نگاهى از درون و برون به نرم‏افزارهاى معجم الفاظ نور (بخش نخست)

احمد مينايى

آنچه در پى مى‏آيد گزارشى است‏حاشيه‏گونه بر تاريخچه توليد و قابليتهاى نرم‏افزارهاى معجم الفاظ نور. در اين مقال ابتدا گونه‏هاى مختلف معجم‏هاى علوم اسلامى و تقدم معجم‏هاى لفظى بر موضوعى مورد بحث قرار مى‏گيرد. سپس ماهيت‏يك معجم لفظى و روشهاى توليد آن و تفاوت معجم‏هاى دستى و رايانه‏اى بيان مى‏گردد. پس از آن به ويژگى‏هاى مورد انتظار از يك معجم لفظى و رايانه‏اى و ذكر نمونه‏اى از آن يعنى معجم الفاظ قرآن كريم پرداخته مى‏شود. آنگاه نوبت‏به تاريخچه توليد نرم‏افزارهاى معجم الفاظ نور مى‏رسد و يكى از نقاط برجسته آن كه ارائه ويژگى بديع و نوين در فشرده سازى اطلاعات در حد بسيار مطلوب است مورد اشاره قرار مى‏گيرد. پس از بيان اين ويژگى از زواياى مختلف، اندكى از طراحى ميانجى كاربر برنامه و محتواى لوح فشرده نور و ميزان استقبال كاربران از آن و در نهايت چشم‏انداز آينده برنامه بيان مى‏گردد.

1- مقدمه

فرهنگ و تمدن اسلامى با سابقه‏اى بيش از 1400 سال حاوى مجموعه‏اى عظيم از علوم و معارف مى‏باشد. اين مجموعه عمدة از منبع وحى و سرچشمه‏هاى فياض دانش الهى يعنى پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و ائمه‏عليهم‏السلام گرفته شده است و دانشمندان بسيارى در طول قرون متمادى، با تلاش بسيار به تعمق و تحقيق در آن پرداخته‏اند.

حاصل اين تلاشها حفظ و بقاى اين مجموعه ارزشمند تا عصر حاضر بوده است. اكنون با گذشت چند قرن مى‏توانيم به اين مجموعه ارزشمند به عنوان معارف برگرفته از منابع خدشه‏ناپذير دانش استناد كنيم. حاصل پژوهش و تحقيق دانشمندان اسلامى، زمينه‏ساز پيدايش و رشد علوم جديدى شده است كه هم‏اكنون از آنها به عنوان رشته‏هاى مختلف علوم اسلامى ياد مى‏شود.

علم فقه، تفسير، كلام، فلسفه، منطق، رجال، درايه و حديث نمونه‏هايى از اين علوم هستند كه در هر يك از آنها، دانشمندان اسلامى مباحث ارزشمندى را مطرح نموده‏اند و كتابها و تاليفات زيادى در آنها از خود بر جاى گذاشته‏اند. گستردگى اين آثار به گونه‏اى است كه احاطه كامل پژوهشگر را بر حتى بخشى از اين منابع بسيار مشكل مى‏سازد.

به تدريج‏براى دسترسى بهتر و سريع‏تر به اين منابع روشهايى ابداع گرديد كه تهيه كتابهاى فهرست و معجم الفاظ نمونه‏هايى از اين گونه تلاشهاست.

ساليان دراز، اين فهرست نويسى‏ها و تهيه معجم‏هاى لفظى به صورت دستى انجام مى‏گرفت اما با پيدايش فن‏آورى جديد رايانه و گسترش روزافزون كاربردهاى آن، علاقه‏مندان به زمينه‏هاى مختلف علوم و معارف اسلامى در صدد استفاده از اين ابزار قدرتمند در امر تحقيق و پژوهش برآمدند.

