تعامل‏بازسازي‏ميراث‏اسلامي‏باعلوم‏انساني‏واجتماعي‏غربي

دكترطه‏جابرالعلواني
مجيدمرادي

علوم انساني در غرب پيشرفت‏هاي بزرگي داشته است كه از آن جمله مي‏توان به پيشرفت‏هاي شگفت‏انگيز در روان‏شناسي، جامعه‏شناسي، انسان‏شناسي و فلسفه علم اشاره كرد. با توجه به تلاقي علم اصول با محورهاي اين علوم در بسياري از نقاط، به نظر شما ميزان امكان به كارگيري داده‏هاي اين علوم در بازسازي ميراث اسلامي چقدر است؟
زماني كه از علوم انساني و اجتماعي و چگونگي استفاده‏ي از آنها در زمينه‏ي علوم نقلي اسلامي سخن مي‏گوييم، چاره‏اي جز معرفت فلسفه‏ي اين علوم در غرب، و محيط پيدايي اين علوم و الگوهاي معرفتي و ديد كلي‏اي كه خاستگاه اين علوم است، نداريم. در عين حال بايد به همين ابعاد در ميراث نقلي خود نيز، معرفت بيابيم، تا بتوانيم نقاط تلاقي و جدايي نظام معرفتي توحيدي و نظام معرفتي ديگران را بشناسيم.

معارف اجتماعي و انساني‏اي كه از «نگرش كليِ» اروپايي برآمده است، معارفي محدود است و آفاق آن به لحاظ ارزش‏ها، معاني و مدركات، منحصر به محسوسات و چارچوب زماني و مكاني مشخصي است كه به انجام‏هاي قطعي راه مي‏برد و شبكه‏اي از ارزش‏هاي معاند و معارضِ با ديدگاه معرفتي اسلامي را بنياد مي‏نهد. يكي از ارزش‏هايي كه «نظريه‏ي اجتماعي غربي» مطرح كرده، اصل «چالش و نزاع» است. چالش و نزاع در نظام معرفتي غربي، اموري عارضي نيستند، بلكه دو عنصر اساسي در اين نظام اند. هر گاه چالش و نزاعي نباشد كه بحران موجود را پنهان نگه دارد، پويايي مطلوب ـ در نگاه آنان ـ براي ايجاد «كنش تمدني» يا ايجاد «تجدد و تنوع» در آن وجود نخواهد داشت. زماني كه اتحاد جماهير شوروي سقوط كرد، بايد بي درنگ دشمن جايگزيني فراهم مي‏شد تا در صورت لزوم جنگ سرد يا گرمي عليه او به راه اندازند. از اين رو خطر موهومي به نام «دشمن اسلامي» ساختند و پرداختند. حتي كار به جايي رسيد كه برخي از مسلمانان هم فريب اين دشمن‏تراشي را خوردند و گمان كردند كه اكنون مسلمانان خطر حقيقي‏اي هستند كه غرب را تهديد مي‏كند و براي اين توهم، فلسفه بافي‏ها كردند، در حالي كه حقيقت امر اين است كه همه‏ي اين توهمات پيش از هر چيز، به فلسفه‏ي «چالش و نزاع» موجود در نظام معرفتي غربي بر مي‏گردد.

ارزش‏هاي ديگري نيز در نظام معرفتي غربي مطرح است، مانند «تسلط و سيطره»، «بازدارندگي»، «مشروعيت بين المللي» كه همگي ارزش‏هايي ثابت در «نظام معرفتي غربي» هستند و پس از عصر «روشنگري» برآمدند و در قرن نوزدهم رشد و نمود يافتند.

«اصول فقه» و ديگر علوم و معارف اسلامي از نظريه‏ي معرفتي‏اي سر برآوردند كه به «وحي الاهي» به عنوان منبع مهم معرفتي ـ در كنار طبيعت ـ ايمان دارد. اين نظريه‏ي معرفتي، دو قرائت ـ وحي و طبيعت (جهان) ـ را جمع كرده است، اما نظريه‏ي معرفتي‏اي كه خاستگاه معارفِ اجتماعي غرب است، وحي را نوعي سحر و شعبده بازي و افسانه‏هاي ملت‏ها مي‏داند و نه بيش از اين.

