بخش سوم: نگاهى از درون و برون‏به نرم‏افزارهاى معجم الفاظ نور

احمد مينايى

تاكنون و طى دو قسمت پيشين اين مقاله به بررسى گونه‏هاى مختلف معجم‏هاى علوم اسلامى پرداخته‏ايم. ماهيت معجم لفظى و تقدم آن بر معجم‏هاى موضوعى و روش‏هاى توليد آن را بيان كرديم و سپس از ويژگى‏هاى مورد انتظار از معجم لفظى رايانه‏اى با ذكر نمونه‏اى از آن - يعنى معجم الفاظ قرآن كريم- سخن به ميان آورديم. آخرين موردى كه در نوبت قبل مورد بحث قرار گرفت، پيشينه توليد و عرضه نرم‏افزارهاى معجم لفظى نور بود. اينك به محتواى برنامه‏هاى لوح فشرده نور و ميزان استقبال از آنها و نقاط قوت و ضعف آنها مى‏پردازيم.

6- ميزان استقبال از برنامه‏هاى معجم الفاظ نور

پژوهشگران، دانشجويان و استادان حوزه و دانشگاه از برنامه‏هاى معجم الفاظ نور از نخستين مراحل توليد تاكنون بهره‏هاى فراوانى برده‏اند.

نگارنده به چشم خود موارد زيادى را مشاهده نموده است كه نويسندگان، مراجع تقليد، اساتيد حوزه و محققان بسيارى در يافتن مرجع‏هاى روايى خود، از برنامه‏هاى نور كمال استفاده را برده‏اند.

رهبر معظم انقلاب حفظه الله در طى ديدارى كه با توليد كنندگان برنامه داشتند، فرمودند كه ايشان از برنامه‏هاى معجم الفاظ نور استفاده زيادى مى‏برند، و آنها را در برداشتن گامهاى بعدى تشويق نمودند.

در اينجا به عنوان تيمن و تبرك چند نمونه از اين استفاده‏ها و بهره‏ها را متذكرمى‏شويم:

چند سال قبل، در يكى از جلسات درس خارج فقه، جناب استاد آية الله سيد كاظم حائرى در اثناى درس فرمودند كه چند روزى است‏به دنبال روايتى مى‏گردند كه حدود پانزده سال قبل در نجف آن را ديده بودند. از اين روايت تنها عبارتى كه به خاطر داشتند تعبير «يا با محمد» بود. ايشان چند روزى وقت صرف يافتن اين حديث كرده بودند اما موفق به يافتن آن نشده بودند. بعد از درس به كمك برنامه معجم الفاظ وسائل الشيعة و بحار الانوار در ظرف كمتر از يك دقيقه اين موارد را يافتم و خروجى پاسخها را روى چاپگر فرستادم و روز بعد هنگامى كه نمونه چاپ شده موارد «يا با محمد» را به ايشان نشان دادم، بسيار خوشحال شدند. حديث مورد نظر ايشان يكى از آن موارد بود و به اين ترتيب بلافاصله درصدد تهيه رايانه و برنامه‏هاى مفيد آن برآمدند.

بسيارى از پژوهشگران در داخل و خارج كشور تنها به دليل استفاده از برنامه‏هاى معجم الفاظ نور، انگيزه خريد رايانه در آنها به‏وجود آمده است.

نمونه ديگر، جمله‏اى است كه آقاى دكتر سيد محمد باقر نجفى در كلن آلمان به ما گفتند. نامبرده در ضمن صحبت در مورد اهميت رايانه و لوح‏هاى فشرده رايانه‏اى اظهار داشتند كه در تاليف جلد سوم مدينه‏شناسى كه در موضوع مسير هجرت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم نوشته مى‏شود و حدود چند سال است كه تاليف آن را پى‏گيرى مى‏نمايند، در موارد متعددى براى يافتن احاديث و نشانى روايات، از لوح فشرده نور و برنامه‏هاى معجم الفاظ نور استفاده كرده‏اند و مرجع روايت را در كتاب خود لوح فشرده نور قرار داده‏اند و اين مسئله مايه شگفتى بعضى از همكاران ايشان در دانشگاههاى آلمان شده است كه چگونه يك لوح فشرده (CD - ROM) به عنوان ماخذ و مرجع يك كتاب معتبر تحقيقى قرار گرفته است.

