع و محيط بر نحله‏هاى

عقلى، فلسفى فيلسوفان مشرق زمين نيز بود، با اينكه از نظر روحى، مشربى ذوقى، عرفانى داشت‏بر مكتب عقلى، برهانى مشائيان

احاطه كامل داشت آراء پيچيده و پر مغز بوعلى را در حوزه علوم اسلامى براى متفكران مشتاق به طرز تفكر فلسفى مشائيان كه

عبارت است از ارزيابى و تعقيب مسائل در چهارچوب تفكرات صرف عقلايى تدريس مى‏كرد. با مكتب فلسفى اشراق اسلامى و

پيروان مشرب اشراقى به خوبى آشنا بود و بر اين اعتقاد بود كه شيخ شهاب الدين سهروردى معروف به شيخ اشراق، رئيس فلاسفه

اشراق اسلامى، طريقه ذوقى افلاطون را حياتى مجدد بخشيد و آن حكيم الهى را صاحب مقام تجرد و صفاى باطن مى‏دانست. (2)

بر مشى فكرى و مكتب فلسفى مرحوم صدرالمتالهين شيرازى وقوف كال و تبحر تام و قابل داشت، مهمترين كتاب فلسفى آن

حكيم الهى، اسفار كه بزرگترين و دقيقترين شاهكار فلسفى در جهان فلسفه مى‏باشد و تا هنوز نيز هيچ فيلسوفى كتابى را در

حكمت‏بدين پايه خلق نكرده است‏براى طالبان حكمت، تدريس مى‏كرد، او به صدرا به عنوان يك حكيم راستين و موحد، و به

كتاب اسفار به عنوان پربارترين متن مجدد، در حكمت الهى، عشق مى‏ورزيد و آن حكيم را قهرمان وادى صعب العبور حكمت و

روشنگر خللهاى شيخ الرئيس در علم معرفت‏حق مى‏ديد; از فلسفه او به عنوان نزديكترين فلسفه بواقع، حكايت، و از خود او در

برابر حربه‏هاى تكفير دينداران تنگ نظر و ظاهرنگر، حمايت مى‏كرد.

سخنان بلند آن حضرت در اين باره اين است: محمدبن ابراهيم شيرازى از بزرگترين فلاسفه الهى و موسس قواعد الهيه و مجدد

حكمت ما بعدالطبيعه; او اول كسى است كه مبدا و معاد را بر يك اصل بزرگ خلل ناپذير بنا نهاد و اثبات معاد جسمانى با برهان

عقلى كرد و خللهاى شيخ الرئيس را در علم الهى روشن كرد و شريعت مطهره و حكمت الهيه را با هم ائتلاف داد; ما با بررسى كامل

ديديم هر كس درباره او چيزى گفته از قصور خود و نرسيدن به مطالب بلندپايه اوست (3)

مطلب بعدى كه از سير در تفكرات فلسفى امام راحل استنباط مى‏شود اين است كه امام نه تنها به فلسفه اسلامى و فيلسوفان

جهان اسلام به خاطر تنوير چراغ عقول بشرى در راستاى تبيين معارف دينى و نظرى به چشم عظمت و بزرگى مى‏نگريسته، بلكه

على رغم بسيارى از بزرگان علوم اسلامى، به فلاسفه پيشين يونان نيز خوشبين و بعضى از آنان را از شاگردان و پيروان توحيدى

انبياى عظيم الشان الهى مى‏داند. به عباراتى از آن بزرگ مرد الهى در اين خصوص توجه كنيد.

