حسين بن علي بن حسين ابن بابويه،

برادر صدوق

احمد محيطي اردکاني‏

در اوائل غيبت کبراي بقيةاللّه الاعظم، حجت بن الحسن العسکري (عجل اللّه تعالي فرجه الشريف) نام دو تن از عالمان و محدّثان برجسته، نقل محافل اهالي شهر مقدس قم بود. فقيهاني که هر گاه حديثي را بيان مي‏کردند، مردم از حافظه نيرومند آنها در شگفت شده، و گاه مي‏گفتند :

« اين دو بايد چنين دانش و حافظه‏اي را داشته باشند؛ چرا که به دعاي حضرت بقيةاللّه (عجل اللّه تعالي فرجه الشريف) به دنيا آمده‏اند.»(1 )

اين دو نفر کسي جز شيخ صدوق و برادرش حسين، فرزندان علي بن الحسين بابويه، نبودند .

تولّد

بيش از شصت بهار از عمر پربار علي بن الحسين بن بابويه قمي گذشته بود، ولي هنوز از همسرش که فرزند عموي او، محمد بن موسي بن بابويه بود، فرزندي به دنيا

نيامده بود. با اين حال او به دليل بشارت امام حسن عسکري (ع) به او، آسوده خاطر بود. حضرت درحق او چنين دعا فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبک اولاداً صالحين برحمته»؛(2) خداوند متعال از رحمت و کرم خويش، فرزندان شايسته‏اي را از صلب تو، مي‏آفريند. علي بن الحسين در انتظار تحقق اين بشارت مي‏سوخت؛ لذا نامه‏اي به جناب حسين بن روح نوبختي نوشت و از نائب خاص امام زمان - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - خواست تا از آن حضرت تقاضا نمايد، براي او دعا بفرمايند، خداوند فرزنداني فقيه و آگاه به احکام اسلام به او عطا کند. پس از مدّتي در جواب نامه‏اش چنين آمد :

« انک لا ترزق من هذه، و ستملک جاريةً ديلميّةً ترزق منها ولدين فقيهين.»؛(3) از همسر فعلي خود فرزندي نخواهي داشت؛ولي به زودي کنيزي ديلمي را مالک خواهي شد که دو پسر فقيه و دين شناس از او نصيب تو مي‏گردد .

در بعضي از روايات آمده است که پس از سه روز خبر رسيد، امام زمان (ع) براي وي دعا فرموده‏اند :

« و انّه سيولد له ولد مبارک ينفع (اللّه) به و بعده اولاد»؛(4) به زودي براي او فرزندي مبارک به دنيا خواهد آمد، (خداوند) به واسطه او منفعت مي‏رساند و پس از او نيز فرزنداني خواهد بود .

در تعبير ديگري آمده است :

« فکتب اليه قد دعونا اللّه لک بذالک، و سترزق ولدين ذکرين خيّرين»؛(5) حضرت براي علي بن الحسين نوشتند: براي تو حاجت از خداوند متعال خواستيم. به زودي دو پسر نيکوکار روزي تو مي‏شود .

دعاي امام زمان - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - در حق او به اجابت رسيد. خداوند متعال از کنيزي ديلمي که به همسري علي بن حسين در آمده بود، سه پسر به او عنايت کرد و دو تن از آنها طبق فرموده حضرت (ع) از فقها و حافظان نامدار گرديدند :

1 - ابو جعفر محمد بن علي بن حسين: معروف به شيخ صدوق؛ .

2 - حسن بن علي بن حسين: وي پارسايي و عبادت پيشه کرد، با مردم چندان ارتباط نداشت، وي در زمره علما و فقها نبود .

3 - ابو عبداللّه، حسين بن علي بن حسين:(6) در اين مقاله در باره زندگي اين فقيه و محدّث برجسته سخن مي‏گوييم .