كارهاى مطالعاتى بسيارى از مراكز پژوهشى و مؤسسات تحقيقاتى با تكيه بر معجم‏هاى لفظى نور انجام مى‏شود. هم‏اكنون بيشترين استفاده از اين برنامه‏ها را بخش رجال، بخش فقه و بخش حديث معاونت تحقيقات مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى مى‏برند. همان‏طور كه در بند سوم گذشت‏به طور كلى داشتن يك معجم لفظى قوى، مقدم بر انجام كارهاى تحقيقى عميق بر روى متون مى‏باشد.

نمونه ديگر استفاده از اين برنامه‏ها در كشورهاى عربى شيعه‏نشين مانند كويت، بحرين، منطقه قطيف و احساء عربستان سعودى مى‏باشد. ورود كتابهاى مرجع فقه، حديث و تفسير شيعه مانند وسائل الشيعة، بحار، تفسير الميزان به اين كشورها ممنوع مى‏باشد.

علاوه بر ورود اين نرم‏افزارها از طريق خريد برنامه در نمايشگاههاى بين‏المللى منطقه‏اى مانند جى‏تكس، در موارد زيادى و شايد بيشتر از ميزان توليد نسخه‏هاى اصلى (Original) ، نسخه‏هاى كپى و غير قانونى آن در اين كشورها پخش شده است. و اين خود جاى بسى خوشحالى است، زيرا عمده فرهنگ و معارف شيعه و احاديث ائمه معصومين‏عليهم‏السلام در اين كتابها موجود است. از اين جهت و با در نظر گرفتن بعد فرهنگى اين مسئله، عرضه بسيار وسيع اين نرم‏افزارها اهميت‏بسيار زيادى يافته است.

ميزان استقبال از اين نرم‏افزارها را مى‏توانيد با مراجعه به جدول مندرج در انتهاى بند پنجم ملاحظه فرماييد.

7- محتواى لوح فشرده معجم‏هاى لفظى نور

لوح فشرده نور حاوى برنامه‏ها و اطلاعات بسيار ارزشمندى است كه ذيلا بيان مى‏شود:

1- قرآن به همراه فهرست كلمات و ريشه‏ها با ترجمه فارسى الهى قمشه‏اى و ترجمه انگليسى شاكر، به همراه چندين مقاله در علوم قرآنى
2- تفسير الميزان اثر علامه طباطبايى(ره) در 20 مجلد

3- بحار الانواراثرعلامه محمد باقر مجلسى در 110 مجلد

4- الكافى اثر محمد بن يعقوب الكلينى(ره) در 8 مجلد

5- التهذيب اثر شيخ طوسى(ره) در 10 مجلد

6- الاستبصار اثر شيخ طوسى(ره) در 4 مجلد

7- من لا يحضره الفقيه اثر شيخ صدوق(ره) در 4 مجلد

8- وسائل الشيعة اثر شيخ حر عاملى(ره) در 30 مجلد

9- مستدرك الوسائل اثر ميرزا حسين نورى(ره) در 18 مجلد

10- شرح نهج البلاغه اثر ابن ابى الحديد معتزلى در 20 مجلد

11- تصوير تمامى صفحات قرآن (602 صفحه) با خط عثمان طه با فرمت GIF

12- ده ساعت صوت قرآن به شكل قرائت از قاريان منتخب مصرى و ايرانى به اين شرح:

