سيد ابوالحسن رفيعي قزويني؛ ترجمان حکمت

سيد علي رضا سيّد کباري

تبار علم

تبار آية اللّه رفيعي قزويني از خاندانهاي علمي شيعه در قزوين است. آنان از سادات حسيني به شمار مي‏آيند و از ذريه سيد ميرزا محمد زمان طالقاني قزويني، از اکابر علماي عصر خويش و از شاگردان ملا خليلا قزويني‏اند.(1)

سيد ميرزا رفيع ( متوفي 1272ه.ق) از فرزندان سيد محمد باقر، از مجتهدان و حکماي الهي عصر خويش بود که نامش عنوان اين خاندان جليل گشت. بدين ترتيب اين سلسله به « آل رفيعي» شهرت يافتند.

نسب آية اللّه سيد ابوالحسن رفيعي قزويني با يک واسطه به سيد ميرزا رفيع مي‏رسد و سيادت و علم را از اين تبار پاک به ارث برده است.

« سيد ميرزا رفيع - سيد ابراهيم - سيد ابوالحسن رفيعي قزويني.»

نسب مادريش نيز به واسطه آية اللّه حاج سيد علي مجتهد قزويني به « آية اللّه سيد ابراهيم» مي‏رسد.(2)

تولد ابوالحسن

واژه خجسته ابوالحسن، کنيه پنج تن از امامان شيعه (ع) است که به ترتيب عبارتند از:

1- امام علي

2- (ع)امام سجاد

3- (ع)امام کاظم

4- (ع)امام رضا

5- (ع)امام هادي.(ع)(3)

لذا وقتي خانواده‏اي نام « ابوالحسن» را بر فرزند خويش مي‏نهد، به يادکرد پنج تن از ائمه(ع) اين نام را انتخاب مي‏کند. آل رفيعي نيز که از سادات پاک سرشت قزوين هستند، پس از تولد « سيد ابوالحسن» در سال 1310ه.ق برابر 1268ه.ش با انتخاب اين نام، ياد پيشوايان علم و تقوا را پاس مي‏دارند.

تربيت فرزند

پدر سيد ابوالحسن که از خاندان علم و از پارسايان عصر خويش است، تربيت آغازين فرزند را خود بر عهده مي‏گيرد و با نام خدا « گوهر معرفت» را به وي مي‏آموزد و جان ابوالحسن را با خالق هستي بخش آشنا مي‏سازد.

آقا سيد ابراهيم تصميم مي‏گيرد تا فرزند را پيش از آموزش الفباي نگارشي و علم آموزي از طريق کتاب و کتابخواني، با پديده‏هاي جهان خلقت آشنا سازد و او را به پديدآورنده بزرگ آنها رهنمون باشد.(3)

حوزه قزوين

حوزه علميه قزوين که سابقه تاريخي آن به قرن سوم هجري مي‏رسد از باشکوه‏ترين حوزه‏هاي جهان تشيع که با تربيت فرزانگان نامدار چون ؛ احمد بن ابراهيم قزويني و حسين بن ابراهيم قزويني (5)بر تارک جهان علم مي‏رخشد و در طول تاريخ صدها دانشمند را در خود جاي داده و به تربيت دانش پژوهان و دانشجويان پرداخته است.

سيد ابوالحسن با راهنمايي پدر به تحصيل دانشهاي رايج مي‏پردازد. دانش پژوه آل رفيعي درصدد است تا با فراگيري آنها جامع علوم عقلي و نقلي شود. از اين رو در مکتب درسي فقيهان، اصوليان، رياضيدانان، حکيمان و عارفان حاضر مي‏آيد.

وي پس از تحصيل کتب ادبي و بلاغي در مدرسه صالحهيه قزوين سطوح علمي و کتب فقهي و اصولي را نزد فرزانگان قزوين، حاج ملا علي طارمي و آية اللّه ملا علي اکبر تاکستاني آغاز نمود.(7) ليکن تشنه معارف الهي بر آن است تا علوم عقلي را نيز بياموزد.

