درگذشت پروفسور محمد حميد الله مترجم قرآن به زبان فرانسه

پروفسور محمد حميدالله، دانشمند گرانقدر و مترجم قرآن به زبان فرانسه، پس از عمري تلاش در زمينه مطالعات اسلامي، در 17 دسامبر 2002 ميلادي در سن 95 سالگي چشم از جهان فرو بست.

اين مترجم سختكوش در 9 فوريه سال 1908 (16 محرم 1326)در ايالت / حكومت پيشين حيدرآباد دكن، سرزميني كه بيش از 20 ميليون نفر جمعيت و مساحتي به بزرگي كشور ايتاليا داشت و توسط خاندان آصف جاهي (1724 ـ 1948) اداره مي شد تولد يافت.

كوچك ترين عضو خانواده اي بود كه سه برادر و پنج خواهر بودند. دكتر حميداللّه در حيدرآباد در دبيرستان دارالعلوم و جامعه نظاميه دانش آموخت و از سال 1924 به بعد در دانشگاه عثمانيه به ادامه تحصيل پرداخت و مدرك ليسانس، فوق ليسانس و دكتراي حقوق LLB در الهيات و حقوق بين الملل را از اين دانشگاه دريافت كرد.

وي به قصد تحقيق در كتابخانه ها و آرشيوها به كشورهاي اسلامي خاورميانه و شمال آفريقا سفر نمود. در سال 1935 رساله دكتراي خود را در دانشگاه بُن تحت عنوان «بي طرفي در حقوق بين الملل اسلامي» به پايان رساند و پس از آن دكتراي ادبيات را از دانشگاه سوربن پاريس دريافت كرد. از سال 1936 تا 1946 در دانشكده حقوق دانشگاه عثمانيه به تدريس حقوق بين الملل اشتغال داشت. در سال 1946 پس از آنكه خدمات در اختيار وزارت امورخارجه دولت حيدرآباد قرار گرفت وي به فرانسه اعزام شد. پس از تهاجم ارتش هند به حيدرآباد در سال 1948، پروفسور حميدالله تصميم گرفت در فرانسه بماند. او در سال 1948 جامعه آزاديبخش حيدرآباد را بنياد گذاشت تا از حيدرآباد حكومتي مستقل بسازد.

وفاداري عميق دكتر حميدالله به انديشه حكومت مستقل حيدرآباد وي را بر آن داشت كه تمامي پيشنهادات حاكمان پيشين پاكستان مبني بر پذيرش شهروندي آن كشور را رد كند. او شهروندي هندوستان را هم بدين ترتيب نپذيرفت و با سندي كه حكومت حيدرآباد براي او صادر كرده بود مسافرت مي كرد.

سرانجام اين حكومت در سپتامبر 1948 به هندوستان ضميمه گرديد. بدين ترتيب برگه عبور وي بي اعتبار شد و دولت فرانسه به او پناهندگي داد. برگه عبوري كه مسئولين فرانسوي براي او آماده ساختند، اقامت بيش از پنج ماه در خارج از فرانسه را به او اجازه نمي داد. او هرگز ازدواج نكرد، زيرا نمي خواست همسرش را در معرض چنين محدوديتي قرار دهد.

در اوايل دهه 1950 در تدوين نخستين قانون اساسي اسلامي براي پاكستان تلاش كرد، اما بر اثر اختلاف نظرهايي كه برخاسته از حفظ منافع شخصي بود استعفا داد و به پاريس مراجعت كرد. او به طور گسترده اي به تدريس و نوشتن نتايج تحقيقات اصيل در حوزه وسيعي از مطالعات در باب فرهنگ اسلامي و جهان اسلام اشتغال داشت و در سمينارها سخنراني مي كرد و در طرحهاي پژوهشي نظرات خود را ارائه مي داد.