از تاريخ تولّد حسين بن علي در کتب رجالي سخني به ميان نيامده است، امّا از قرائن روشن است، تولّد وي در اوائل قرن چهارم هجري بوده است؛ زيرا پدر بزرگوارش در سال 304 يا 305 ق براي زيارت قبور ائمه طاهرين (ع) و سومين نايب خاص حضرت بقية اللّه - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - به بغداد مي‏رود. نامه‏هايي را که او براي حسين بن روح نو بختي نوشته، بعد از اين تاريخ بوده است.(7) در جواب نامه وي، حضرت حجة ابن الحسن (ع) تعبيرهايي چون «ستملک»، «سترزق» يا «سيولد» را به کار برده‏اند . از اين تعابير (با حروف «س») معلوم مي‏شود که پس از سال‏هاي 305، خيلي طول نمي‏کشد که علي بن الحسين؛ صاحب اولاد مي‏گردد .

با توجه به اين که علي بن الحسين در سال 328 ق از دنيا رفته است؛(8) سال تولد محمد، حسن و حسين را بايد بين سال‏هاي 306 تا 328 دانست .

تباري پاک‏

حسين بن علي، اين فقيه نامدار، فرزند علي بن‏حسين بن‏موسي بن‏بابويه‏قمي معروف به «صدوق اوّل»، مي‏باشد .

پدر بزرگوارش ابوالحسن علي بن الحسين از فقهاي نامدار و محدثان برجسته‏اي است که در حدود سال 235 ق در قم متولد گرديد.(9) وي در فقه و حديث و تقوي و پارسايي از چهره‏هاي کم نظير تاريخ اسلام است .

نامه‏اي که امام حسن عسکري (ع) براي او نوشت، جايگاه رفيع وي را در بين ديگر دانشمندان و فقهاي قم، و نيز موقعيّت خاص و احترامي را که او در نزد ائمه معصومين ( ع) دارد، آشکار مي‏کند .

امام حسن عسکري (ع) پس از حمد و ثناي الهي، صلوات بر پيامبر (ص) و سلام بر عترت طاهرينش، خطاب به او مي‏نويسد :

« يا شيخي و معتمدي و فقيهي، ابا الحسن علي بن الحسين القمّي! وفّقک اللّه لمرضاته، و جعل من صلبک اولاداً صالحين برحمته »

اي پير من واي فقيه مورد اعتمادم ابوالحسن علي بن حسين قمي! خداوند تو را بر انجام افعال مورد رضايتش توفيق دهد و از صلب تو به رحمت و کرم خويش، فرزندان شايسته‏اي را پديد آورد .

امام (ع) ، در ادامه اين پيام که به حق منشور عبادي، اخلاقي و اجتماعي و سياسي براي يک زندگاني شرافتمندانه انساني است، در روزگار پر از مخاطره و گرداب جهالت‏ها و هوس‏ها چنين توصيه مي‏کنند :

« تو را به تقواي الهي سفارش مي‏کنم، و نيز بر به پا داشتن نماز و پرداخت زکات؛ زيرا نمازِ کساني که زکات نمي‏دهند، پذيرفته نمي‏شود. تو را به بخشيدن خطاي ديگران، فرو خوردن خشم، صله رحم، هم‏دردي با برادران، کوشش در رفع نيازمندي‏هاي آنان در هنگامه کارها. هم پيماني با قرآن، خوش خلقي و امر به معروف و نهي از منکر سفارش مي‏کنم؛ چرا که خداوند متعال مي‏فرمايد :

( لاخير في کثير من نجويهم الّا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بين النّاس)(10 )

در بسياري از گفتگوهاي در گوشي آنان خيري نيست، جز آن کس که به صدقه يا معروفي امر کند، يا ميان مردم، اصلاح پديد آورد .

همچنين سفارش مي‏کنم از تمام پليدي‏ها و زشتي‏ها دوري بجويي؛ بر تو باد به نماز شب خواندن! زيرا پيامبر اکرم (ص) به امام علي (ع) همين سفارش را کرد و فرمود: اي علي! بر تو باد که نماز شب بخواني - و اين جمله را سه مرتبه تکرار نمود. - و هر کس نماز شب را سبک بشمارد، از ما نيست. پس توصيه مرا به کار گير و شيعيانم را بر انجام آن فرمان ده، تا عمل کنند. بر تو باد به صبر و انتظار فرج؛ زيرا پيامبر اکرم (ص ) فرمودند: «برترين اعمال امت من، انتظار فرج است.» امت من و شيعيان ما همواره اندوهگين خواهند بود، تا فرزندم که پيامبر (ص) بشارت ظهور او را داده است، قيام کند. او زمين را پس از آن‏که پر از ظلم و ستم مي‏شود، سرشار از عدالت و برابري خواهد نمود .