حوزه علميه تهران

حوزه علميه تهران يکي از پربارترين حوزه‏هاي فلسفي جهان اسلام است و سابقه درخشاني دارد. سيد ابوالحسن قزويني در سال 1333هجري قمري به مجلس درس آيةاللّه حاج شيخ عبدالنبي نوري راه مي‏يابد و علوم عقلي و عرفاني را از او فرا مي‏گيرد. البته وجود فرزانگان ديگري چون؛ حاج ميرزا مسيح طالقاني، آية اللّه سيد محمد تنکابني و آية اللّه شيخ محمد رضا نوري را هم مغتنم شمرده و دانش فقهي و اصولي خويش را تکميل مي‏کند.

دانشجوي حکمت و عرفان و رياضيات در حوزه تهران حکيمان ديگري را مي‏يابد و با حضور در مکتب حکيم متأله ميرزا حسن کرمانشاهي، حاج فاضل تهراني شميراني، ميرزا محمود رضوان قمي، حکيم محمد هيدجي زنجاني، حاج شيخ محمد رضا مسجدشاهي اصفهاني و آقاي ميرزا هاشم اشکوري در فلسفه و عرفان بهره‏هاي فراوان مي‏برد و علوم رياضي را از ميرزا ابراهيم زنجاني و شيخ علي رشتي مي‏آموزد.(6)

آية اللّه سيد ابوالحسن رفيعي قزويني در طي آموزش علوم عقلي در حوزه علميه تهران، در مدرسه صدر ساکن و پس از فراغت از تحصيل به قزوين باز مي‏گردد و مدّت يک سال در زادگاه خود توقف مي‏کند.

معظم له پس از بازگشت به حوزه تهران در مدرسه عبداللّه خان به تدريس کتب فقهي و اصولي چون شرح لمعه و قوانين مي‏پردازد و از تدريس کتب فلسفي غفلت نمي‏ورزد و شرح منظومه حکيم سبزواري و اشارات شيخ الرئيس ابو علي سينا را تدريس مي‏کند. حوزه درسي وي چنان شهرت مي‏يابد که شاگردان مدارس ديگر نيز در درس آية اللّه رفيعي حاضر مي‏شوند.(8)

هجرت به قم

در سال 1340هجري قمري، حضرت آية اللّه شيخ عبدالکريم حائري يزدي به قم آمد و حوزه قم را رونق دوباره بخشيد. آية اللّه رفيعي با هجرت به قم قصد دارد تا هم دانش فقهي و اصولي خويش را در مکتب آية اللّه حائري به کمال رساند و هم علوم عقلي را در حوزه علميه قم رواج دهد. لذا به دارالعلم قم هجرت مي‏کند و به تدريس کفاية الاصول، رسائل، مکاسب شيخ انصاري، اسفار اربعه و شرح منظورمه مي‏پردازد و در محضر فقيه و اصولي فرهيخته آية اللّه العظمي شيخ عبدالکريم حائري يزدي و آية اللّه شيخ ابوالقاسم کبير قمي حاضر مي‏گردد.

آن جناب مورد عنايت مؤسس حوزه علميه قم قرار مي‏گيرد و به امر ايشان در ماه رمضان 1344هجري قمري در مسجد بالاسر بر کرسي تدريس مي‏نشيند و همزمان با تدريس، به تحرير تعليقاتي بر شرح منظومه و رسائل همت مي‏گمارد.

آية اللّه سيد ابوالحسن رفيعي قزويني در سال 1348هجري قمري با اجازه صريح مراجع تقليد به مقام اجتهاد نايل مي‏آيد. علاوه بر آيةاللّه العظمي حائري يزدي در قم، آيةاللّه العظمي آقا سيد ابوالحسن اصفهاني از نجف اشرف و آيةاللّه شيخ محمدرضا مسجدشاهي اصفهاني هم به ايشان اجازه اجتهاد و نقل روايت مي‏دهند.(9)

زيارت خانه خدا

علامه رفيعي قزويني پس از اخذ درجه اجتهاد در سال 1348هجري قمري، در همان سال به زيارت خانه خدا مي‏شتابد تا شکرگزار نعمت حق باشد. او، تاريخ سفر حج را بر پشت جلد کتاب منظومه سبزواري( ره) چنين يادداشت کرده است:

« يوم حرکت عصر از قزوين به عزم زيارت مکه معظّمه زادها اللّه شرفا يکشنبه بيست و يکم شهر شوال هزار و سيصد و چهل و هشت 1348هجري، دوم برج حمل 1309شمسي.

