محمدجواد صاحبي ?كميت و كيفيت پژوهش های دينی در سالهای اخير را چگونه ارزيابی می كنيد؟ ترديدی نيست كه پژوهش های دينی از نظر كمی و كيفي، پس از انقلاب اسلامی رشد قابل ملاحظه ای داشته است، زيرا نيازها و ضرورت های نظام اسلامي، زيرا نيازها و ضرورت های نظام اسلامي، تكثير موضوعات تحقيق را ايجاب می كرده است. موضوعاتی چون: جمهوريت، آرای عمومي، شورا، آزادی های سياسی و اجتماعي، حقوق اساسي، پديده های نوين اقتصادي، مباحث مربوط به علم پزشكی و تنظيم خانواده، مسائل بين المللي، موضوعات عنری چونان موسيقی و مجسمه سازی و هنرهای نمايشی و صدها مسأله و موضوع ديگر، عرصه گسترده ای را در برابر محققان علوم دينی گشوده است. همچنين مباحث جديد كلامی و پرسش ها و چالش هايی كه نسبت به جوهره دين، منشأ دين، قلمرو دين و زبان دين پديد آمده، مسائلی است كه به اين وسعت درگذشته مطرح نبوده است. اين پرسش ها و چالش ها برخی از بيرون به درون جامعه سرازير می شود و برخی زاييده كنجكاوی و ذهن های فعال و پرسشگر و يا بازتاب ناكارآمدی متوليان امور در عرصه عمل و يا عكس العمل نابهنجاری های موجود در جامعه است.از اينها كه بگذريم، نظام اسلامی بستر مناسبی را برای تحقيق معارف و تاريخ و آموزه های اسلامی گشوده است، مؤسسات دولتی و يا غير دولتی ای كه از بودجه های عمومی استفاده می كنند بطور فزاينده در حال شكل گيری بوده اند. خوب كارهای بسيار و گشوده و ژرفی در اين زمينه ها صورت گرفته است، يك دليل آن آمار و ارقام ثبت شده در حوزه نشر پژوهش های دينی است كه قابل مقايسه با قبل از انقلاب نيست. دليل ديگر همين مراسم تجليل از پژوهشگران حوزه دين است كه با استقبال كم نظيری امسال مواجه بوده است، به گونه ای كه از انبوه پژوهش هايی كه به دبيرخانه ارسال شد، صد و پنجاه اثر به مرحله داوری رسيد. اگر چه ما با توجه به معيارها و ضوابطی كه در آيين نامه بود تنها توانستيم بيست و يك اثر برگزيده و پنج اثر تشويقی را به عنوان برترين ها اعلام كنيم، ولی بی ترديد بيش از نيمی از آثار ارسالی مفيد و قابل نشر بود. حدود پانصد مؤسسه پژوهشی دينی در كشور در حال فعاليت است كه نزديك به نيمی از آنها در حوزه علميه قم فعال هستند، انصافاً برخی از آنها طرحهای گسترده ای هم به سامان رسانده اند، اين دائره المعارفهای بزرگ و كوچك، دانشنامه ها، موسوعه ها و صدها پژوهش بنيادی و كاربردی آيا با گذشته اصلاً قابل مقايسه هست؟ شما حال را با گذشته مقايسه می كنيد كه اين يك مقياس مع الفارق است. طبيعی است كه شرايط امروز يا گذشته تفاوت می كند، اما آنچه مورد پرسش و انتقاد می باشد اين است كه آيا كارهايی كه انجام يافته متناسب با امكانات، نيازها و انتظارات امروز هست يا نه؟ خوب اين سؤال ديگری است ما اگر چه پيشرفت معتنابهی را در عرصه پژوهش های دينی مشاهده می كنيم، ولی توليد و رشد و توسعه متناسب با تقاضا و نياز را نداشته ايم. خوب اين تعداد مؤسسه دين پژوهی با پژوهشگران پرشماری كه هر يك جذب كرده اند، با توجه به نيرو و امكاناتی كه در اختيار دارند، روی هم رفته كارنامه درخشانی را ارايه نكرده اند. اين را هم بيفزاييم كه امكانات و توانايی های موجود، منحصر به اين مؤسسات نمی شود حوزه های علميه سراسر كشور، دانشكده ها و گروه های علوم انسانی و معارف اسلامی می توانستند كارهای گسترده تر، روزآمدتر و ژرف تری را به سامان برسانند. ما در اين زمينه، نه تنها نيازها و انتظارات جامعه اسلامی و ايرانی را برآورده نكرديم، بلكه حتی به اندازه دنيای غرب و عرب هم پيشرفت نداشته ايم، كافی است كه يك نظر داشته باشيم، به آنچه كه در بيرون از ايران در اين عرصه انجام و انتشار يافته است، خواهيم ديد كه ما در جايگاه چندان رفيعی قرار نداريم. ?به نظر شما چه موانع و مشكلاتی تاكنون بر سر راه رشد و توسعه پژوهش دينی بوده است؟ عدم آگاهی از متدهای نوين تحقيق، ناآشنايی با ابزار جديد پژوهش، كم اطلاعی از پرسش ها، چالش ها و پژوهش هايتازه، از يكسو، وجود آداب و عادات كهنه، عوام زدگی و عوام گرايی از سوی ديگر، به عنوان مهمترين عوامل ركود و بازدارندگی در اين زمينه است. مشكل بزرگتر، نبودن سعه صدر لازم از جانب برخی از متوليان و مديران امور دينی و سياسی جامعه است كه نظرهای مخالف خود را برنمی تابند و در برابر آنها با عصبانيت و بی حوصلگی و خشونت به موضع گيری می پردازند در حالی كه اين شيوه هرگز با آموزه های دينی ما و سيره سلف صالح سازگار نيست و نصوص قرآنی و روايی و تاريخی موجود حكايت از سماجت و وسعت نظر پيشوايان و بزرگان در مقابل مخالفان را دارد، تازه مخالف معنايی جز صاحبان برداشتهای متفاوت را داشته است. شما بنگريد به پرسش ها و گفتمان های ابن ابی العوجا، ابن مقفع، ابو شكار ديصانی و نمايندگان نخله ها و اديان و مذاهب غير اسلامی با امامان و صحابه آنان، تا تصديق بفرماييد كه اين ادعايی واهی نيست. علما و انديشمندانی چون علامه طباطبايی و شهيد مطهری به جهت پيروی از همين سيرت و روش، بسيار تأثير گذار بوده اند، شما ببينيد در درس علامه طباطبايی چه كسانی زانو می زده اند، "مسيو كربن، سيد حسن نصر، داريوش شايگان و..." و در مكتب شهيد مطهری چه كسانی تربيت يافته اند، مطهری بر كسانی چون حميد عنايت تأثيرگذار شد و او را از ترجمه آثار هگل به سوی تبيين انديشه سياسی اسلامی سوق داد چنانكه عنايت خود در مدخل آخرين كتابش بدان اعتراف كرده است. مطهری بخشی از كتاب حكمت اديان را به سفارش مترجم و نويسنده منتقد و غير معتقد آن نگاشت، و از اين راه بر او و بر خوانندگان او تأثير گذار شد. اين سماجت و سعه صدر را امروز در كداميك از بزرگان سراغ داريد؟ عدول از اين روشها و منش ها، سبب شده است كه نفوذ علما و متوليان دينی در ميان طبقه تحصيلكرده و روشنفكر و پژوهشگر كاهش يابد. مشكل بزرگ جامعه علمی و دينی ما نقدگريزی است. برخی از مدعيان دين مداری از پرسش، چالش و نقد می ترسند. متأسفانه اين عادت و وضعيت روحی و رواني، مختص به ايران تنها نيست. برخی از دانشوران مسلمان در ساير سرزمين ها گرفتار آميزه ای از ترس و تعصب هستند. چنانكه عبدالرحمن بدوی دانشمند معروف و مهاجر مصري، يكی از دلايل نگارش كتاب هايش به زبان فرانسوی را رواج نقادی در اروپا و عدم توجه فرهيختگان كشورهای عربی و اسلامی بدان می داند. ?چرا پژوهش های دينی كاربردی در حوزه دين، علی رغم نياز مورد توجه محققان نبوده است؟ البته نبايد گفت كه پژوهش های دينی كاربردی مورد توجه نبوده است بلكه بايد گفت كمتر مورد توجه بوده است. زيرا ما پس از انقلاب پژوهش های بسيار مفيد و ژرفی را در مجلات ديني، رساله های حوزوی و دانشگاهی و تحقيقات فردی و جمعی شاهد بوده ايم، ولی به نظر می رسد كه علاوه بر مشكلاتی كه ياد شد فقدان سيستم اطلاع رسانی نيرومند برای انعكاس پرسش ها و چالش ها و نيازها، يكی از كاستی های مهم در اين زمينه است. البته كم توفيقی در بهره گيری از پژوش های ميدانی نيز در اين جهت مؤثر بوده است، با اين همه ما شاهد يك رشد نسبی در اين زمينه هستيم، برگزيده شدن هفت پژوهش دينی ـ كاربردي،، در مراسم "تجليل از پژوهشگران برتر حوزه دين" و اعطای لوح تقدير از جانب رياست محترم جمهوری نشان از بذل توجه متصديان امر به اين جنبه و موفقيت جامعه علمی و دينی ما در اين باره دارد. ?شما به عنوان يك نهاد مسؤول در عرصه پژوهش های دينی چه اقداماتی در اين زمينه ها انجام داده ايد؟ ما يك نهاد برنامه ريز، آن هم در حد امكانات و اختيارات محدود هستيم، بنابراين در توليد پژوهش های علمی و دينی مسؤوليتی نداريم، كار ما اطلاع رسانی به محققان از طريق امكانات موجود است. ما از راه هايی چون خبر نامه دين پژوهان، نشست های علمی و كنگره های سراسري، در ايجاد همگرايی ميان پژوهشگران دينی و انتقال پرسش ها، چالش ها و نيازهای جامعه انسانی و اسلامي، می كوشيم تا در اين راه تعميق و گسترش و هدف مند شدن تحقيقات دينی گام برداريم. تجليل و تشويق پژوهشگران برگزيده و فعال حوزه دين و حمايت از پژوهش های آنان نيز در اين جهت توسط صاحبنظران مثبت ارزيابی شده است.
لطفا منتظر باشید ...