در اين راستا مؤسساتى براى تهيه معجم‏هاى رايانه‏اى از منابع اسلامى بنيانگذارى شدند كه از جمله آنها مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى است كه از سال 1368 فعاليت‏خود را در حوزه علميه قم آغاز نموده است. حاصل تلاش اين مركز مجموعه‏هاى نرم‏افزارى نور بوده است كه در آنها متون اسلامى به همراه قابليتهاى جستجو به شكل‏هاى مختلف و قدرت پردازش بسيار مطلوب به همراه پژوهشهاى مورد نياز محققان در دسترسى همگان قرار گرفته است.

زمينه‏هايى كه در طى دهه اخير روى آنها كار شده است و يا افق روشنى براى توسعه آنها در آينده انتظار مى‏رود عبارت‏اند از:

1-1 معجم‏هاى لفظى: از آنجا كه كارآيى رايانه در كار با پايگاههاى اطلاعاتى و پردازش و مديريت آنها، امرى ثابت‏شده و مسلم است، طبيعى است كه سيستم‏هايى طراحى گردند كه متن يك كتاب را كلمه به كلمه گرفته و امكاناتى را در اختيار بگذارند تا كاربر بتواند به عنوان نمونه، فهرست كلمات و موارد بروز هر يك در متن را ببيند يا آنكه در داخل متن، عبارت خاصى را جستجو نمايد و كارهايى از اين قبيل كه از محدوده الفاظ داخل آن متن - يا كتاب - خارج نيست. چنين سيستم‏هايى را معجم (1) الفاظ مى‏نامند، با توجه به سادگى نسبى و اهميت توليد معجم‏هاى لفظى، هم‏اكنون حجم بزرگى از كتابها و منابع شيعه در قالب آن تهيه و آماده گشته‏اند و به‏طور گسترده از آنها استفاده مى‏شود.

2-1- معجم‏هاى موضوعى: در اين برنامه منابع موجود بر حسب موضوعات مورد بحث در هر قسمت (موضوعات اصلى و فرعى) دسته‏بندى مى‏شوند و در هنگام استفاده مى‏توان از طريق موضوع مورد نظر، يا نمايه‏هاى موضوعات و يا كليد واژه‏هاى تحقيقاتى به متون مربوط دست‏يافت.

ايجاد معجم‏هاى موضوعى از نظر ميزان زمانى كه صرف مرحله تحقيق اوليه آنها براى استخراج و دسته‏بندى موضوعات و نمايه‏زنى بر متون مى‏گردد، فرآيندى پيچيده و زمان‏بر به حساب مى‏آيد اما آنچه كه به دست مى‏آيد نيز به همان سبت‏بيشترين كارآيى و استفاده را براى كاربران دارد.

3-1- معجم‏هاى رجالى: در اين دسته از نرم‏افزارها تلاش بر آن است تا بارجاع به منابع موجود علم رجال، اعم از اسناد روايات و كتب رجالى، محقق را در شناسايى هويت راويان اسناد و بازسازى اسناد و همچنين تعيين ميزان اعتبار سند در احاديث مورد بحث‏يارى دهند. معيار نمودن اسامى راويان حديث (تركيبى از سيستم مترادفات و سيستم تمييز مشتركات)، ميزان قابليت اعتماد راوى، دسته‏بندى و عرضه فهرست اسناد به گونه‏هاى مورد نياز محققان، گوشه‏هايى از امكانات معجم‏هاى رجالى است.

4-1- معجم‏هاى لغوى: در اين دسته از نرم‏افزارها معانى واژه‏اى يك زبان و موارد كاربرد آن با توضيح و مثال‏هاى متعدد در آن زبان عرضه مى‏گردد.

معجم‏هاى لغوى كه معنى واژه يك زبان را در زبانى ديگر بيان مى‏كنند تركيب‏هاى مختلفى از فرهنگ‏هاى لغوى را مطرح مى‏سازند.

در بسيارى از اين برنامه‏ها، تلفظ صحيح آن واژه در زبان مورد نظر به صورت فايل‏هاى صوتى در دسترس مى‏باشد. بعضى از برنامه‏هاى پيشرفته لغت نيز حاوى تصوير و فيلم‏هايى پيرامون واژه مورد نظر است.