عمليات انتقادي‏اي كه دانش‏مندان غرب در قرن هيجدهم ـ و از جمله كانت و هيوم ـ به راه انداختند، ريشه‏ي شك و ترديد را در همه‏ي معارف غير تجربي دوانده است و از عمليات تفكيك و تشكيك و ردّ هيوم جز منطق و رياضيات جان سالم به در نبرده است؛ زيرا اين دو با حقايق و وقايع تعاملي ندارد و تنها با نشانه‏هاي منطقي بين حقايق تعامل دارد.

به اين ترتيب، ايجاد تقارب ميان توليدات اين نظام معرفتي و توليدات نظام معرفتي اسلامي، كار پيچيده و خطرناك، و نيازمند منتقدان پر اطلاعي است. هم اكنون سازمان يونسكو، نظام معرفتي غربي را مبنا قرار داده است و از اين رو تعريفي را كه براي «معرفت» برگزيده، «هرگونه دانسته‏ي قابل حس و تجربه» است. بنابراين تعريف، هر آنچه حس و تجربه نپذيرد، از دايره‏ي علم و معرفت خارج است. امت ما در مراحل مختلف تاريخي‏اش، تداخل با نظام‏هاي معرفتي ديگر را پذيرفته و در سطوح متفاوت با آن داد و ستد داشته و سود و زيان ديده است. ارزيابي نتايج به دست آمده در اين زمينه، نيازمند مطالعات و پژوهش‏هاي عميقي است، چنان كه غرب نيز از ما اقتباس كرده و با نظام معرفتي ما تداخل داشته است.

اما آنچه كه امروزه نيازمند آن هستيم، كشف «روش‏مندي قرآن كريم» در تطبيق نظام‏هاي معرفتي ديگر و اشراف بر آن است. قرآن مجيد كتاب‏هاي [آسماني] پيشين را تصديق كرده است؛ يعني آنها را احضار و نقد و تصفيه كرده و سپس در ضمن نظام معرفتي توحيدي و الگوي معرفتي اسلامي گنجانده است. قرآن كتاب‏هاي پيشين را تصديق كرده و بر آن اشراف و احاطه يافته و از آن فرا رفته است. اين كاري است كه شايسته است، عالمان و متفكران مسلمان انجام دهند.

پروژه‏ي «معرفت‏شناسي اسلامي» در مبناپردازي براي اجتهادي معاصر و پاسخ‏گو به نيازهاي جديد زندگي، چه نقشي مي‏تواند داشته باشد؟
پروژه‏ي «معرفت‏شناسي اسلامي» در اصل پروژه‏اي تجديدگرا و در عين حال اجتهادي است. از آن رو تجديدگرا است كه قرائتي جديد را از ميراث اسلامي ارايه مي‏دهد و به اين وسيله مي‏كوشد تا به اصولي كه از آن برآمده، باز گردد و ميزان اتصال خود را به خاستگاه‏ها و منابع تكوين اوليه‏اش و نيز ميزان انفصال خود را از آن باز شناسد. در چارچوب كشف عوامل اتصال و انفصال بين ميراث و منابع آن، كار بازنگري انتقادي از اين ميراث انجام مي‏شود. حرف آخر در اين كار را منابع (خاستگاه ميراث)، مقاصد و كليات و غايات آن مي‏زنند. با اين كار امور نسبيِ موجود در ميراث بازشناخته و رابطه‏ي آن با امور مطلق روشن مي‏شود، به گونه‏اي كه امور خاص و مشخص و زمان‏مند از امور عام و فراگير متمايز مي‏شود. هم چنين دوره‏هاي ايستايي و گسست در ميراث رصد مي‏شود و تلاش مي‏شود تا اسباب حقيقي آن بازشناخته شود. اين اقدامات براي پشت سرگذاردن دوره‏هاي ايستايي و گسست و تحقق بخشيدن به پيوست بين عناصر ميراث و دوره‏هاي بنا و تشكل آن انجام مي‏شود. با انجام اين كارها ما و آيندگان خواهيم توانست، بخش كارآمد و شايسته‏ي ميراث را به صورتي روش‏مند و نه گزينشي و كوركورانه، مبنا قرار دهيم. گام‏هاي اين روش را يك بار ديگر به اختصار باز مي‏گويم:

1. بازخواني انتقادي ميراث و قرائت معرفتي آن.

