سيره هايي درباره منازعات داخلي عمان: - اباضیه و تاریخنگاری نسخه متنی

سيره هايي درباره منازعات داخلي عمان:

به عنوان مقدمه بايد يادآور شد كه امامت اباضي عمان در سده سوم هجري، در اثر برخي حركتهاي سياسي از سوي امامان و رؤساي قبايل، درگير اختلافاتي درون مذهبي شده بود كه اين اختلافات موجي گسترده از تفرقه و برائت را در ميان عالمان و منتفذان اباضي پديد آورده و دو جناح مذهبي: نزواني و رستاقي را به وجود آورده بود. در توضيح اين افتراق، به طور خلاصه بايد گفت كه در سال 272 ق موسي بن موسي بن علي بزرگ عالمان از كي با تمسك به برخي نقاط ضعف در سياست امام وقت، صلت بن مالك به مخالفت با وي برخاست و در 273 ق صلت را به كناره گيري وادار ساخت و خود با راشد بن نظر بيعت به امامت كرد. از اين تاريخ تا 280 ق عمان يك دوره كشمكش سخت سياسي را به خود ديد كه در همين سال با تصرف عمان توسط قواي عباسي فروكش كرد؛ اما از آن پس اين تفرقه موجب پديد آمدن دو مكتب مذهبي، مكتب رستاق هواداران صلت و مكتب نزوي مخالفان ايشان شد كه تا قرنها آتش برائت هاي آن در عمان شعله ور بود.

نمونه هاي چاپ شده از سيره هاي عالمان همان عصر در باب منازعات مورد اشاره از اين قرارند: سيرة الي الامام الصلت بن مالك، از نويسنده يي ناشناخته معاصر صلت بن مالك (چاپ ضمن السير و الجوابات، 1/186-232)، آثار ابوالمؤثر صلت بن خميس خروصي با عناوين الاحداث و الصفات (چاپ همانجا، 1/23-85)، البيان و البرهان (چاپ همانجا، 1/155-185)، و دو نامه به ابو جابر ابن جعفر (د. 281 ق) (چاپ همانجا، 1/202-204، 254-275) و السيره، اثر ابو قحطان خالد بن قحطان (چاپ همانجا، 1/86-154).

برخي از جريانهاي تاريخي امامت عمان در سده هاي 5 و 6 ق، همچون الزام امام راشد بن علي به توبه و جنگ محمد بن ابي غسان با مخالفان نزواني نيز موضوع تأليف رساله هايي تاريخي - مذهبي از همين سنخ در دوره هاي بعد بوده است. از آن ميان مي توان نوشته قاضي ابو عبدالله محمد بن عيسي (د. 501 يا 506 ق) با عنوان جواب الي الامام راشد بن علي فيما سأله عن التوبة (چاپ همانجا، 1/422-426) و شروط علي راشد بن علي و اصحابه (چاپ همانجا، 1/409-418)، تأليفي از ابو زكريا يحيي بن سعيد هجاري (د. 472 ق) با عنوان جواب الي الامام الخليل بن شاذان (اقتباس هايي از آن در: احمد بن عبدالله كندي، الجوهر المقتصر، 1406 ق، 42، 43، 45) را برشمرد.

به اينها بايد نوشته يي از قاضي ابو علي حسن بن احمد هجاري (د. بعد 472 ق) با عنوان توبه الامام راشد بن علي (چاپ ضمن السير و الجوابات، 1/419-421؛ نيز ضمن بيان الشرع كندي، 5/51-56)، تأليفي از ابوبكر احمد بن عبدالله كندي (د. 557 يا 558 ق) با عنوان سيره في الرد علي من اعترض في حربهم مع الامام محمد بن ابي غسان لاهل العقر من نزوي (چاپ ضمن «صله الاهتدا»، به ضميمه الاهتداء كندي، 195-234) و نامه يي از ابوبكر احمد بن محمد بن صالح (د. 546 ق) با عنوان سيره في اقرار الامام محمد بن ابي غسان را علاوه كرد. به طور كلي، مجموعه يي متنوع از سيره ها درباره منازعات داخلي عمان را مي توان در كتاب السير و الجوابات يافت كه به كوشش سيده اسماعيل كاشف در دو مجلد به چاپ رسيده است (چاپ قاهره، 1406 ق).

نوشته هاي كهن تاريخي از عمان:

در جست و جو در ميان آثار اباضيان عمان به ندرت مي توان به نوشته هايي برخورد كرد كه بتوان عنوان آثار تاريخي به معناي متبادر خود را بر آنها نهاد و اندك نمونه هاي بر جاي مانده از اين نوع، آثاري در تاريخ امامت عمان هستند كه از سويي بايد آنها را تواريخ محلي و از دگر سو تذكره امامان اباضي به شمار آورد. قديمترين نمونه شناخته از اين دست، تاريخي با عنوان سلك الجمان في سير اهل عمان از تأليفات ابن نظر، احمد بن سليمان صاحب دعائم (نيمه دوم سده 5 ق) است كه به گواهي منابع، تنها 9 كراسه نيم سوخته آن از حريفي كه اندك زماني پس از وفات مؤلف نوشته هاي او را از ميان برده، رهايي يافته بوده است (نك. حارثي، 279؛ رواحي، ص 7).

كتاب السير العمانية از مؤلفي ناشناخته يكي از منابع متداول در تاريخ عمان است كه همواره مورد توجه محققان قرار داشته و تنها مأخذ براي پاره يي آگاهي ها درباره عمان و امامت اباضي آن است. از اين اثر نسخه يي خطي در كتابخانه دانشگاه كراكوف نگهداري مي شود كه از مآخذ لويتسكي در مطالعات خود بوده است (نك. لويتسكي، «شعب»، 77؛ همو، «اباضيه»، 648؛ نيز نقل قطعه يي از آن، حارثي، 123-138).

سرانجام در شمار اين آثار، بايد از كتاب كشف الغمة الجامع لاخبار الائمة، نوشته سال 1140 ق از ناشناسي ديگر (براي بحثي درباره مؤلف، نك. و چاواليري، «امامت...»18، 4-5) ياد كرد كه در مقدمه، گذاري بر تاريخ عمان پيش از اسلام و نيز نحوه ورود اسلام به عمان داشته و سپس اخبار امامت اباضي را در پي آورده است. متن اين كتاب در سال 1405 ق / 1985 م به كوشش احمد عبيدلي در نيكوزيا (قبرس) به چاپ رسيده و ترجمه يي انگليسي از آن توسط راس در 1824 در بنگال منتشر شده بوده است 19. بخشي از اين اثر نيز موضوع تحقيق كلاين بوده و نتيجه آن در 1938 م در هامبورگ انتشار يافته است20 .