5-1- ديگر معجم‏ها: معجم‏هاى تاريخى، كتابشناسى و شخصيت‏شناسى نيز مى‏توانند دسته ديگرى از معجم‏ها باشند كه هر يك حاوى اطلاعات مربوط به حيطه تحقيق و مورد نياز پژوهشگران آن علم خاص هستند. به عنوان نمونه فهرستها و قابليتهايى كه در يك معجم تاريخى عرضه مى‏گردد، از ديدگاه پژوهشگر در علم تاريخ تهيه و تنظيم مى‏گردد.

اسناد، تصاوير، فيلم‏ها و نقشه‏هايى نيز ضميمه اين معجم‏ها هستند كه از هر جهت غناى اطلاعاتى اين برنامه‏ها را فزونى مى‏بخشند.

- در اين مقاله، تكيه ما بيشتر در مورد دسته اول از برنامه‏ها يعنى معجم‏هاى لفظى رايانه‏اى مى‏باشد. بنابر اين مناسب است كه در مورد معجم لفظى و انواع آن و مقايسه قابليتهاى هر يك توضيحى ارائه گردد.

2- معجم‏الفاظ (فرهنگ‏لفظى)

از قديم‏ترين خواسته‏ها و آروزهاى محققان آن بوده است كه مراجعه و دستيابى به موضوعات و عناوين مورد بحث در منابع و كتب را در كوتاه‏ترين زمان ممكن انجام دهند. بديهى است هر قدر اين كار سريع‏تر صورت گيرد، كار تحقيق نيز زودتر سامان مى‏پذيرد.

با توجه به اينكه اين نياز تقريبا هميشه وجود داشته است، كارهاى متعددى نيز از قبل صورت گرفته بود كه البته به شكل دستى، سعى در تسهيل روند اين فرآيند داشته‏اند.

اين اقدامات از تهيه فهرست عناوين مطالب كتاب كه در آغاز آن نهاده مى‏شود، شروع مى‏گردد و در ادامه به تهيه معجم‏هايى مى‏رسد كه در آنها كلمات كتاب استخراج شده و مقابل هر يك، نشانى موارد آن در متن كتاب قيد شده است و محقق به كمك آن به راحتى مى‏تواند به آن موارد دست پيدا كند.

در كارآيى اين روش و تاثير شگرفى كه در امر تحقيقات بر جاى مى‏گذارد جاى هيچ‏گونه ترديدى نيست. اما آنچه كه واقع‏بينانه و عملى بودن آن را مورد سؤال قرار مى‏دهد، زمان طولانى و حجم زياد كارى است كه براى به نتيجه رسيدن آن لازم است. ضمن آنكه نسبت‏به صحت و دقت‏حاصل كار نيز اطمينان كافى وجود ندارد، زيرا عدم دقت در هر يك از مراحل كار از سوى عوامل آن كه بيشتر عوامل انسانى هستند در نتيجه نهايى باز مى‏تابد و كيفيت آن را پايين مى‏آورد. دامنه تاثير گسترده بودن حجم عمليات مورد نياز از اين هم بيشتر است. به علت نيروى فوق‏العاده زيادى كه مثلا تهيه فهرست كلمات يك كتاب و از آن مشكل‏تر، فهرست نشانيهاى هر كلمه بايد صرف شود، كمتر فرد يا گروهى ترغيب مى‏شود تا چنين كار پر زحمتى را بر عهده بگيرد و لاجرم اين كار بر زمين مى‏ماند. بخصوص آنكه بخواهيم چنين معجمى را براى كتابى مانند بحارالانوار در 110 مجلد و با بيش از 13 ميليون كلمه انجام دهيم.