اي شخصيت بزرگ من (ابن بابويه قمي)! خود صبر کن و شيعيانم را به صبر بخوان؛ زيرا زمين از آنِ خداوند است، به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار مي‏کند و فرجام نيک براي متّقين خواهد بود. و السلام عليک و علي جميع شيعتنا و رحمة اللّه و برکاته.»(11 )

ابن بابويه دويست کتاب در علوم مختلف ديني تأليف نموده و آثار ارزشمندي بر جاي نهاده است. او در سال 329 ق. دار فاني را وداع گفت و در جوار بارگاه ملکوتي حضرت معصومه (س) (ابتداي خيابان چهارمردان) به خاک سپرده شد. براي آگاهي بيشتر از شخصيت برجسته اين محدّث و فقيه بزرگوار به مقاله‏اي که در جلد دوم ستارگان حرم در اين زمينه نوشته شده است، مراجعه کنيد .

فقاهت

حسين بن علي، همچون برادرش که به دعاي حضرت وليّ عصر - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - به دنيا آمد، در بيت علم و تقوا و مهد فقاهت و حديث بالندگي يافت. او بيش از يک دهه تحت تعليم پدر بزرگوارش، فقيه و محدّث نامدار عصر (علي بن حسين)، قرار داشت. وي با استعدادي سرشار و شوق زيادي که در تحصيل علم داشت، درجات بلند علوم اسلامي را به سرعت پيمود .

وي گرچه در علم فقه و حفظ حديث، به مرتبه برادرش شيخ صدوق؛ نمي‏رسيد، لکن او هم از فقها و محدّثين برجسته‏اي به شمار مي‏آمد که بر سر زبان اهالي قم قرار داشت. او با مسافرت هايي که به بعضي از شهرها نمود، آوازه شهرتش بيشتر مناطق اسلامي را فرا گرفت .

وي در ربيع الاوّل سال 378 ق. به شهر بصره رفت و در آنجا به بيان احاديث و نشر احکام اسلام پرداخت .

از فضايل وي و برادرش همين بس که در کلام گهربار و توقيع شريف امام زمان - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - به عنوان دو شخصيت بسيار نيکوکار «خيّرين» و فقيه «ولدين فقيهين» و نافع «ينفع اللّه به» شناخته شده‏اند .

فقه در زبان قرآن و ائمه معصومين (ع) ، تنها فراگيري برخي از مسائل تدوين يافته و استدلال‏هاي آن نيست؛ بلکه فقه «تئوري واقعي و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است.»(12) فقه امروز بخشي از اين معناي وسيع است .

از ديگر معاني عميق فقه در زبان قرآن و روايات، عبارت است از: آشنايي با اصول اعتقادات؛ شناخت مباني اخلاق و عمل به آنها و ادراک جلالت و عظمت حق تعالي، آن گونه که حاصل آن خوف و خشوع در پيشگاه خداوند متعال وسوق به سوي تقوا باشد .

خداوند متعال مي‏فرمايد: (فلولا نفر من کلّ فرقةٍ منهم طائفة ليتفقّهوا في الدّين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلّهم يحذرون)؛(13) چرا از هر گروهي از آنان، طايفه‏اي کوچ نمي‏کنند، تا در دين آگاهي يابند و به هنگام بازگشت به سوي قوم خود، آنها را بيم دهند؟ شايد که بيم ورزند .

کرسي تدريس‏

ابو عبداللّه، حسين بن علي با استعداد سرشار و جدّيّت و شوق زيادي که به تحصيل علم و حفظ احاديث اهل بيت (ع) داشت، به سرعت توانست مدارج عالي فقه و حديث را بپيمايد و بر کرسي تدريس قرار گيرد. ايشان مي‏گويد :

وقتي مجلس درس تشکيل دادم، کمتر از بيست سال داشتم. گاهي ابوجعفر، محمد بن علي اسود در مجلس درس من حاضر مي‏شد. او وقتي مي‏ديد من در اين سن جواني با سرعت به سؤال‏هاي شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعي جواب مي‏دهم، بسيار شگفت زده مي‏شد و بعد مي‏گفت: تعجبي نيست، چون که تو به دعاي حضرت امام زمان - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - به دنيا آمده‏اي.(14 )

ارشاد حکّام‏

از مطالعه تاريخ و حديث چنين به دست مي‏آيد که همواره رجال شيعه داراي مناصب مهمي در مرکز خلافت و ساير شهرها بوده‏اند، و حکّام وقت به نظرات آنها توجّه مي‏کردند .