مراجعت از مکه معظمه و ورود به قزوين، عصر يوم سه شنبه دهم شهر صفر من شهور 1349تقريبا چهار ماه طول مسافرت بوده است...»(10)

ايشان پس از مراجعت از قم و زيارت خانه خدا در قزوين اقامت مي‏گزيند.

مجتهد قزوين

آية اللّه رفيعي با اخد درجه اجتهاد به حوزه علميه قزوين بازگشته و با تدريس متون فقهي و حکمي و سطوح عالي فقه و اصول به عنوان مجتهد قزوين، مرجع خاص و عام در عقد و حلّ امور و علوم و معارف الهي شناخته مي‏شود و در مسجد سلطاني قزوين به اقامه نماز جماعت پرداخت و بر فعاليت اجتماعي مردم نظارت مي‏کند.

در ايام اقامت سي و دو ساله‏اش در قزوين، گروهي از طلاب علوم عقلي و پژوهندگان حکمت به قزوين مهاجرت کرده و از مکتب فلسفي وي بهره مي‏برند، تا اينکه در سال 1380قمري حکيم متأله به قم رفته و با برپايي حوزه درسي در علوم فقه، اصول و فلسفه به رونق حوزه قم مي‏افزايند؛ ليکن اين اقامت بيشتر از دو ماه به طول نمي‏انجامد و در مراجعت به قزوين با اصرار مشتاقان معارف، در حوزه تهران به تدريس مي‏پردازد.

شاگردان حکيم

آيةاللّه رفيعي قزويني، ترجمان حکمت و علوم الهي است و چون نسيم سحرگاهان اهل معرفت را به وادي عرفان هدايت مي‏کند و با معارف حقه الهي و لطايف قرآني آشنا مي‏سازد، او چون دريايي پر جنب و جوش در حرکت از شهري به شهري و تدريس در حوزه‏هاي گوناگون است از اين شاگردان مکتب آيةاللّه رفيعي در حوزه‏هاي قزوين، قم و تهران پراکنده‏اند، از آن جمله:

امام خميني (ره)حسن زاده آملي، محي الدين انواري، سيد رضي شيرازي، شاهچراغي، مصطفي امام جمعه‏اي، حکيم ذهبي شيرازي، مهدوي کني، ميرزا عبدالحسين ابن الدين، سيد مهدي کشفي، شيخ شعبان لنگرودي، سيد جلال الدين آشتياني، سيد محمد يزدي، سيد مصطفي خوانساري، شيخ محمد ابن الشيخ قمي، سيد مرتضي مبرقعي، علاء الدين کرمانشاهي، سيد احمد قمي، حاج ميرزا محمد ثقفي تهراني، ميرزا حسين نوري، سيد محمد رضايي، محمدرضا رباني تربتي، شيخ محمد حسين اويسي، ميرزا ابوالقاسم خرمشاهي، مهدي باقري کني، دکترغلامحسين ديناني، امامي کاشاني، شيخ محمد تقي شريعتمداري، نجم الدين اعتمادزاده، نظام الدين قمشه‏اي، دکتر سيد حسين نصر، سيد محمد مهدي تقوي، شيخ هادي سلماني، غلامرضا رضانژاد، سيد محسن رفيعي ( فرزند آيةاللّه رفيعي) ، ذوالمجد طباطبايي، حاج احمد سياح، سيد ابوترب ابوترابي قزويني.

سجاياي اخلاقي و اسلوب تدريس

شاگردان حکيم الهي حضرت آيةاللّه رفيعي قزويني که سالها با وي معاشرت داشتند، او را در عين کمال و فضيلت به فروتني و بزرگداشت اهل علم ياد مي‏کنند.

آيةاللّه حسن زاده آملي که با رشادات آيةاللّه شعراني، در درس آيةاللّه رفيعي حاضر مي‏شود، مي‏فرمايد:

« ... در جلسه درس آن جناب شرکت کردم، دو درس مي‏فرمود يکي معقول که کتاب اسفار بود و ديگري درس خارج فقه. چون شروع به تقرير درس فرمود، گويي درياي متلاطم و بحر زخاري به حرف آمد. در اثناي تقرير چه کليدها و مفاتيح علمي که امهات معارف اصيل انساني و قرآني‏اند از بيانات و ارشادات او استفاده مي‏کرديم، و همچنين از دقت و باريک‏بيني و نازک‏بيني ايشان در مسائل فقهي.