با ورود رايانه‏ها به عرصه زندگى و تبديل آنها از ابزارهايى گران‏قيمت و دور از دسترس به دستگاههايى فرا گير و عمومى، ناگهان چشم‏اندازى فوق‏العاده جذاب ظاهر شد و معضل چند صد ساله تهيه معجم‏هاى الفاظ كه روزگارى حل ناشدنى به نظر مى‏رسيد و همگان شاهد يك بن‏بست در اين زمينه بودند به يك‏باره حل گشت و دورنمايى پديد آمد كه در آن با يك برنامه حساب شده ممكن بود براى اكثر قريب به اتفاق منابع و كتابهاى موجود بتوان معجم الفاظ تهيه كرد.

گذشته از سرعت‏بسيار بالايى كه تهيه معجم‏هاى لفظى رايانه‏اى نسبت‏به روشهاى دستى دارد، ويژگيهاى منحصر به فرد ديگرى نيز در اين نرم‏افزارها به چشم مى‏خورد كه اصولا تصورشان هم در روشهاى دستى غير ممكن است. برخى از اين ويژگيها بدين قرار هستند:

1- دقت معجم‏هاى لفظى رايانه‏اى نسبت‏به معجم‏هاى دستى از درجه بسيار بالاترى برخوردار است و به همان ميزان، قابليت اعتماد نسبت‏به آنها نيز بالاتر است.

2- شمار خدماتى كه اين سيستم‏ها مى‏توانند ارائه كنند بسيار زياد و گسترده است و اصولا قابل مقايسه با شيوه‏هاى دستى نيست. نگاهى به فهرست‏بعضى از اين سرويس‏ها كه در ادامه مقاله مى‏آيد شاهد اين مدعا است.

3- با توجه به زمان كمى كه براى تهيه يك معجم الفاظ رايانه‏اى مورد نياز است، مى‏توان براى تعداد زيادى از منابع و كتابهاى موجود چنين معجم‏هايى را تهيه كرد و در اختيار محققان قرار داد. اين فرآيند مى‏تواند آن‏قدر ساخت‏يافته و روتين شود كه به صورت يك خط توليد در آمده و در زمانى كوتاه به همه كتابهاى اصلى و فرعى علوم دينى و اسلامى تعميم يابد.

4- ادغام مجموعه‏هاى مستقلى كه به شكل فوق تهيه شده‏اند و انتقال آنها به يك نرم‏افزار منسجم و واحد به راحتى مى‏تواند عملى گردد.

به اين ترتيب كار محقق از قبل نيز ساده‏تر خواهد بود. چرا كه اين بار همه منابع را يكجا و در كنار هم در اختيار دارد و مى‏تواند دامنه تحقيق را به مراتب وسيع‏تر و جامع‏تر در نظر گرفته و در نتيجه‏گيرى ها و استدلالها، راحت‏تر و مطلوب‏تر عمل نمايد. اين قابليت‏با توجه به توانايى رايانه در پردازش و مديريت پايگاههاى اطلاعاتى حجيم و غول‏پيكر چندان دور از دسترس به نظر نمى‏رسد و با كمى جديت و برنامه‏ريزى مى‏تواند ايجاد گردد. براى اينكه اين نكته در ذهن خوانندگان به نحو آشكارترى نمايان شود، لازم است تا در اينجا قدرى به قابليتهاى يك معجم لفظى رايانه‏اى بپردازيم.

3- ويژگيهاى‏معجم‏لفظى‏رايانه‏اى

در اينجا پاره‏اى از قابليتهاى موجود در يك معجم لفظى رايانه‏اى را كه هم‏اكنون در اين‏گونه نرم‏افزارها پيش‏بينى شده و در اختيار كاربران قرار گرفته است‏بر مى‏شماريم:

1- فهرست:

استخراج و نمايش فهرست كلمات كتاب كه البته به صورت غير تكرارى است (و موارد تكرارى در آن حذف شده‏اند) و تنها آمار تكرار هر كلمه در متن با يك عدد مشخص شده است.