قدرت و عظمت علماي شيعه در بغداد و قم و به طور کلّي در عراق و ايران، در دوره « ديالمه» به اوج خود رسيده بود. حوزه‏هاي درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علني بود. دانشمندان شيعه در همه جا با سلاطين ديالمه و وزراي آنان مرتبط و منظور نظر ايشان بودند. رابطه شيخ صدوق؛ و برادرش حسين بن علي بن بابويه، با صاحب بن عبّاد، وزير دانشمند و ادب پرور «ديالمه»، از نمونه اين ارتباطها است .

شيخ صدوق؛ کتاب عيون اخبار الرّضا را به نام صاحب بن عبّاد، تأليف کرد. حسين بن علي بن بابويه؛ نيز کتابي را براي صاحب بن عبّاد به رشته تحرير در آورد.(15 )

روشن است که ارتباط با فرمانروايان براي به دست آوردن منصب و يا جلب منفعت دنيايي نبوده است؛ بلکه ارشاد و راهنمايي آنها به سوي حق و عدالت بوده، که خود حاکي از اقتدار و نفوذ علماي شيعه در آن عصر مي‏باشد .

استادان‏

حسين بن علي بن بابويه قمي از استادان سترگي بهره‏مند بود، بعضي از آنها که در کتب رجالي به نامشان تصريح شده است، عبارتند از :

1 - پدر بزرگوارش علي بن حسين بن بابويه قمي: وي بيش از يک دهه تحت تعليم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گراميش براي نقل رواياتش اجازه داشت.(16 )

2 - برادرش ابوجعفر، محمد بن علي بن حسين بن بابويه قمي معروف به شيخ صدوق(17 ): وي در حدود سال‏هاي 306 ق. به بعد در قم متولد شده و در آنجا بالندگي يافته است. او نزديک به بيست سال، در تعليم پدر بزرگوارش علي بن حسين قرار داشت. وي بزرگ‏ترين فرزند خانواده و داناترين و عالم‏ترين آنها بود .

در همتايي حافظه نيرومندش جز برادرش، ابو عبداللّه حسين بن علي، مانند ديگري نداشت. تنها برادر و شاگرد او حسين بن علي بود، که قدرت حفظش چون شيخ صدوق زبانزد خاص و عام بود .

شيخ صدوق نزديک به سيصد اثر علمي و حديثي تأليف کرد، که تعدادي از آنها به چاپ رسيده است و بيش از ده قرن است که چون چراغي فرا راه علما و دوستداران اهل بيت پيامبر (ص) قرار دارد، همانند: من لايحضره الفقيه در 4 جلد؛ کمال الدين و تمام النعمه؛ التّوحيد؛ ثواب الاعمال؛ الخصال؛ عيون اخبار الرّضا؛ فضائل الاشهر الثلاثه ( رجب، شعبان، رمضان)؛ مصادقة الاخوان و معاني الاخبار.(18 )

3 - شيخ ابي جعفر محمد بن حسين نحوي.(19 )

4 - علي بن احمد بن عمران الصّفّار .

5 - ابوجعفر محمد بن علي الاسود .

6 - حسين بن احمد بن ادريس.(20 )

شاگردان‏

حسين بن علي که در سن جواني بر کرسي تدريس نشست، شاگردان زيادي پروراند، و معارف متعالي اهل بيت (ع) را به آنها منتقل نمود. متأسفانه در کتب رجالي نام اندکي از آنها آمده است. اينان عبارتند از :

1 - ابوالقاسم علي بن حسين، معروف به سيد مرتضي؛(21): دانشمندي بزرگ و نابغه‏اي کم نظير بود. وي در ماه رجب سال 355 ق، در شهر بغداد ديده به جهان گشود. از همان دوران کودکي به يادگيري دانش‏هاي متداول آن روز پرداخت. او در سنين جواني در بسياري از علوم اسلامي به مقام والايي رسيد. وي از شاگردان ممتاز مرحوم شيخ مفيد(متوفاي 412 ق) به حساب مي‏آيد .