در اين انديشه افتادم که اين بزرگمرد چرا قبلا در قزوين بسر مي‏برده - « نهنگ آن به که با دريا ستيزد» - بايد در آنجا چه شاگرداني داشته باشد و چه کساني را تربيت کرده باشد که از اين شخصيت جهاني بهره‏ها برده‏اند.

جلسه درس آن روز به پايان رسيد و به مدرسه مروي برگشتيم و درسها را نوشتيم و يادداشت کرديم. روز بعد که به محضر استاد علامه شعراني رسيديم، پرسيدند: به درس آقاي قزويني شرکت کرديد؟ عرض کردم در کنار درياي ديگري نشسته‏ام. فرمودند: آن محضر را مغتنم بدار.

هفته‏اي به سر نيامد که بعد از درس به من ( آيةاللّه رفيعي) اشاره فرمود: شما باشيد، آقايان همدرس رفتند و بنده برخاستم به نزديکش آمدم و خم شدم و زانويش را بوسيدم و گفتم آقاجان امري داريد؟

فرمود: خواستم از شما حال بپرسم و از درسها و اساتيد شما با خبر باشم... هفته دوم آمد و يک دو روزي بگذشت و باز بعد از درس به من اشاره کرد که شما باشيد، من نشستم و رفقا رفتند. فرمود: شما اظهار داشتيد که شرح قيصري بر فصوص الحکم را محضر آقاي فاضل توني درس خوانده‏ايد، گفتم آري، فرمود: مصباح الانس را درس خوانده‏ايد؟ گفتم: خير. فرمود: حاضر هستيد که مصباح الانس را با هم - مشروط به اينکه دو به دو من و شما باشيم، مباحثه کنيم؟ دو زانويش را بوسيدم و اشک شوق در چشمم حلقه زد و عرض کردم:

خود آن جناب مصباح الانس را در محضر آقاميرزا هاشم اشکوري که محشي مصباح الانس است تلمذ کرده بود... ببينيد آيةاللّه رفيعي( رفع اللّه درجاته) از تعليم و تعلّم و مقام معلم چه خبرها دارد که با طلبه‏اي از آمل براي تحصيل علم به تهران آمده و هيچ آشنايي و خويشاوندي با او ندارد، اينگونه رفتار مي‏کند، اين اولياي الهي چه ديده‏اند و چه چشيده‏اند؟» (11)

آية اللّه حسن زاده آملي در ادامه سخن مي‏فرمايد:

« حضرت آيةاللّه رفيعي کسي بوده است که پيش از ما مرحوم امام خميني (ره)در محضر انورش زانو زده است و معارف اندوخته است. يک روز در درس مصباح الانس به مناسبتي سخن از آن جناب به ميان آورد و فرمود: آقاي خميني خيلي باهوش بود.»

باري حضرت آيةاللّه رفيعي نابغه‏اي جامع معقول و منقول بود و حقيقت امر در وصف و تعريفش چنان است که عارف رومي گفته است:

آقاي غلامحسين رضانژاد مي‏نويسد:

« در اين اواخر که علي الاصول استاد بي‏همتاي حکمت اسلامي، به تدريس فقه و اصول اشتغال داشت، در حوزه درس وي در مسجد جامع تهران، يکي از پربرکت‏ترين و بارآورترين حوزه‏هاي علمي در شمار مي‏آمد.

اين بي بضاعت، چون ابتهاج ايشان را در تدريس فقه و پاسخ به پرسشهاي فقهي مي‏دانستم با چند سؤال فقهي، يکي از مباحث حکمي را مي‏آميختم تا از پاسخ دادن بدان سؤال فلسفي طفر نروند، و هرگاه ايراد به نظرم مي‏رسيد و آن را بيان مي‏کردم، با جمله « چقدر فطن!» مرا در پرسش و تعلّم تشويق و تفقد مي‏کرد.

از بر عکس ظواهرش از بهجت علمي خاصي برخوردار بود و قدر علوم الهي را خيلي خوب مي‏دانست و از تعليم آن به نااهل برحسب وصيّت بوعلي سينا و تکرار خواجه طوسي، خودداري مي‏کرد و آن را به هر کسي تعليم نمي‏داد.