اين فيلسوف بزرگ (انباذ قلس) در زمان داوود نبى (ع) بوده و حكمت را از او و لقمان حكيم اتخاذ كرده است. (4)

و در خصوص فيثاغورث گويد:

اين فيلسوف در زمان سليمان بود و حكمت را از او اخذ كرده و آراء او جمله به رمز است. (5)

امام در خلال تدريس كتب فلسفى به طور مسلم، نظرياتى نو و در مقوله حكمت و هستى شناسى، سرنوشت‏ساز و قابل تامل،

بررسى و دقت نظر عنوان مى‏كرده است كه اگر آن دروس جمع‏آورى و به چاپ برسد براى فيلسوفان در جهت تبيين و

تحليل‏انديشه‏هاى فلسفى امام و استنباط دقيق آراء و مبانى عقلانى آن حضرت راهگشاى بسيار خوبى است. امام در عرفان نظرى

نيز از اساتيد برجسته و كم نظير بود با مراجعه دقيق به صحف عرفانى و نگرشى عميق بر آراء ذوقى، آن بزرگ، اين مطلب به

روشنى دريافت مى‏شود كه آن حضرت بر عرفان اسلامى محيط و در تبحر بر آراء پيشگامان عرفان نظرى على الخصوص بر آراء بلند

موسس و پايه گذار آن محى الدين عربى كه در عداد بزرگان تراز اول اين فن بود.

كتابهاى گرانقدر مصباح الهدايه، سرالصلوة، شرح دعاى سحر و تعليقات بر فصوص محى الدين و مصباح الانس حمزه فنارى،

بهترين گواه بر اين مدعا است. فيلسوف مدقق بارع و محقق متفنن متضلع در مباحث عرفانى و حكمت عقلانى، علامه، سيدجلال

الدين آشتيانى در مقدمه شرح مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم مى‏نويسد:

حضرت استاد علامه، آيت الله العظمى امام سلام الله عليه و على اجداده الطاهرين در عرفان اسلامى شاگرد منحصر به فرد

شاه‏آبادى مى‏باشند امام از اساتيد بزرگ عرفان در قرن اخيرند و ذوق و استعداد خاص در مبانى عقلى و عرفانى دارند; امام خمينى

در حكمت متعاليه به روش صدرالحكماء والعرفاء، آخوند ملاصدرا استاد مسلم و در حقيقت‏بدون مجامله بايد گفت كه آن جناب

خاتم حكما و عرفا در عصر ما مى‏باشند. (6)

قضاوت استاد آشتيانى (مرد، باريك بين و دقيق‏انديشى كه بر همه نحله‏هاى فلسفى، عقلانى و مشربهاى اشراقى، عرفانى وقوف

كامل دارد و با موشكافى مخصوص بخود، جهات قوت و ضعف اساتيد بزرگ عرفان و حكمت را بر مى‏شمرد و به در مقام قضاوت

علمى هيچ گونه ملاحظه‏اى براى كسى قائل نيست) پيرامون امام راحل به اينكه آن جناب خاتم حكما و عرفا در عصر ما مى‏باشد و

در حكمت متعاليه به روش ذوقى ملاصدرا استاد مسلم است، حجت تحقيق و كندوكاو، و ژرف نگرى را در فلسفه و عرفان امام بر

مشعلداران حيات معقول بشرى، تمام مى‏كند. مسلما حكيمى چون آشتيانى كه پيرامون ديگر بزرگان علم و حكمت‏بدون كمترين

ملاحظه‏اى به عنوان يك ملاى مستقل داورى مى‏كند (و ريزبينانه علامه طباطبايى را در عرفان نظرى و مباحث ذوقى اسفار غير

متخصص و ناتوان قلمداد مى‏كند (7) و رفيعى قزوينى را با اينكه در تقرير مبانى فلسفى ملاصدرا و بيان مقاصد وى در اسفار در حد

اعجاز مى‏ستايد و تدريس اسفار او را يد بيضاء در قلمرو ادراك نظرى مى‏داند اما با اين حال چون حكيم است و حكيمان مهار

احساسات و عواطفشان به دست عقلشان است و عاقلانه مى‏انديشند وقتى كه مى‏خواهد پيرامون عرفان نظرى قزوينى و ميزان

آشنايى وى با مبانى عرفانى و معانى ذوقى محى الدين و كتاب پر محتواى فصوص اظهار نظر كند آن تحرير در مبانى صدرالدين را

گنگ و ناتوان در معانى محى‏الدين مى‏يابد) (8)

پيرامون امام راحل نيز بدون هيچ ملاحظه‏اى و تنها به صرف بيان حقيقت داورى كرده است. امام با اين احاطه كاملى كه به عرفان