سيد مرتضي علاوه بر مسؤوليت‏هاي مهم اجتماعي و تربيت شاگردان ممتازي همچون شيخ طوسي و ابن برّاج، آثار مهمّي نيز از خود به يادگار گذاشت، که تاکنون تعدادي از آنها در ايران و کشورهاي عربي چاپ و نشر يافته و مورد استفاده عالمان، دانشمندان و ادبا قرار گرفته است .

مرحوم علامه اميني در الغدير نام 86 اثر او را ذکر کرده است. يکي از کتاب‏هاي مهم وي، ديوان معروف اوست که داراي بيست هزار بيت است. در زمان او غير از برادرش سيد رضي، شاعري همانند او نبود، تأليفات ديگرش عبارتند از: امالي ، شافي، مسائل ناصريّه ، مسائل طرابلسيه و...(22 )

سيد مرتضي پس از عمري پربار و انجام کارهايي بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگي، روز يکشنبه، بيست و پنجم ماه ربيع الاوّل سال 436 ق در شهر بغداد به جوار حق شتافت. وي در خانه‏اش در محله کرخ به خاک سپرده شد؛(23) اما پس از مدتي پيکر مطهر او را به کربلا آورده، در کنار قبر جدّ بزرگوارش حضرت سيّد الشهدا (ع) و در کنار قبر برادرش سيّد رضي، در «مقبره ابراهيم مجاب»، نياي بزرگشان، دفن کردند .

البته عده‏اي معتقدند که دفن سيد مرتضي و سيد رضي در کاظمين و کنار قبر حضرت موسي بن جعفر (ع) است.(24 )

2 - ابو عبداللّه، حسين بن عبيداللّه بن ابراهيم معروف به غضائري ، دانشمندي برجسته و محدّث و رجالي نامداري است که روايات زيادي نقل نموده است. وي از مشايخ حديث و اعيان جامعه اسلامي است. او با شيخ مفيد؛ هم عصر بود. مرحوم نجاشي؛ و شيخ طوسي؛ و ساير بزرگان نيز از وي حديث نقل کرده‏اند.(25 )

وي در علم رجال دانش فراواني داشت و احوال و نظرات او در کتب رجاليه نقل شده است، امّا تأليفي در اين علم به او نسبت داده نشده است.کتاب رجال ابن غضائري که بين علما معروف است، به دست فرزندش احمد بن حسين بن عبيد اللّه غضائري تأليف شده است.(26 )

او در علوم مختلف ديني چون فقه و امامت تأليفات زيادي دارد. کتاب‏هاي کشف التّمويه و الغمّه، التّسليم علي اميرالمؤمنين بامرة المؤمنين، تذکرالعاقل و تنبيه الغافل في فضل العلم، عدد الائمه و ماشذّ علي المصنّفين، النوادر في الفقه، مناسک الحج، و... از جمله آثار اوست .

وي در پانزدهم صفر سال 411 ق. دار فاني را وداع گفت.(27 )

3 - حسن بن علي بن حسن قمي: صاحب قديمي‏ترين تاريخ قم، که ترجمه بخشي از آن در دست است و مورد استفاده علما مي‏باشد.(28 )

4 - حسن بن احمد بن هيثم عجلي .

5 - احمد بن محمد بن نوح ابوالعبّاس سرّافي.(29 )

6 - شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسي؛: وي در ماه مبارک رمضان سال 385 ق، چهار سال بعد از در گذشت شيخ صدوق، متولّد گرديد. وي پس از آموزش مقدّمات متداول علمي، در سن 23 سالگي در سال 408 عازم بغداد شد و از شاگردان برجسته عالم نامي آن روز، شيخ محمد بن محمد بن نعمان بغدادي، معروف به شيخ مفيد گرديد .