به خاطر دارم، آنگاه که در بيماري سکته مغزي که او را تقريبا زمين گير کرده بود، احوال ايشان را پرسيدم، با دو کلمه « في الجمله بد نيستم» پاسخ گفت و من قصيده‏اي که در تجليل و بزرگداشت او سروده بودم، برايش قرائت کردم، وقتي بدين ابيات رسيدم:

به بنده فرمودند: « چرا هست، ديگران هم هستند» و سپس اضافه نمود: « من شصت و پنج سال عمر خود را در فقه و اصول و حکمت و کلام و عرفان گذراندم، و امروز که به خود نگاه مي‏کنم، مي‏بينم که نه مرا فقيه و اصولي مي‏توان گفت و نه حکيم و عارف» و ياللعجب از اين همه فروتني و خضوع» .(13)

اين فروتني موجب شد تا حکيم قزويني در شبهاي جمعه خطاب به عامّه مردم و بازاريان سخن به موعظه گشايد و لطايف عرفاني و براهين عقلي را به زباني ساده بيان دارد و آيات قرآني و احاديث معصومين را به مردم القاء نمايد و رابطه قرآن و برهان و عرفان را در سلوک علمي خويش بنماياند.

حکيم متأله

استاد علامه حضرت آيةاللّه رفيعي از افراد نادري است که علوم عقلي و نقلي اعم از فقه و اصول و فلسفه و حکمت را به خوبي فرا گرفته، مدارج عالي کمال را مي‏پيمايد. لذا وقتي کتاب نفيس حضرت آيةاللّه العظمي شيخ عبدالکريم حائري چاپ مي‏شود، آن فقيه بزرگ و حيکم متأله بر « دُرَر الاصول» وي مقدمه‏اي وزين در و در خور مي‏نگارد. ليکن او بيش از هر علمي با حکمت متعاليه مأنوس بود و به راستي وي را بايد ترجمان حکمت متعاليه خواند.

ايشان در مورد کتاب « اسفار اربعه» صدرالمتألهين مي‏فرمود:

« اين کتاب اسفار( حکمت متعالي) به لحاظ حجمش، لفظش، متنش، يک جائيش، قضائيش، حکمت متعاليه است و به لحاظ تفسيرش، شرحش، بسطش، اسفار است، چنانکه لفظ اسفار هم مؤيد اين گفتار است» .(14)

علامه رفيعي بر اين باور بود که عرفان و قرآن و حديث و حکمت از يکديگر جدايي ندارند و اگر کتب حکمي و عرفاني به دست انسان زبان فهم بيفتد، آن را تفسير انفسي قرآن مجيد مي‏بيند.(15) لذا وقتي شاگردان فرزانه مکتب فلسفي و عرفاني خويش را مي‏بيند که به سبب علاقه به علوم رياضي به استخراج تقويم همت گمارده، مي‏فرمايد:

« از اين که رشته‏هاي رياضي را تحصيل کرده‏ايد بسيار کار خوبي کرده‏ايد، و لکن شما در علوم ديگر هم زحمت کشيده‏ايد و اين عمل شما سبب مي‏شود که در عرف عام به سمت يک منجّم شناخته شويد و همه کمالات ديگر شما ناديده گرفته شوند» .(16)

او همانند بنيانگذار اين مکتب فلسفي صدرالمتألهين شيرازي سير علمي را با سلوک عملي هماهنگ ساخته بود. چنانکه بر پشت جلد دوم اسفار طبع قديم خود، تحت عنوان فائدة علوية، اشاره مي‏کند که در مبحث، لذت کتاب اسفار، و تعريف آن که آيا « لذت عين ادراک ملايم است يا امر ديگر بر آن مترتّب است؟» اشکال کردم و نفس خويش رإے؛ّّ مضطرب يافتم آنگاه به سوي امام و مولايم سيد الحکما الراسخين، اميرالاولياء الموحدين اميرالمؤمنين (ع)توجه تام کردم که با افاضه رباني به درستي کلام صدرالمتألهين يقين پيدا کردم.(17)

آية اللّه رفيعي به موجز نويسي شُهره است. با اين حال ايجاز به اتقان بحث لطمه‏اي وارد نمي‏سازد. وي در مسائل کلامي، فلسفي و اثبات عقايد شيعه و معارف اهل بيت(ع) آثاري را از خود به ارث نهاده که مورد توجه اهل معرفت است.