اين فهرست مى‏تواند بر حسب مواردى چون حروف ابتداى كلمات، حروف انتهاى كلمات و تعداد تكرار هر كلمه مرتب شود. قرار گرفتن كلمات به كار رفته در يك كتاب در كنار يكديگر در بسيارى از موارد مى‏تواند راه‏گشاى كار استفاده كنندگان و محققان باشد.

2- جستجو:

جستجوى كلمات كتاب در متن آن و متعاقبا نمايش موارد يافت‏شده در ضمن متن مربوط كه مى‏تواند به يكى از چند صورت انجام گيرد; نخست‏به شكل تك كلمه‏اى و ساده و ديگرى به صورت چند كلمه‏اى و تركيبى. حالت اخير از نظر گونه‏هاى منطقى جستجو مى‏تواند بسيار متنوع باشد و نيازهاى مختلف محقق را برطرف سازد. ابزار جستجو را بايد مهم‏ترين و كارآمدترين وسيله‏اى دانست كه اين‏گونه نرم‏افزارها در اختيار كاربران خود قرار مى‏دهند.

3- دامنه:

جستجو به دنبال يك كلمه يا عبارت، هم مى‏تواند به شكل سراسرى باشد و كل كتاب (يا كتابها) و همه مجلدات آن را در صورت وجود در بر بگيرد و هم آنكه در محدوده يك دامنه خاص انجام شود.

برخى از دامنه‏هاى محدود كننده به صورت فيزيكى محدوده كار را كوچك مى‏كنند مانند انتخاب تنها مجلد 78 از مجموعه 110 جلدى بحارالانوار و يا انتخاب قسمت‏خطبه‏ها از كتاب شريف نهج‏البلاغه و يا انتخاب جزء 23 از قرآن كريم، به عنوان دامنه.

اين در حالى است كه گروهى ديگر از دامنه‏ها مفهومى‏اند و بخشهايى از متن را به علت ويژگى خاصشان به‏عنوان دامنه برمى‏گزينند مانند دامنه آيه در معجم الفاظ بحارالانوار كه عبارت يا كلمه مورد جستجو را تنها در صورتى كه در داخل آيه‏هاى موجود در احاديث زيادى يافت‏شده باشند، به عنوان پاسخ تاييد مى‏كند.

4- ارتباط:

امكان اتصال متون مرتبط با متن اصلى در مواردى كه ارجاع به متن ياد شده ضرورت داشته باشد وجود دارد. به‏عنوان مثال نمايش ترجمه يك آيه از قرآن كريم و يا تفسيرهاى موجود اين آيه، شان نزول و يا روايات تفسير كننده آيه (كه در واقع متن‏هايى مستقل از قرآن محسوب مى‏شوند) به هنگام مطالعه آن آيه، امكانى است كه رضايت هر استفاده كننده‏اى را جلب مى‏كند. به ياد بياوريم كه اين امكان در روش دستى با چه دردسرهايى همراه است و چقدر زمان مى‏برد.

امكان ارتباط كلمات يك متن با معانى آنها در لغت‏نامه‏ها نيز جلوه‏اى از اين قابليت مى‏باشد. ارتباط متن با حواشى نوشته شده بر آن و يا شرح‏هاى مربوط به آن نيز مى‏تواند يكى ديگر از مظاهر پرفايده اين قابليت‏باشد. به‏عنوان مثال ارتباط احاديث كتب اربعه با شروحى كه بر آن نوشته شده است مانند مرآة‏العقول و روضة‏المتقين و ملاذ الاخبار مى‏تواند نمونه‏اى از اين قابليت‏باشد.

براى آنكه نمونه‏اى از ارتباطهاى متعدد اطلاعات از اقسام مختلف را در يك معجم لفظى رايانه‏اى نشان دهيم، به قابليتهاى رايج‏ترين و عمومى‏ترين معجم لفظى رايانه‏اى يعنى معجم الفاظ قرآن كريم اشاره‏اى مى‏كنيم.