آياتى از سوره-نام قارى-زمان الفاتحة- سعيد مسلم-3 و2 البقرة- مصطفى اسماعيل-4 و4ق- مصطفى اسماعيل-47 و15 ق- محمدصديق‏منشاوى-48 و22 النجم- مصطفى اسماعيل-22 و18 الرحمن- مصطفى غلوش-14 و28 الرحمن- متولى عبدالعال-7 و18 البلد- عبدالرحمن بدوى-58 و5 البلد- عبدالباسط-13 و4 الشمس- عبد الباسط-48 و3 الليل- سعيد مسلم-24 و5 الضحى- عبد الباسط-56 و6 الضحى- تسويه‏چى-13 و3 التين- عبد الباسط-26 و2 الزلزال- سعيد مسلم-31 و1 العاديات- شحات محمد انور-4 و3 القارعة- شحات محمد انور-27 و2 التكاثر- شحات محمد انور-46 و3 العصر- شحات محمد انور-46 و4 الهمزة- شحات محمد انور-1 و2 الفيل- شحات محمد انور-41 و1 قريش- شحات محمد انور-38 و2 الماعون- شحات محمد انور-35 و2 الكوثر- شحات محمد انور-37 و1 الكافرون- شحات محمد انور-33 و1 النصر- شحات محمد انور-20 و1 المسد- شحات محمد انور-36 و1 الاخلاص- سعيد مسلم-51 و1 الفلق- سعيد مسلم-4 و1 الناس- شحات محمد انور-20 و2 الناس- سعيد مسلم-18 و1 الطارق- مصطفى اسماعيل-21 و3 نوح- عبدالرحمن بدوى-19 و12 التكوير- عبدالرحمن بدوى-58 و8 البلد- عبدالرحمن بدوى-58 و5 الشعراء- جليل البنا-45 و27 اعلى- سعيد مسلم-19 و5
شمارى از محققان مرجع احاديث و نشانى روايات را در كار پژوهشى خود، لوح فشرده نور و برنامه‏هاى معجم الفاظ نور قرار داده‏اند. و اين مسئله مايه شگفتى ديگران شده است كه چگونه يك لوح فشرده (CD-RAM) به عنوان ماخذ و مرجع يك كتاب تحقيقى قرار گرفته است.

13- تواشيح اسماء الله الحسنى همراه با تصويرى ثابت از اين دعا
14- تواشيحى در شان پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله وسلم و اهل‏بيت‏عليهم‏السلام همراه با تصوير از زيارتگاههاى ايشان در ايران، عراق و عربستان
15- تواشيحى از دعاى نور همراه با تصوير متحرك(انيميشن) متناسب با مضمون اين دعا به مدت 3 دقيقه
16- انيميشن «حسين مظلوم‏» همراه با: الف - سه نوحه به زبان عربى (لهجه‏هاى عراقى، حجازى و لبنانى) ب - دو نوحه به زبان فارسى ج - يك نوحه به زبان تركى
17- برنامه محاسبه ارث به همراه چند برنامه فرعى ديگردر نسخه 1/1 لوح فشرده نور تمامى برنامه‏هاى فوق به ضميمه چند برنامه ديگر عرضه گرديد كه عبارت‏اند از:

1- معجم الفاظ و موضوعات مكاسب محرمه شيخ انصارى(ره) 2- معجم الفاظ و موضوعات بداية الحكمة علامه طباطبايى(ره) 3- يك دمو از برنامه‏هاى نور تحت DOS به‏صورت صامت 4- يك دموى گويا از برنامه‏هاى نور تحت Windows به زبان عربى 5- يك دموى گويا از برنامه‏هاى نور تحت Windows به زبان انگليسى
در نسخه 2/1 نيز چند برنامه ديگر افزوده شد كه عبارت‏اند از:

1- تواشيح «الله الله‏» همراه با يك انيميشن زيبا به مدت 3 دقيقه
2- فيلم قرائت قرآن كريم از آيات سوره شمس و مطففين با صداى كريم منصورى به مدت 7 دقيقه كه در مراسم اختتاميه كنفرانس سران كشورهاى اسلامى در تهران انجام شده است.