اين رسائل و حواشي عبارتند از:

1- شرح دعاي سحر

2- رساله معراج

3- رساله اسفار اربعه

4- رساله در بيان قوه مولده

5- رجعت

6- تخليه و تجليه و تحليه

7- حرکت جوهريه

8- اتحاد عاقل و معقول ( فارسي)

9- اتحاد عاقل و معقول ( عربي)

10- رساله در وحدت وجود

11- رساله در حقيقت عقل

12- رساله در شب قدر

13- سخن در معاد

14- مقاله در وجود

15- تفسيري در دو آيه از سوره يونس

16- مقاله در تشريح اجزاء حمليّه و اجزاء حدّيه

17- مقاله در قضاياي ضروريّه ازليه

18- رساله در حدوث دهري

19- مقاله در اراده و مشيت

20- مقاله در مسح رأس و وضوء

21- مقاله در شرح زندگي ملاصدرا

22- بحث شريف معاد

23- حاشيه بر شرح منظومه حکيم سبزواري

24- حواشي بر اسرار الحکم سبزواري

25- حواشي بر شرح الاسماء الحسني، سبزواري

26- حواشي بر کتاب اسفار الاربعة صدرالمتألهين شيرازي

27- حواشي بر مشاعر

28- حواشي بر عرشيه ملاصدرا

29- حواشي بر تعليقات ملاصدرا بر کتاب شفاي بوعلي سينا

30- حواشي بر شرح اصول کافي ملاصدرا

31- حواشي بر مفاتيح الغيب ملاصدرا

32- حواشي بر کتاب شفاي ابن سينا

33- حواشي بر کتاب شرح الاشارات و التّنبيهات

34- حواشي بر شوارق الالهام فياض لاهيجي

35- حواشي بر گوهر مراد شرح حکمةالاشراق قطب الدين شيرازي

38- حواشي بر مقدمه فصوص الحکم قيصري

39- تعليقات بر الشواهد الربوبيّة صدر المتألهين

40- تعليقات بر اسرارالآيات صدرالمتألهين

41- حواشي بر شرح مطالع در منطق

42- حواشي بر شرح تجريد قوشچي در کلام

43- تعليقات بر مصباح الانس ابن فناري در عرفان

44- کتابي در حول عقايد اماميّه در ردّ « جبّاني» از نويسندگان کويت

45- تقريرات درسي اصول عقايد.

معظم له در فقه استدلالي نيز تأليفاتي داشته‏اند که عبارتند از:

1- کتاب صلوة

2- کتاب خمس

3- کتاب حج

4- کتاب ميراث

5- کتاب نکاح

6- کتاب طلاق

7- کتاب مکاسب و بيع و تجارت

8- در قاعده لا ضرر

9- توضيح المسائل

10- هداية الانام

11- حواشي بر عروة الوثقي

12- رساله مناسک حج

13- اسرار حج

14- حواشي بر کفاية الاصول

15- تعليقات بر رسائل شيخ انصاري

16- حاشيه بر وسيلة النجاة آقا سيد ابوالحسن اصفهاني.(18)

وفات

علامه سيد ابوالحسن رفيعي قزويني پس از سالها مجاهدت، نيمه شب سه‏شنبه 24دي ماه 1353شمسي، برابر اول محرم 1395قمري در سن 85سالگي در تهران به لقاءاللّه شتافت و در مسجد بالاسر آستان قدس فاطمي، کريمه اهل بيت حضرت فاطمه معصومه (س)به خاک سپرده شد.(19)

عبارت زير بر روي سنگي تحرير و حک شده و بر ديوار روبروي قبر آن حکيم نصب گرديده است:

«قد لبّي ربّه الجليل، سيّدالعلماء المجتهدين، جامع المعقول و المنقول استاد الفقهاء و المحققين و الحکماء المتألهين، مرجع العوام و الخواص، علّامه الزمان، آيةاللّه العظمي الحاج سيّد ابوالحسن الحسيني، المشتهر بالرفيعي القزويني - اعلي اللّه مقامه الشريف - في عاصمة تهران، عرّة محرم الحرام في سنة 1396(20) من الهجرة النبويّة صلي اللّه عليه و آله و سلم» .

آخرين سفارش

آن جناب پس از ارتحال با چهره‏اي نوراني و مسرور از لذات معنوي به خواب برخي از شاگردانش آمده و اهتمام به قرآن کريم و نماز اوّل وقت را سفارش کرده است.