4- معجم الفاظ قرآن كريم

قرآن كريم به عنوان كلام وحى و معجزه آخرين فرستاده خداوند، حضرت محمد مصطفى‏صلى الله عليه وآله وسلم به عنوان يكى از دو منبع اصلى دين و معارف دينى - در كنار عترت رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم - همواره در كانون توجه تحقيقات و مطالعات دينى قرار داشته و بيشترين مراجعه كننده را از اين نظر داشته است. اين اقبال وسيع ايجاب مى‏كرده است كه فعاليتهايى در جهت آسان كردن راههاى دسترسى به بخشهاى مورد نظر آن صورت گيرد و معجم‏هاى لفظى خاصى تهيه شود تا به كمك آنها بتوان در كوتاهترين زمان ممكن به موضوع مورد علاقه در متن قرآن دست‏يافت. «كشف‏الآيات‏» «كشف‏المطالب‏» و «المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم‏» نمونه‏هايى از اين دست هستند كه به دليل همان نياز ياد شده، از استقبال شايانى چه در ميان تلاوت كنندگان عادى قرآن كريم و چه در ميان كسانى كه از اين كتاب آسمانى به عنوان استناد و ارجاع در تحقيقات خود استفاده مى‏كرده‏اند، برخوردار گرديد.

همان‏گونه كه در زمان انجام كارها به صورت دستى، قرآن در مركز توجه تهيه كنندگان معجم‏هاى الفاظ قرار داشت و نمونه‏هاى بسيارى از آن عرضه شد، اكنون كه رايانه‏ها به كمك ما آمده‏اند و مكانيزه كردن معجم‏هاى لفظى در برنامه كارى قرار گرفته است، باز هم اين قرآن است كه به‏عنوان گزينه نخست گروههاى تحقيقاتى مطرح مى‏شود و سعى اكثر اين گروهها آن است كه اولين نسخه‏هاى معجم الفاظ خود را به جهت ميمنت و تبرك، روى قرآن كريم عرضه نمايند.

در نرم‏افزارى كه به عنوان معجم الفاظ قرآن كريم تهيه مى‏شود، بخشهاى گوناگون و متنوعى را مى‏توان منظور داشت. دسته‏اى از اين امكانات مستقيما از متن اين كتاب شريف قابل استحصال و استخراج هستند (مانند فهرست كلمات) اما بخشى ديگر نياز به آن دارند كه تحقيق مستقلى پيرامون آنها صورت گرفته باشد و حاصل آن مطالعات ضميمه متن اصلى شده و در تهيه معجم نهايى به كار گرفته شده (مانند فهرست ريشه‏هاى كلمات).

ذيلا فهرست‏بعضى از امكاناتى را كه در معجم الفاظ رايانه‏اى قرآن كريم زمينه عرضه دارند مى‏آوريم:

1- فهرست كلمات غير تكرارى موجود در قرآن به شكل مرتب شده يكى از اين موارد است. حال اين مرتب سازى مى‏تواند بر حسب حروف ابتداى كلمه يا حروف انتهاى كلمه و يا برحسب آمار تكرار كلمه در كل قرآن، آمار تكرار كلمه در سوره و يا آمار تكرار كلمه در آيه انجام پذيرد.

لازم به ذكر است كه در فهرست كلمات مى‏توان اعراب كلمه را در نظر گرفت و يا آنكه از اعراب صرف‏نظر نمود. جستجو بر حسب هر حالت امكان‏پذير مى‏باشد.

2- فهرست ريشه‏ها به شكل مرتب شده يكى ديگر از امكانات قابل عرضه است. انجام اين كار مستلزم مقدارى تحقيق است تا در سايه آن بتوان ريشه تك تك كلمات را استخراج نمود و از آنها فهرست غير تكرارى مرتب شده تهيه نمود.

3- جستجوى تك واژه يا تركيبى از كلمات يا ريشه‏ها و يا تركيبى از هر دو در متن قرآن. زمانى كه يك ريشه براى جستجو انتخاب مى‏شود بايد ابتدا كلمات متناظر با آن ريشه را يافت و سپس عمليات جستجو را روى آن كلمات انجام داد.