3- صفحات جديد ويرايش شده قرآن با فرمت BMP

8- نقاط ضعف و قوت برنامه‏هاى لوح فشرده نور

قبل از آنكه نكات برجسته و نقاط قوت برنامه‏هاى لوح فشرده نور بيان شود به نقاط ضعف آن مى‏پردازيم:

1-8- نقاط ضعف:

1-1-8- يكى از ايرادهايى كه به برنامه‏هاى لوح فشرده نور گرفته مى‏شود تخصصى بودن برنامه‏هاى آن است. گذشته از صوت قرآن و برنامه تواشيح و نوحه آن، ساير برنامه‏ها برنامه‏هايى نيستند كه براى سطح عموم كاربران رايانه مفيد باشند. بخصوص با توجه به اينكه عموما زبان متن‏هاى استفاده شده در برنامه عربى است، تنها طلاب حوزه و اساتيد و دانشجويان رشته‏هاى زبان عربى و الهيات توانايى بهره‏بردارى از اين برنامه‏ها را دارند.

در پاسخ به اين اشكال مى‏توان گفت‏برنامه‏هاى معجم الفاظ نور به عنوان مرجع (reference) و برنامه تخصصى جهت استفاده پژوهشگران در روايات شيعه توليد شده‏اند. اولين مخاطبان برنامه كسانى هستند كه نيازمند دسترسى سريع به متون اصلى روايات شيعه مى‏باشند.

اين برنامه‏ها جهت‏سرگرمى و تفريح و جذب عموم افراد جامعه تهيه نشده‏اند. اما در عوض كسانى كه مى‏خواهند براى عموم افراد جامعه غذاى فكرى آماده كنند، مى‏توانند از اين برنامه‏ها نهايت استفاده را ببرند.

اگر به نكته ياد شده توجه نشود همين‏سرعت و قدرت بسيار خوب برنامه در جستجو و بازيابى اطلاعات را مى‏توان يكى از نقاط قوت برنامه‏هاى نور دانست.

برنامه‏هاى نور از موتور جستجويى برخوردار است كه عملگرهاى تركيب عطفى، تركيب فصلى، عبارت، نفى را پشتيبانى مى‏نمايد.

اشكال و پاسخ را در مورد تفسير نفيس الميزان اثر علامه طباطبايى(ره) نيز مى‏توان بيان نمود. اين تفسير ارزشمند را هم هر چند عموم مردم نتوانند مورد استفاده قرار دهند اما تمام كسانى كه به شكل تخصصى مى‏خواهند از تفسير آيات قرآن و جنبه‏هاى مختلف علوم قرآنى آگاه شوند، هميشه نيازمند مراجعه به اين تفسير گرانبها به‏عنوان يكى از مراجع اصلى مى‏باشند. علاوه بر اينكه اين ايراد در مورد عرب زبانها و تشنگان احاديث و معارف شيعه كه در كشورهاى عربى به سر مى‏برند، صادق نيست.

2-1-8- كار نكردن برنامه‏هاى اوليه نور با موشواره (ماوس) يكى از نقاط ضعف برنامه‏هاى لوح فشرده نور محسوب مى‏شود. اين نقطه ضعف پذيرفتنى و در عين حال قابل توجيه است. در زمان توليد اين برنامه‏ها در آغاز آشنايى خود با زبان C بوديم و فرصت پرداختن به اينتراپت (وقفه) 33 (int 33H) - كه به‏كارگيرى موشواره را بر عهده دارد - براى ما حاصل نشده بود.

اندكى بعد از توليد برنامه، اين مشكل مرتفع شد. از اين جهت در برنامه قرآن و تفسير الميزان در همين لوح فشرده، اين مشكل به صورت كامل حل شده است.

3-1-8- عدم پشتيبانى از چاپگرهاى جوهر افشان، نقطه ضعف ديگرى محسوب مى‏شود. اين مشكل نيز تا اندازه‏اى پذيرفتنى است. برنامه‏هاى نور تا وقتى كه به محيط ويندوز نيامده بودند تنها از چاپگرهاى ماتريسى EPSON و چاپگرهاى ليزرى HP پشتيبانى مى‏كردند كه در آن زمان بيشتر چاپگرهاى رايج در ايران را تشكيل مى‏دادند. اما با هجرت از محيط DOS به Windows اين مشكل به طور اساسى و ريشه‏اى حل شد. برنامه‏هاى نور از نور السيرة به بعد از تمامى چاپگرهاى موجود كه براى سيستم عامل ويندوز قابل شناسايى است پشتيبانى مى‏نمايد.