شيخ طوسي؛ بعد از رحلت استادش شيخ مفيد، چون رياست علمي و ديني شيعه به بزرگ‏ترين شاگرد او سيد مرتضي؛ رسيده بود، به مدت 23 سال از حوزه درسي وي، بويژه علم کلام، فقه و اصول، بهره بود. وي در علم حديث و روايت، استادان و مشايخ حديثي استادش، سيد مرتضي را درک کرد و مرويّات آنان را بلاواسطه از ايشان فرا گرفت. او در شرح حال استادش سيد مرتضي، چنين مي‏گويد :

« علي بن حسين معروف به مرتضي، فقيه، متکلّم و جامع تمام علوم مي‏باشد... وي از تلعکبري ، حسين بن علي بن بابويه و غير ايشان که از شيوخ و استادان ما هستند، روايت نقل مي‏کند.»(30 )

ايشان در اين گفتار خود، با صراحت تمام «حسين بن علي بن بابويه» را استاد خود معرّفي مي‏کند .

وي در 22 محرّم سال 460 ق، پس از طيّ هفتاد و پنج سال حيات علمي و عمر با فضيلت، با تربيت صدها دانشمند و تأسيس و تقويت قديمي‏ترين حوزه‏هاي علمي، و تأليف حدود 50 کتاب و رساله در فنون مختلف، دار فاني را وداع گفت. او در خانه شخصي خود - که به فاصله کمي در سمت شمالي بقعه مطهرة علوي واقع شده بود و بعداً بنا به وصيّت خود او تبديل به مسجد گرديد، و هم اکنون به نام مسجد شيخ طوسي معروف است. - دفن گرديد.(31 )

7 - ابو هاشم محمد بن حمزة بن حسين بن محمّد بن محمد بن ابراهيم بن محمّد بن موسي الکاظم (ع) .(32 )

تأليفات‏

حسين بن علي بن بابويه در موضوعات مختلفي از علوم اسلام تأليفاتي دارد. بعضي از آنها عبارتند از :

1 - کتاب التّوحيد

احتمالاً اين کتاب نيز مانند کتاب التوحيد تأليف برادرش شيخ صدوق بوده، ولي امروزه از چاپ يا نوشته خطي آن خبري در دست نيست .

2 - کتاب نفي التّشبيه‏

اين کتاب در ردّ افرادي نوشته شده است که آنها را مشبّهه مي‏ناميدند و در بعضي از اوصاف پروردگار مطالب غير صحيح را ابراز مي‏داشتند .

3 - کتابي براي صاحب بن عبّاد، وزير دانشمند و اديب دربار ديالمه .

4 - الرّد علي الواقفيّة(33 )

اين کتاب نيز بر ردّ گروهي از شيعيان که آنها را واقفيّه مي‏ناميدند، به رشته تحرير در آمده است .

5 - کتاب سيرة النبي و الائمّة (ع) في المشرکين(34 )

مرحوم نجاشي تمام کتاب‏هاي وي را به واسطه حسين بن عبيداللّه غضائري نقل کرده است، و شيخ طوسي (460 ق) هم با واسطه و هم بدون واسطه از وي روايت نقل مي‏کند .

با اينکه حسين بن علي کتاب‏هاي متعدّدي تأليف نمود، امّا در عصر حاضر خبري از آنها نقل نشده است .

در منظر اهل نظر

علماي علم رجال با تعبيرهاي گوناگوني، حسين بن علي را فقيهي برجسته و محدّثي با حافظه نيرومند و مورد وثوق معرّفي کرده و بعضي از تأليفات وي را برشمرده‏اند .

نجاشي (متوفاي 450 ق) مي‏گويد :

« حسين بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي مورد وثوق مي‏باشد، و کنيه‏اش ابو عبداللّه است. وي از پدرش علي بن حسين اجازه داشت. کتاب‏هاي متعدّدي دارد...»(35 )

علّامه مي‏گويد :

« حسين بن علي روايات زيادي نقل کرده است و مورد وثوق مي‏باشد. او از پدر، برادر و جمع ديگري روايت کرده است .»