از اين طريق بايد پيوند وثيق و ارتباط تنگاتنگى ميان يك ريشه و مشتقات آن از يك طرف و ميان هر كلمه از قرآن و ريشه‏هاى متناظر با آن از طرف ديگر برقرار گردد. با برقرارى چنين ارتباطى مى‏توان حتى جستجوى عبارتى يا هر جستجوى منطقى پيچيده‏اى را روى چند ريشه مختلف (يعنى مشتقات آن ريشه‏ها) انجام داد.

4- فهرست موضوعات قرآن و در اختيار قرار دادن اين امكان كه كاربر بتواند از طريق اين فهرست، به آيه يا آياتى كه به اين موضوع مربوط مى‏شوند دسترسى داشته باشد يكى ديگر از امكانات مفيد در اين زمينه است. تهيه اين فهرست نيز نظير ريشه‏ها، نيازمند انجام يك كار على‏حده يا تحقيق جداگانه‏اى در اين خصوص است.

گرچه از ديدگاه تحقيقاتى مرز معجم موضوعى و معجم لفظى در اين قابليت و چند قابليت مشابه به آن نهفته است اما از ديدگاه فنى، طراحى و برنامه‏سازى با قابليت پيشين تفاوت چندانى ندارد.

با يك ديد گسترده‏تر، مى‏توان ادعا نمود كه تهيه يك فهرست كامل و خالى از نقص هم براى ريشه‏ها نيازمند فرآيند تحقيقاتى مفصلى است. به عنوان نمونه به يك مشكل كوچك اشاره مى‏كنيم. مشكل اين است كه بعضى از مشتقات، هم از جهت‏حروف اصلى كلمه و هم از جهت اعراب داراى هيئت واحدى مى‏باشند. براى مثال مى‏توان به كلمه «اهلك‏» در قرآن اشاره نمود كه هم به‏معناى «اهل و خانواده تو را» و هم به معناى «هلاك شد» مى‏باشد. از اين دست كلمات بسيار هستند كه از هر جهت مشترك لفظى محسوب مى‏شوند و لذا بايد از جهت معنى و از جهت ريشه از يكديگر تميز داده شوند. يك معجم لفظى رايانه‏اى داراى پشتوانه ناگزير است كه اين سيستم اساسى را در درون خود داشته باشد.

5- نمايش آيات قرآن به خطوط مختلف رايج و پرطرفدار در ميان تلاوت كنندگان قرآن، در اندازه‏هاى مختلف حاوى علامات وقف و تجويد;

6- نمايش تفسيرهاى مختلف يك آيه از قرآن كريم با انتخاب محقق، همراه با امكان مقايسه تفسيرها;

7- نمايش ترجمه‏هاى مختلف يك آيه از قرآن كريم به انتخاب كاربر همراه با امكان مقايسه ترجمه‏ها به صورت هم‏زمان;

8- قابليت‏بازيابى تلاوت هر آيه به شكل ترتيل يا تحقيق از قاريان مختلف و امكان مقايسه تلاوت‏ها بر حسب نياز كاربر به همراه امكان تكرار تلاوت هر قطعه از آيه در دفعات مكرر;

9- امكان استفاده از تصاوير و فيلم‏هاى مربوط به محتوا و مضمون هر آيه كه در القاى عميق‏تر پيام آيه نقش مؤثرى ايفا مى‏نمايد.

10- امكان انتخاب هر گونه دامنه آيه، حزب، جزء و سوره به صورت متصل يا منقطع;

11- امكان حفظ محيط جستجو، دسته‏بندى جستجوهاى مختلف، تركيب بين اين دسته‏ها و انتقال آنها بين كاربران مختلف;

12- ارائه هر نوع اطلاعات روايى، تفاسير روايى مرتبط با آيات، شان نزول و يا فضيلت در مورد هر آيه يا سوره.