2. پيراستن الگوهاي معرفتي آن بر اساس اصول ـ كه كتاب قرآن به عنوان خاستگاه تصور، عقيده و احكام است و سنت نبوي به عنوان منبع روشنگر و الزام آور.

3. تحقق ارتباط و پيوست با اين ميراث و پشت سر نهادن دوره‏هاي گسست از آن، پس از درك فراگير آن.

4. تمييز نهادن بين امور ثابت و متغير با هدف روشن شدن اموري كه استصحاب بردارند از امور موضعي (مقطعي) و خاص، و كنار نهادن امور خاص و موضعي از ميراث و فرا رفتن از آن پس از درك فراگير آن و درس گرفتن از آن.

نسبت به علوم اجتماعي و انساني معاصر هم كه از دل نگرش غربي به جهان و انسان و زندگي برآمده و اين علوم را ابزار تفسير همه چيز قرار داده، بايد چنين عملياتي انجام شود، اما در چارچوب اين نگرش غربي كه اين علوم و معارف را بر اساس الگوهاي معرفتي و روش‏هاي مبتني بر سكولاريسم، بنياد نهاده است. «معرفت‏شناسي اسلامي» مي‏كوشد تا اين معرفت انساني و اجتماعي را از خود باختگي نسبت به روش‏هاي غربي نجات دهد. البته خود باختگي با نگرش سالم و مناسب به جهان و هستي و زندگي و ربط دادن آنها با الگوهاي معرفتي ديگر كه گاه به لحاظ تفسيري مفيد و از جهت كنش انتقادي پذيرفته است، تفاوت دارد.

نگرش غربي بسياري از پديده‏هاي منفي را به بار آورده كه حيات معاصر ما از آن رنج مي‏برد. برجسته‏ترين اين پديده‏ها، تفكيك امور شكل دهنده‏ي جهان بيني و چارچوب‏ساز و روش‏ساز، با عجز از تركيب اين امور است. از اين رو دوره‏ي «نوگرايي» (مدرنيسم) شاهد روند تفكيك گسترده‏اي بود كه شامل جهان و زندگي و دين و تاريخ و طبيعت مي‏شد. و پيش از آن كه بتواند چيزي را از اين امور تفكيك يافته با هم تركيب كند، به سرعت وارد مرحله‏ي «فرانوگرايي» (پست مدرنيسم) شد تا دامنه‏ي اين تفكيك، خود انسان را هم در بر گيرد. زماني هم كه به فكر تركيب افتادند، همه چيز را از هم گسيخته و غير قابل تركيب يافتند. مثلاً دين ـ كه حافظه تاريخي به دليل انحراف كليسا، احساس ناخوشي نسبت به آن داشت ـ [در مرحله‏ي تفكيك] در خدمت الگوي سكولار قرار گرفت ـ در نتيجه، اگر قرار بود «دين» مورد اطاعت قرار گيرد، بايد به خدمت منافع مردم در مي‏آمد، به عنوان مثال هم جنس بازان مي‏توانستند از داشتن كليساهاي ويژه و روحانياني از سنخ خودشان بهره‏مند شوند؛ زيرا دين به استخدام وضع موجود زندگي ـ و نه هدايت و رهبري و ارشاد آن ـ در آمده بود. گسيختگي و تفكيك طبيعت و تبديل اجزاي آن به ابزارهاي حمايت از انحراف نيز به انجام رسيده بود. در نتيجه فردِ هم جنس باز، «منحرف» به شمار نمي‏آمد، بلكه انساني شمرده مي‏شد كه با ژن‏هايي و ريشه‏هايي كه سازنده‏ي شكل و شخصيت او هستند؛ هماهنگي دارد و اگر قرار باشد كه روند زندگي و رفتارش را تغيير دهيم، بايد در تركيب ژن‏هاي او دخالت كنيم، وگرنه او در انجام هر كاري به حكم اين شيطان نهفته در وجودش (ژن) مجبور است!!