ابن داوود نيز مثل علّامه، وي را مورد اطمينان دانسته است.(36 )

شيخ حرّ عاملي (متوفاي 1104 ق) مي‏نويسد :

« شيخ ابوعبداللّه حسين بن علي، برادر شيخ صدوق، رئيس محدّثين مي‏باشد. وي شخصي عظيم الشأن و مورد وثوق است.»(37 )

صاحب رياض العلماء مي‏گويد :

« حسين بن علي بن بابويه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شيخ منتجب الدّين (متوفاي 585 ق) همه از علماء بزرگ بودند؛ امّا بعد از آن اطلاع دقيقي از آنها نداريم.»(38 )

محمد علي مدرّس تبريزي مي‏نويسد :

« محمد بن علي و حسين بن علي هر دو فقيه بودند و محدّث با حافظه قوي. کثرت محفوظات و خدمات ديني آنها، از نظر تأليفات و تشکيل جلسات درس و بيان معارف اهل بيت ( ع) ، حيرت آور بود؛ اين همه در اثر توجه ولايي حضرت حجة ابن الحسن - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - بوده است. آنها همواره از اين که تولدشان به دعاي امام زمان - عجل اللّه تعالي فرجه الشريف - بود، افتخار مي‏کردند.»(39 )

فرزندان و نوادگان‏

در کتب رجال چنين آمده است که: حسين بن علي بن بابويه و برادرش و فرزندان آن‏ها تا زمان شيخ منتجب الدّين، همه از علماي برجسته و صاحب خدمات ارزنده بودند. بعضي از فرزندان حسين بن علي بن بابويه عبارتند از :

1 - 2 - 3 - شيخ ثقة الدّين ، ابوالقاسم حسن، فرزند حسين بن علي و دو فرزندش به نام‏هاي محمد و حسين .

4 - شمس الاسلام، حسن بن حسين: وي به حسکا(40) معروف بود و در ري مي‏زيست . تأليفات متعددي را در علم فقه و ديگر علوم داشت .

5 - شيخ موفّق الدّين، ابوالقاسم، عبيداللّه فرزند حسن حسکا : وي تمام آثار ارزنده خود را نزد پدرش حسن حسکا قرائت نموده است .

6 - 7 - شيخ ابو ابراهيم اسماعيل ، شيخ ابوطالب اسحاق ، فرزندان محمد بن حسن : که اينان آثار ارزنده خويش رانزد شيخ طوسي؛ قرائت کرده‏اند و آثار فارسي و عربي متعددي از خود به جاي نهاده‏اند .

8 - شيخ سعد بن حسن فرزند حسين بن علي .

9 - شيخ بابويه فرزند سعد بن محمد بن حسن بن بابويه: آثارش را نزد جدّش شمس الاسلام ، حسن بن حسين قرائت کرده است. يکي از کتب وي به نام الصراط المستقيم مي‏باشد. وي از مشايخ شيخ منتجب الدين است .

10 - شيخ ابوالمفاخر هبة اللّه بن حسن فرزند حسين بن علي .

11 - شيخ ابوالحسن ، منتجب الدّين علي بن عبيداللّه بن حسن حسکا فرزند حسين بن حسن بن حسين بن علي بن حسين بن موسي بن بابويه قمي: وي از علماي سرشناس و محدّثين مورد وثوق است که در ضبط اخبار بسيار خوب و پرتلاش بود.(41) وي روايات زيادي را از مشايخ متعددي نقل کرده است. کتاب فهرس از اوست که علاّمه مجلسي؛ در بحار الانوار ج 105 ، از ص 192 تا 298 تمام کتابش را عيناً آورده است .

اين بزرگان تعدادي از فرزندان و نوادگان حسين بن علي بودند که شيخ منتجب الدين در فهرس و ديگر علماي رجال شناس، آنها را به عنوان علماي دين شناس، صالح و مورد وثوق معرّفي کرده‏اند.(42 )

وفات‏

همان گونه که گفتيم - با توجه به قرائن - ايشان در اوائل قرن چهارم ديده به جهان گشود. همچنين شواهد قوي موجود بيان مي‏دارد که وي تا اوائل قرن پنجم در قيد حيات بوده است و علماي بزرگي خوشه‏چين خرمن علم و حديثش بوده‏اند .

شيخ طوسي؛ که چهار سال بعد از رحلت شيخ صدوق؛ برادر حسين بن علي به دنيا آمد، از شاگردان وي مي‏باشد. يعني اگر وي را در حدود سنين بيست سالگي شاگرد وي بدانيم، حسين بن علي بايد تا سال 410 ق زنده باشد .