4-1-8- محدوديت استفاده از قفل سخت‏افزارى; اين مشكل تنها در نسخه‏هاى ديسكتى و لوح‏هاى فشرده طلايى اوليه برنامه‏هاى نور وجود داشت، اما در هيچ‏يك از لوح‏هاى فشرده نقره‏اى برنامه‏هاى نور، قفل سخت‏افزارى وجود ندارد. تنها نقطه ضعفى كه در سرى اول توليد لوح‏هاى فشرده نور به چشم مى‏خورد وجود ديسكت نصب و راه‏اندازى بود كه در نسخه 1/1 و 2/1 اين ضعف برطرف گرديده است.

5-1-8- عدم استفاده از حافظه توسعه يافته (Extended) يكى از ضعفهاى برنامه‏هاى اوليه نور به شمار مى‏آمد. علت اين امر اين بود كه در آن برنامه‏ها تنها از حافظه زير پ 640 استفاده مى‏شد چون برنامه‏ها در مود real توليد شده بودند و براى استفاده از حافظه بالاتر بايستى به مود protect مى‏رفتيم. لذا در نتيجه وجود اين ضعف در برنامه‏هاى نور بود كه از تمامى امكانات حافظه‏اى كامپيوتر به خوبى استفاده نمى‏شد. البته اين نقيصه نيز با مهاجرت از DOS به Windows به طور خودكار حل گرديد.

2-8- نقاط قوت:

اما بعضى از نقاط قوت برنامه را مى‏توان به اين صورت بيان نمود:

1-2-8- سرعت و قدرت بسيار خوب برنامه در جستجو و بازيابى اطلاعات را مى‏توان يكى از نقاط قوت برنامه‏هاى نور دانست. برنامه‏هاى نور از موتور جستجويى برخوردار است كه عملگرهاى تركيب عطفى (جستجوى «واو»ى AND )، تركيب فصلى (جستجوى «يا»يى OR )، عبارت (Phrase) ، نفى (جستجوى مشروط منفى NOT ) را پشتيبانى مى‏نمايد. سه عملگر نخست دو عملوندى (1) و عملگر اخير تك عملوندى است.

عملوندهاى اين عملگرها، تك واژه‏ها و كلمات مختلف مى‏باشند. در عموم برنامه‏هاى لوح فشرده نور كه به زبان C نوشته شده بودند تنها يك كلمه مى‏توانست‏به عنوان عملوند هر عملگرى انتخاب شود اما در برنامه‏هاى C++ مانند معجم الفاظ قرآن كريم، هر عملوند خود مى‏تواند هر تركيبى از عملگرها و عملوندهاى متعدد ديگر باشد. به اين ترتيب با اضافه كردن دو عملگر اولويت دهى يعنى پرانتز باز "(" و پرانتز بسته ")" مى‏توان هر تركيب پيچيده‏اى از عملگرها و عملوندها كه درخت جستجوى ما را تشكيل مى‏دهد، مورد جستجو قرار داد، و اين فرآيند تنها در سايه استفاده از طراحى و پياده‏سازى شى‏ءگرايى (object-oriented) به دست آمد. در اينجا نيازمند فرآيندى براى بررسى صحت منطقى درخت جستجو مى‏باشيم كه رشته مورد جستجو را از نظر نحوى و منطقى ارزيابى نمايد. بحث مفصل در مورد قابليتهاى جستجو و طريقه استفاده از شى‏ءگرايى در آن را به مقاله جداگانه‏اى در خصوص اين موضوع واگذار مى‏كنيم.

عملگر OR در برنامه‏هاى اوليه نور از اشكالى رنج مى‏برد و آن عدم مرتب بودن حاصل پاسخهاى مورد جستجو بود. اما بايد خاطر نشان كرد كه اين نقيصه در برنامه معجم الفاظ قرآن كريم به‏طور كامل مرتفع شده است.