1- درباره علماي اين خاندان، ر. ک به: دايرة المعارف تشيع؛ ج 1ص 173مينودر؛ ص .325 - 324تقريرات « آيةاللّه رفيعي» .

2- آيةاللّه سيد ابراهيم معروف به «صاحب ضوابط الاصول» و «دلائل الاحکام» است. و فرزند او «آيةاللّه سيد علي مجتهد قزويني» که پدر مادر آيةاللّه رفيعي و صاحب حاشيه بر «قوانين اصول» است شاگرد مبرز شيخ انصاري قدس سره است. آرامگاه اين دو جد مادري در صحن بزرگ حضرت ابا عبداللّه الحسين (ع) در کربلا واقع است. «رسائل فلسفي»، ص .5

3- در کتب رجال شيعه و زندگينامه‏هاي ائمه(ع) هرگاه ابوالحسن مطلق يا با صفت «اول» بيايد مقصود امام موسي کاظم (ع) و با صفات «ثاني» مقصود امام رضا(ع) و با صفت «ثالث» مراد امام هادي(ع) است.

4- آيةاللّه حسن زاده آملي فرمايد:

وقتي پيرمردي هم سن و سال استاد بزرگوار جناب آيةاللّه حاج ميرزا ابوالحسن رفيعي قزويني(رفع اللّه درجاته) حکايت مي‏کرد که ما در اوان خردسالي در قزوين همين آقا سيد ابوالحسن رفيعي را صدا مي‏زديم که بيا بازي، ايشان تا ميدان با ما همراهي مي‏کرد، ولي با ما بازي نمي‏کرد، در گوشه‏اي مي‏ايستاد، يا به نبش ديواري تکيه مي‏داد و دلنشين پيرمرد به ياد حضرت يحيي پيامبر(ع) افتادم که خداي سبحان در آيه سيزدهم سوره مريم قرآن فرموده است: «يا يحيي خذ الکتاب بقوّة و آتيناه الحکم صبيّا» حکم، امر حکيم محکم و متين و رصين است که بر اساس استوار حق و حقيقت قرار گرفته است و ريشه دوانده و پايدار است. «يس و القرآن الحکيم» . آسمان معرفت؛ ص .383

5- طبقات اعلام الشيعه، ج 2ص 13و .57

6- آئينه دانشوران، ص 183و رسائل فلسفي، ص .6

7- استاد سيد جلال الدين آشتياني در خصوص اساتيد آيةاللّه رفيعي گويد: ايشان«سفر نفس اسفار» و «الهيات شفا» را نزد آقا ميرزا حسن کرمانشاهي آموخته بود و «منظومه» را نزد حاج فاضل تهراني و «مقدمه قيصري» و قسمتي از « فص آدمي» را نزد آقا ميرزا محمود قمي فراگرفته بود.

احاطه او بر آثار ملاصدرا ظاهر و بارز بود. کتاب اسفار و حواشي ملاصدرا و مفاتيح الغيب و حواشي ملاصدرا بر حکمت الاشراق را در حافظه داشت. و خداوند گويا او را براي تدريس اسفار خلق کرده بود.

کيهان فرهنگي؛ سال دوم، شهريور 1364ش 6ص .17

8- رسائل فلسفي؛ ص 6و .7

9- رسائل فلسفي؛ ص .7

10- همان، ص .13

11- آسمان معرفت؛ ص .289 - 287

12- همان، ص .291

13- رسائل فلسفي، ص 14و .15

14- آسمان معرفت؛ ص .61

15- همان؛ ص .56

16- همان؛ ص .398

17- رسائل فلسفي، ص .19

18- در آسمان معرفت؛ ص 284 - 282و رسائل فلسفي، ص 25و .26

19- معظم له چهارده فرزند دارند؛ اولاد ذکور آنها عبارتند از:

1- شهاب الدين

2- ضياءالدين

3- محسن

4- حسن

5- کاظم

6- رضا

7- عبداللّه

8- مهدي

9- مصطفي

10- صادق.

جناب آقاي محسن رفيعي قزويني روحاني و مدرس سطوح عالي فقهي است. «رسائل فلسفي» ص .63

20- سال وفات که روي سنگ قبر حک شده اشتباه است.