نظرى و با آن قدم واصلى كه در عرفان عملى داشت و گو اينكه: يا من هو حضوره دائم بر، وى در تجلى مستدام و ظهور مدام بود،

جذبه‏هاى روحانى وى مستمر، چون جذوههاى آتش محبت رحمانى در درونش شعله ور بود، با اين حال در متن جامعه بود و

عرفان او در كنار فقه و سياستش براى اصلاح و تهذيب جامعه. و اينك بر عارفان باريك بين و سالكان دقيق‏انديش، لازم است كه

براى برداشتن پرده ابهام از رخسارانديشه‏هاى ذوقى، عرفانى امام از يك سو، و معرفى شخصيت عرفانى، اجتماعى آن همام از ديگر

سو (كه به عنوان يك قطب شاخص عرفانى و محور جهت‏بخش سياست جهانى، عرفان را از گوشه انزوا به صحنه اجتماع كشانيد)

بسيج‏شوند، على‏الخصوص در راستاى پرداختن به بعد دوم از قلمرو شخصيت عرفانى آن حضرت، كه خود مستلزم زدودن و تخريب

جنبه‏هاى منفى به جامانده از سيره عارفان گذشته است كه براى سالكان ناآزموده به عنوان يك اصل مسلم عرفانى، قابل پذيرش و

عمل مى‏باشد. بايد طالبان عرفان را از رفتن، به سراغ نااهلان بى خبر از حقيقت عرفان، حذر داد و بر آنان، اين نكته را تبيين كرد

كه:

و اين دستورالعمل را تعيين، كه عرفان به حق و حق جو، عرفان خضر واصل يعنى امام راحل و ديگر بزرگان كاملى ست كه معرفت

و سلوكشان را براى اصلاح و تهذيب جامعه از سيره قويم و صراط مستقيم به ظهور آورندگان عرفان راستين، يعنى ائمه طاهرين

(كه در راسشان امام كمل عارفين، اميرالمومنين قرار دارد) گرفته‏اند; اگر عرفان امام، در شب تاريك كژيها و پلشتيها چون نورى

در خدمت مسلمانان بود، علتش اينكه: سرمنشاء فيض آن، دم عيسوى مشرب اميرالمومنين (ع) بود و اين همان عرفان مثبتى

است كه فرزانه گرانقدر علامه جعفرى در نوشتارى دقيق به تتبع و تحقيق، پيرامون آن پرداخته و اين طرح را در حوزه

معرفت‏شناسى يا فلسفه عرفان، همو براى اولين بار، درانداخته است و به طور قطع و مسلم، برجسته‏ترين و درخشنده ترين جنبه

شخصيت عرفانى امام، همين جنبه عرفان مثبت اوست كه در تاريخ عرفان نيز از جنبه‏هاى منحصر به شخصيت‏خود آن حضرت

است و در عارفان گذشته، پيشگامى را نمى‏توان براى او در نظر گرفت. پس سخنى گزاف نيست اگر بگوييم:

و مى‏توان گفت: امام به عرفان، روح بالندگى و شكوفايى لطافت گل در طراوت بهارى بخشيد، چون ديگر عارفان كه در طول تاريخ

ظهور كرده‏اند تنها ره آورد عرفانشان اين بود كه به صلاح خود پرداختند و براى حفظ صلاح و سلامت‏خود، خرقه انزواى از اجتماع

را به دوش‏انداختند اما امام با اراده‏اى الهى برخلاف جريان اين رود به شنا پرداخت و بعد از سلوك در طريق صلاح خود، با الهام از

سيره معصومين به اصلاح جامعه و قراردادن حركت آن در روند مطلوب كتاب تشريح، مشغول شد و اين حقيقت در تاريخ روشمند

بشرى، براى هميشه در طلوع مستدام خواهد بود.