دكتر حميداللّه در تحقيقات مربوط به حقوق بين الملل اسلامي و حقوق قانون اساسي اسلامي دانشمندي شناخته شده بود. وي مدت 24 سال (1954-1978) به عنوان محقق در مركز علمي تحقيقات علمي فرانسه (CNRS) اشتغال داشت. در دانشگاههاي فرانسه و آلمان تدريس مي كرد و نيز استاد مدعو در دانشگاه استانبول بود و به عنوان مدرس مدعو در دانشگاههاي مصر و پاكستان هم تدريس مي نمود.

در سال 1985 هلال امتياز، يعني بالاترين نشان شهروندي پاكستان كه مقدار قابل توجهي كمك مالي نيز به همراه داشت به وي تعلق گرفت. اما او چك يك ميليون روپيه اي را كه براي خدماتش به اسلام در جشنهاي پانزدهمين قرن هجري در وجه وي كشيده شده بود به مؤسسه تحقيقات اسلامي اسلام آباد اهدا نمود. وي تا سال 1996 كه ناگزير شد براي معالجه پزشكي به ويلكز بار Wilkes Barreدر پنسيلوانيا برود در فرانسه اقامت داشت.

دكتر حميدالله در سال 1959 ترجمه اي از قرآن مجيد به زبان فرانسوي منتشر نمود كه از آن زمان تا كنون بارها چاپ شده است. مقاله او تحت عنوان «تاريخ قرآن كريم» كه همراه با ترجمه و تفسيرش آمده تحقيقي مهم و در خور توجه است.

وي بيش از 250 كتاب و مقاله به زبانهاي عربي، اردو، انگليسي، فرانسه و آلماني تأليف نموده است. برخي از مشهورترين آثارش كه به زبانهاي متعددي ترجمه شده اند عبارتند از: محمد رسول اللّه (حيدر آباد، 1974)، نخستين قانون اساسي مكتوب در جهان (ويراست سوم، لاهور، 1975)، زمامداري مسلمين (لاهور، 1977)كه به عنوان كتابهاي درسي در حقوق بين الملل اسلامي مورد استفاده قرار گرفته اند. صحيفه همام بن منبّه (ويراست تجديد نظر شده، حيدرآباد، 1979)، غزوات پيامبر (ويراست سوم، حيدر آباد، 1983).

وي براي نگارش اين كتاب، تمامي نقاطي را كه اين نبردها در آن اتفاق افتاده است با پاي پياده پيموده تا بتواند صحنه هاي مورد نظر را حتي الامكان واقع بينانه توصيف نمايد، الوثائق السياسية للعهد النبوي و الخلافة الراشدة (بيروت، 1985) و كتاب معرفي اسلام. كتاب معرفي اسلام او از استقبال گسترده اي برخوردار شد و تقريباً به همه زبانهاي اصلي دنيا ترجمه گرديد.

دكتر حميداللّه مي توانست به بيست و دو زبان تكلّم كند.

وي زبان تايلندي را در 85 سالگي آموخت. يكي از شاگردانش كه به عنوان دانشجو نزد وي به عنوان استادي جوان در دانشگاه عثمانيه درس مي آموخت مي گويد: «آنچه مرا بيش از همه شگفت زده ساخت توانايي وي در فراگيري زبانهاي خارجي بود. هنگامي كه براي فراگيري درس به خانه اش مي رفتم، او مشغول آموختن زبان اندونزيايي بود. من غالباً معلمي اندونزيايي را در اتاقش مي ديدم.

او به من مي گفت كه دوست دارد همه زبانهاي جوامع اسلامي را فراگيرد تا بتواند كتابهاي آنان را درباره اسلام به زبان خودشان بخواند، به ويژه آنكه ترجمه چنين كتابهايي به زبانهاي بين المللي غالباً موجود نيست».

بجز اردو كه زبان مادري اش بود، زبانهاي شرقي ديگري كه وي بدانها تسلط داشت عبارت بودند از: عربي، فارسي و تركي. از زبانهاي غربي، بر انگليسي، فرانسه، آلماني و ايتاليايي تسلط داشت.