13- امكان جستجو در تفاسير و دسته‏بندى‏هاى مختلف در مورد حاصل جستجوها بر حسب نياز كاربر;

14- ارائه گزارش‏هاى مختلف از علوم قرآنى و تحقيقاتى در مورد قرآن كه مورد نياز بسيارى از پژوهشگران قرآنى مى‏باشد;

حال اگر از يك نمونه خاص بگذريم و نگاهى كلى به معجم‏هاى لفظى و موضوعى رايانه‏اى داشته باشيم، و مؤسساتى را كه دست اندركار تهيه اين معجم‏ها بوده‏اند مورد پرسش قرار دهيم; پاسخ همگى آنها بعد از چند سال تجربه در توليد اين معجم‏ها اين است كه از جنبه‏هاى مختلف توليد معجم‏هاى الفاظ بر معجم‏هاى موضوعى و رجالى و تاريخى تقدم دارد. (2)

5-تقدم‏معجم‏هاى‏لفظى‏برموضوعى

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى در اوان تاسيس خود همانند بيشتر مؤسسات تحقيقاتى-فرهنگى ديگر، فراهم آوردن معجم‏هاى موضوعى و نمايه زنى بر متون روايى را وجهه همت‏خود قرار داد و توان پژوهشگران حوزه را در جهت طبقه‏بندى اطلاعات كتب حديثى به كار گرفت و به دنبال آن ورود اين اطلاعات به رايانه و تهيه معجم‏هاى موضوعى رايانه‏اى در صدر برنامه‏هاى مركز قرار گرفت.

بعد از گذشت كمتر از يك سال و آماده شدن نمونه‏هاى اوليه معجم‏هاى موضوعى رايانه‏اى، ضرورت و تقدم توليد معجم‏هاى لفظى بر معجم‏هاى موضوعى به شكل كاملا ملموسى احساس گرديد. دو دليل براى اين مساله مى‏توان بر شمرد:

نخست آنكه همواره يك معجم موضوعى كامل، دربر دارنده معجم لفظى و قابليت دسترسى به متن تحقيقاتى مورد پژوهش محقق مى‏باشد.

دليل دوم آن است كه براى ايجاد هماهنگى بين نمايه‏هاى مختلف ابواب و فصول يك متن و ايجاد انسجام در كليد واژه‏هاى تحقيقاتى يك معجم موضوعى رايانه‏اى، دسترسى سريع و دقيق به تمامى متن مورد نظر، از طريق رايانه، الزامى مى‏باشد.

با توجه به اين نيازها، ايجاد معجم‏هاى لفظى از تمامى منابع تحقيقاتى مورد نياز پژوهشگران، در سر لوحه اهداف مؤسسات تحقيقاتى قرار گرفت.

اما ورود حجم عظيم اطلاعات از منابع و مراجع تحقيقاتى و تصحيح و كنترل و پردازش اين متن‏هاى سنگين در توان هر مؤسسه‏اى نبود. با توجه به اين ضرورت‏ها، عرضه معجم‏هاى رايانه‏اى حاوى متون تحقيقاتى مورد نياز پژوهشگران رشته‏هاى مختلف علوم اسلامى در زمينه حديث، تفسير، فقه، اصول، منطق، فلسفه، تاريخ، كتابشناسى و شخصيت‏شناسى و ديگر رشته‏هاى علوم اسلامى در صدر كارها و برنامه‏هاى مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى قرار گرفت.

ادامه دارد

1 - مى‏توان به جاى كلمه «معجم‏» كلمه فارسى «فرهنگ‏» را قرار داد، در نتيجه فرهنگ لفظى به جاى معجم الفاظ و فرهنگ موضوعى به جاى معجم موضوعى قرار مى‏گيرد.

2- لازم به ذكر است كه نگارنده در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى يك دهه از عمر خود را صرف توليد اين معجم‏هاى رايانه‏اى نور نموده است. از اين جهت مسئله تقدم و مزيت توليد نرم‏افزارهاى معجم الفاظ بر معجم‏هاى موضوعى با نظرى كاربردى‏تر بيان شده است.