گرچه در اکثر کتب رجالي به سال وفات بعد از وي تصريح نشده است؛ ولي در مقدمه کتاب شريف من لايحضره الفقيه تأليف شيخ صدوق؛ که به قلم سيد حسن موسوي خراساني تحرير يافته، چنين آمده است: «حسين بن علي در نيمه ماه مبارک رمضان سال 418 ق از دنيا رفت.»(43) با اين حساب، ايشان نزديک به يک قرن زيسته و با پروراندن شاگردان بسيار، آثار ارزشمندي را از خود به يادگار نهاده است. جاي مزار وي به طور دقيق معلوم نيست. روحش شاد و راهش مستدام باد .

1 - من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج 1، مقدمه، ص م .

2 - مناقب آل ابي طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 425 .

3 - من لايحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص ح .

4 - کمال الدين و تمام النّعمة، شيخ صدوق، ج 2، ص 502 .

5 - رجال النّجاشي، ص 185 .

6 - ريحانة الادب، ميرزا محمّد علي مدرّس تبريزي، ج 7، ص 400 و 401 .

7 - بهجة الآمال في شرح زبدة المقال، ملاعلي علياري، ج 3، ص 298 .

8 - کمال الدّين و تمام النّعمة، ص 503 .

9 - ر. ک: ستارگان حرم، گروهي از نويسندگان ماهنامه کوثر، ج 2، ص 26 .

10 - نساء، آيه 114 .

11 - ستارگان حرم، ج 2، ص 27 - 29؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 425 و 426؛ سيره چهارده معصوم، محمد محمدي اشتهاردي، ص 943 و مجالس المؤمنين، قاضي نوراللّه شوشتري، ج 1، ص 453 و 454 .

12 - منشور روحانيت، امام خميني (ع ).

13 - توبه، آيه 122 .

14 - مستدرک الوسائل، ميرزا حسين نوري، ج 3، ص 524 .

15 - هزاره شيخ طوسي، علي دواني، ص 40 - 46 .

16 - رجال النجاشي، ص 50 .

17 - معجم رجال الحديث، خوئي، ج 6، ص 44 و 45 .

18 - کمال الدّين و تمام النّعمه، مقدمه، ص 11 و من لايحضره الفقيه، ج 1، ص مقدمه .

19 - رياض العلماء، ميرزا عبداللّه افندي اصفهاني، ج 2، ص 149 .

20 - علل الشرايع، شيخ صدوق، مقدمه، ص 38 و 39 .

21 - الغدير، علامه عبدالحسين اميني، ج 4، ص 270 و بحار الانوار، علامه مجلسي، ج 1 ، ص 127 .

22 - ر. ک: سيد مرتضي، پرچمدار علم و سياست، دومين مجموعه ديدار با ابرار، محمود شريفي، ص 13 - 36 .

23 - فوائد الرّضويه، محدث قمي، ص 285 و امل الآمل، حرّعاملي، ج 2، ص 183 .

24 - سيد مرتضي، پرچمدار علم و سياست، ص 75 .

25 - ريحانة الادب، ج 4، ص 246 و 247 و ج 7، ص 400 .

26 - بحارالانوار، ج 105، ص 194 .

27 - رجال النجاشي، ص 51 .

28 - فوائد الرّضويّه، ص 143 .

29 - علل الشرايع، مقدمه، ص 38 و 39 .

30 - مجمع الرّجال، قهپايي، ج 4، ص 189 و هزاره شيخ طوسي، ج 1، ص 54 .

31 - ر. ک: هزاره شيخ طوسي، ج 1، ص 1 - 45 .

32 - رياض العلماء، ج 2، ص 149 .

33 - رجال نجاشي، ص 50 و ريحانة الادب، ج 7، ص 401 .

34 - مجالس المؤمنين، ج 1، ص 429 .

35 - رجال النجاشي، ص 50 .

36 - بهجة الآمال في شرح زبدة المقال، ج 3، ص 298 .

37 - امل الآمل، ج 2، ص 98 .

38 - من لايحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص ارا .

39 - ريحانة الادب، ج 7، ص 401 .

40 - حسکا: مخفف حسن کيااست که در زبان اهل گيلان، «کيا» به معني مقدّم است .

41 - قصص العلماء، ميرزا محمد تنکابني، ص 422 .

42 - بحارالانوار، ج 105، ص 195 - 298 و من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص مقدمه .

43 - من لا يحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص أشا .