ب. تاريخنگاري در عمان: - اباضیه و تاریخنگاری نسخه متنی

در اين كتاب، توالي تسلها بر اساس طبقات پنجاه ساله نهاده شده و چهار قرن تاريخ اباضيه در مغرب، البته با تكيه يي محسوس بر جوانب فرهنگي بررسي شده است. نيمه نخست كتاب طبقات با بخش دوم از نظر سبك و محتوا تفاوتي آشكار دارد و بيشتر گذاري بر دوره آغازين شكل گيري مذهب اباضي در عراق و چگونگي راهيابي دعوت به مغرب از ديدگاه تاريخ سياسي و فرهنگي است.

در عصري مقارن با درجيني، تأليفي كوچك ولي مسبتاً مهم در باب رجال اباضي مغرب، اثري مجهول المؤلف با عنوان ذكر اسماء بعض شيوخ الوهبية ياتسمية المشايخ است كه مؤلف آن به تخمين در سده 7 ق در جبل نفوسه مي زيسته و در اين نوشته كوتاه، به رجال منطقه خود پرداخته است كه بعضاً براي ديگر نواحي اباضي نشين كم شناخته بوده اند. متن اين اثر به ضميمه سير شماخي (صص 225-234) به چاپ رسيده و لويتسكي در مقاله يي، ارزش تاريخي آن را مورد بررسي قرار داده است.14

حلقه اتصالي ميان درجيني و شماخي، ابوالقاسم بن ابراهيم برادي (د. بعد 775 ق) است كه اثر او با عنوان الجواهر المنتقاة (نك. الشماخي، 2/198) از متون مهم رجال و تاريخ اباضي به شمار مي آيد. الجواهر در 1302 ق / 1885 م در قاهره به چاپ سنگي رسيده است و از نخستين تواريخ اباضي است كه در تحقيقات معاصر مورد توجه و رجوع قرار گرفته است. در 1952 م روبيناچي، در مقاله يي با عنوان «كتاب الجواهر برادي» محتواي اين كتاب و ارزش تاريخي آن را بررسي كرده است.15

سرانجام در اين راستا بايد از مورخ شهير اباضي در سده 10 ق، احمد بن سعيد شماخي (د. 928 ق) يادي به ميان آورد كه كتاب السير او بي ترديد مهم ترين منبع رجالي و يكي از اساسي ترين متون تاريخي اباضيه به شمار مي آيد. اين اثر كه باري در 1301 ق در قاهره، باري دگر در تاريخي ياد نشده در قسنطينه به چاپ رسيده، اخيراً به كوشش احمد بن سعود السيابي در 1407 ق / 1987 م در عمان به وضع مطلوب تري منتشر شده است.

مقالات متعدد در بررسي و نقد اين اثر از سوي محققان به رشته تحرير درآمده كه فهرستي از آنها را مي توان در «تاريخ ادب عربي»، از بروكلمان16 (2/312) بازيافت.

سير شماخي با وجود برخورداري از ارزشي قابل ملاحظه در خصوص گزارشهاي تاريخي پراكنده در آن، از نظر سبك تأليف بيش از نوشته درجيني به نوشته هاي شرح حالي نزديك گشته و از روش آثار تاريخي دور شده است. برخلاف درجيني، در نوشته شماخي تصريح به عنوان مأخذي كه گزارش از آن گرفته شده كمتر ديده مي شود و عمدتاً تشخيص منبع گفتار مؤلف، بر حدس و گمان استوار است.

در پايان سخن از تواريخ مغرب، بي مناسبت نيست اگر از آثاري ياد شود كه با وجود تأخر زماني نويسندگان آنها، از نظر سبك تأليف و شيوه تحقيق به آثار سنتي الحاق مي گردند و در مطالعات تاريخي از اعتباري ويژه برخوردارند. در اين ميان مي توان به كتاب مختصر تاريخ الاباضيه، اثر ابوالربيع سليمان باروني از عالمان اباضي تونس (چاپ تونس، 1357 ق / 1938 م) و اثري مشهور به رسالة شافية في بعض تواريخ اهل وادي مزاب، تأليف محمد بن يوسف اطفيش عالم و نويسنده پركار مزابي (چ الجزيره، بي تاريخ) اشاره كرد كه با وجود تأخر در تأليف، محققان در مطالعه تاريخ اباضيه در مغرب، از مراجعه به آنها بي نياز نبوده اند. به خصوص درباره اثر اخير، كاپرلي در مقاله يي به ارزيابي جاگاه استنادي آن پرداخته است.17

ب. تاريخنگاري در عمان:

پيش از هر سخن درباره روند تاريخنگاري در ميان اباضيان عمان، تأكيد بر اين نكته شايسته است كه تاريخنگاري در ميان ايشان هرگز به اندازه همكيشان مغربي رونق نداشته است. اباضيان عمان در طول دو سده نخستين حضور خود در عمان، يعني سده هاي 2 و 3 ق، گرايشي مستقيم نسبت به تاريخنگاري از خود بروز نداده اند و پديد آوردن آثاري كه بتوان آشكارا آن را تاريخ ناميد، پس از سده 4 ق نيز تنها در سطحي محدود بوده است. در واقع بخش مهمي از گزارشهاي تاريخي مربوط به اباضيان عمان را نه در نوشته هاي تاريخي مورخان، بلكه در نامه هايي پرشمار از فقيهان با عنوان عمومي «سيره» بايد جست و جو كرد كه در مقام موضعگيري نسبت به اختلافات داخلي عمانيان در باب امامت نوشته مي شدند و به اقتضاي موضوع، گزارشها و تحليلهايي تاريخي را در بر مي گرفتند.