دومين موضوعى كه امام خمينى (ره) به آن روح تبلور و بالندگى در فراسوى سازندگى فردى و اجتماعى بخشيد و بين آن و

مقوله‏هاى مستحدث زندگى ماشينى پيوند برقرار كرد (و از ضرورت اين پيوند و آشتى دادن بود كه آن حضرت، دخيل دانستن

عنصر زمان را در هر عصرى و از جمله عصر ما، در آن موضوع، شرط اساسى براى پاسخگويى آن موضوع به مشكلات پيچيده و تو

در توى نسلى دانست كه حياتشان با رشد فزاينده صنعت و تكنيك در جريان زندگى ماشينى امروز پيوند خورده است) فقه بود;

فقه همان اقيانوس پويا و پايان ناپذيرى كه تا قبل از ظهور ملكوتى امام، كاربرد آن، كاربرد تعليمى و تدريسى بود و قلمرو سلطنت

آن، گوشه حجرهها. اما امام هم فقه را كه قوانين حكومتى و حقوقى تدوين شده از ناحيه امامان معصوم شيعى بود به عنوان تنها

قانون افتخارآفرين، مشروع و قابل پذيرش، در جامعه اسلامى به مرحله اجرا درآورد و هم با فراست و هوشمندى و بلندنظرى به

دنبال بررسى وضعيت جامعه اسلامى در زمان معاصر و واقع بينانه نظر كردن به نيازها و مقتضيات زمان و جدا ندانستن زندگى

مردم از زمانى كه در آن مى‏زيند از يك سو و جدا نديدن يك فقيه جامع الشرايط از متن اجتماع، از ديگر سو، اين دقيقه را دريافته

بود كه عنصر زمان را بايد در فقه و حقوقى كه همگام با زمان به عنوان قانونى كه براى رفع مشكلات حيات دينى مردم پياده

مى‏شود لحاظ كرد، پس فقه امام در متن اجتماع و به عنوان كاملترين قانون حقوقى الهى كه هيچ ايدئولوژى بشرى تحت هيچ

شرايطى جايگزين آن نيست‏براى اجتماع بود و چون سياست كشوردارى و حكومتى او نيز بر مبناى ديدگاههاى فقهى و

حقوقى‏اش بود. كه اينكلام ايشان امور مسلمانان - امور سياسى، اجتماعى مسلمانان است (11) مبين همين معناست پس حاصل

كلام در اين مقال اينكه: سياست امام هماهنگ با - فقاهت امام بود و فقاهت آنحضرت، شعر شهود حكومت در آيينه ولايت‏بود كه به

حمد و سپاس خدا، الان نيز با همين آيينه ولايت، صاحب مقام معظم فقاهت آيت الله خامنه‏اى به اصلاح و آرايش حكومت

مى‏پردازد. كوتاه سخن اينكه اگر كسانى يافت‏شوند كه با ولايت امام، موافق، ولى با ولايت آيت الله خامنه‏اى ناموافق باشند به طور

يقين اين افراد اگر در عصر پيامبر نيز بودند مثل كسانى كه نبوت نبى را منهاى ولايت وصى پذيرفتند عمل مى‏كردند.

نتيجه‏اى كه بر اين دومين موضوع مقاله مترتب است اينكه فقيهانى قادر به گام برداشتن در جهت‏بالندگى اين روش فقهى‏اند

روشى كه بر رفرف زمان سوار است و با زمان به پيش مى‏تازد و هيچ گاه از رفع مشكلات اجتماعى، دينى دينداران عاجز نيست كه

از روح تسامح برخوردار باشند. سومين موضوعى كه در قلمرو تحليل شخصيت امام درخور بررسى و قابل بحث است، سياست آن

حضرت است كه اين مقال مفصل را به مقوله‏اى ديگر محول مى‏كنيم. ان شاءالله

1- دو بيتى از مجموعه ارمغان دشتى است اثر مولف.

2- رجوع شود به كشف الاسرار ص‏35 ، امام خمينى.

3- ماخذ پيشين ص‏36.

4- ماخذ پيشين ص‏32.

5- ماخذ پيشين ص‏32.

6- شرح مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم ص‏33 سيدجلال الدين آشتيانى.

7- ماخذ پيشين ص‏37.

8- ماخذ پيشين ص‏36.

9- ديوان حافظ ص‏155.

10- بيت از مثنوينامه خروش عشق، اثر نگارنده.

11- پيام انقلاب شماره 42، 11/7/1360، ص‏4.