نويسنده: عليرضا ذکاوتي قراگزلو شيخ منتجب‌الدين ابي الحسن علي بن عبيد الله بن بابويه الرّازي. فهرست اسماء علماء الشيعه و مصنّفينهم، منشورات المکتبة المرتضوية لا حياء الآثار الجعفرية، قم، 1404 ه ق. فهرست اسماء علماء الشيعه و مصنفينهم، معروف به فهرست منتجب‌الدين، از مشهورترين و موثق ترين مجموعه هاي تراجم علما و مؤلفين شيعه است و شامل نام و آثار هفتصد تن از اعلام شيعه در قرن پنجم و ششم هجري مي شود و در واقع فهرست طوسي (متوفي 460 ه ق) را تکميل مي نمايد. البته کتاب مشهور و مهم ديگري داريم که تقريباً همزمان با فهرست منتجب‌الدين نوشته شده، و آن معالم العلماء ابن شهر آشوب (متوفي 588 ه ق) است، امّا ظاهراً منتجب‌الدين از آن کتاب بيخبر و يا ابن شهر آشوب کتاب خود را بعد از منتجب‌الدين نوشته است (معالم العلماء، نجف، المطبعة الحيدرية، 1380 ه ق ص 29). مؤلف از اعلام قرن ششم هجري(نه قرن پنجم، آنچنانکه روي جلد کتاب آمده) (متولد 504 و متوفي بعد از 600 ه ق) و از آل بابويه است که از ريشه‌دارترين و اصيلترين خاندانهاي علمي شيعه بوده اند و از نخستين رجل ناميشان، ابوالحسن علي بن حسين موسي بن بابويه (متوفي 329 ه ق) تا منتجب‌الدين صاحب اين فهرست، چندين عالم نامدار از اين خاندان برخاسته‌اند که اسامي برخي از آنها تحت شماره هاي 3 و 4 و 57 و 72 و 75 و 76 و 77 و 187 ، 195 ، 228 ، 302 ، 528 همين چاپ فهرست منتجب‌الدين ذکر گرديده است. اين خاندان اصلاً قمي بودند، اما به تدريج به ري انتقال يافتند. ظاهراً ابن بابويه معروف به شيخ صدوق (متوفي 381 ه ق) به علت حسن روابطي که با رکن الدوله ديلمي داشت اولين کس از اينان است که در اواخر عمر در ري اقامت گزيد و همانجا درگذشت. صدوق عمّ جدّ منتجب‌الدين است. منتجب‌الدين، نخستين آموزشهاي علمي را نزد پدر ديده، آنگاه نزد مشايخ ديگر از خويشانش تلمذ کرده و سپس با عالمان ديگر از جمله اهل سنت تماس علمي بر قرار کرده و به قول شاگردش رافعي صاحب التدوين: «و لم يزل کان يترقب بالرّي و يسمع لمن دبّ و درج و دخل و خرج، و جمع الجموع... و يقلّ من يدانيه في هذه الاعصار في کثرة الجمع و السماع و الشيوخ الذين سمع منهم و اجازوا له» (مقدمه، ص 8). بايد توجه داشت که ري بر سر راه مسافران خراسان، که از طريق کوفه به حج مي رفتند، واقع بوده (صرف نظر از موقعيت خودش که در قرن ششم شهري با عظمت بود). منتجب‌الدين مسافرتهايي هم در طلب علم و حديث به اصفهان، بغداد، حلّه، خوارزم، طبرستان، کاشان و نيشابور کرد (مقدمه، ص 14 به بعد). نام استادان منتجب‌الدين به تفصيل در مقدمه مصحح آمده است (ص 19 به بعد) و همچنين نام شاگردانش (ص 41 به بعد). از جمله علماي عامه که از منتجب‌الدين نام برده و او را ستوده اند ابن عساکر دمشقي (متوفي 571 ه ق) است که مدتي در ري همشاگردي مؤلف بوده، ديگر ابن الصابوني مکنّي به ابن فوطي (متوفي 723 ه ق) را نام برده اند. فهرست منتجب‌الدين قبلاً به طور کامل در مجلد بيست و پنجم بحار چاپ قديم (و مجلد 105 از چاپ جديد) به طبع رسيده بوده و تراجم آن پيشتر مورد استفاده ميرزا عبدالله افندي در رياض العلماء و شيخ حر عاملي در امل الآمل و اخيراً سيد محسن امين در اعيان الشيعه واقع شد، اما چاپ منقّحي از آن در دست نبوده و جاي آن در کتاب معالم العلماء که دو چاپ تحقيقي از آن به عمل آمده است، خالي مي نمود. چاپ اخير با تصحيح و مقدمه و تعليقات فاضل متتبع آقاي سيد عبدالعزيز طباطبايي صورت گرفته، بر اساس هفت نسخه که توصيف آنها در مقدمه کتاب (صفحه 50 به بعد) آمده است، بعلاوه فهرست اعلام و فهرست امکنه و فهرست مؤلفان مترجمين، که راهنماي سودمندي است براي مراجع. اما فوايد و نکاتي که علاوه بر موضوع اصلي کتاب، از فهرست منتجب‌الدين بر مي آيد مقامي و مقالي ديگر مي طلبد. اجمالاً کسي که بخواهد سير تحول فرهنگي و مذهبي در ايران به ويژه قرن ششم را بررسي نمايد از مراجعه مکرر به فهرست منتجب‌الدين بي نياز نخواهد بود.
لطفا منتظر باشید ...