تفكيك تاريخ هم به اين ترتيب بود كه رويدادهاي تاريخي به انگيزه‏هاي غريزي يا نيازهاي اقتصادي تفسير شد و از وقايع تاريخي هر آنچه كه قابل اثباتِ با روش‏هاي استنادي جديد ـ مانند كشف آثار يا اسناد و يا جسدهايي كه آن را اثبات كند ـ نباشد، ناديده گرفته شد!

آن گاه نوبت به تفكيك خود انسان رسيد، كه در مفهوم سكولار، چيزي جز مجموعه‏اي از مواد شيميايي به هم پيوسته براي شكل‏گيري اين موجود نيست، و مفهوم خانواده و جماعت و امت همگي افكاري سيال و متغير هستند كه مي‏توان ساختار بندي و تعريف دوباره‏اي از آن ـ متناسب با نقش‏هاي در نظر گرفته شده‏اش در چارچوب «الگوي معرفتي سكولار» ارايه داد.

جهان اسلام هم تافته‏ي جدا بافته‏اي از ديگر ملت‏ها نيست. الگوي سكولار، سيطره‏ي خود را بر همه‏ي گوشه و كنار جهان و از جمله بر جهان اسلام گسترده است، هر چند جهان اسلام بقايايي از ايمان و اسلام و عبادت‏ها و ارزش‏ها و سنت‏هايش را حفظ كرده است، اما از بحران گسست بين سنت و تجدد و گسست بين ميراث و نوگرايي رنج مي‏برد، اما در غالب حوزه‏ها و ميدان‏ها، الگوي سكولار رايج، پيروز بوده است.

«معرفت‏شناسي اسلامي» مي‏كوشد تا الگويي به عنوان جايگزين «الگوي سكولار» ارايه كند، اما اين كار تحقق نخواهد يافت مگر اين كه الگوي جايگزين، رقيبي قدرت‏مند و كار آمد و مشروع، و داراي توان تفسيري مطلوب باشد و در نهاد آن علاوه بر توان نقد و تفكيك، قدرت تركيب و بازسازي و زايش معرفتي و تصحيح روش‏مند نيز وجود داشته باشد.

«معرفت‏شناسي اسلامي» در چنين چارچوبي، روندي اجتهادي و نوآورانه مي‏نمايد؛ زيرا در مسير الگويي پيشين حركت نمي‏كند؛ چرا كه تجارب امت ما در تعامل با معارف ديگران، تابع معيارهايي متفاوت و با معيارهاي مرحله‏ي كنوني بوده است. زيرا مثلاً در صدر اسلام ما در تعامل با ميراث يهودي، داد و ستد داشتيم و قرآن كريم با تصديق اين ميراث و اشراف بر آن، امت ما را بر دريافت و بهره‏گيري از بخش مطلوب آن و رها كردن بقيه، توانا كرده است. تجربه‏ي ما با ميراث يوناني، از راه ترجمه‏ي اين ميراث و احاطه‏ي بر آن حاصل شده است، توجه به اين ميراث به عنوان ميراث قومي بود. اين ميراث، ميراثي بيگانه كه مسلط بر ديگر مناطق جهان باشد، به شمار نمي‏آمد، بلكه ميراثي بود كه چيزهايي از آن برگرفته، و چيزهايي وانهاده مي‏شد. تعامل ما با ميراث يوناني به شكلي گزينشي بود و به اين ميراث فرصت انتقال ويژگي‏هاي روش شناختي، ريشه‏ها، جهان بيني و چارچوب كلي به مجموعه‏ي ميراث اسلامي داده نشد، بلكه الگوي اسلامي مسلط، و جهان بيني اسلامي برجسته و حاكم بود. عالمِ مسلمان هم از اين ميراث عرضه شده، آنچه را مناسب با جهان بيني و الگوي معرفتي و روش شناختي اسلامي مي‏ديد بر مي‏چيد. اگر برخي از عالمان مسلمان چيزي را از اين ميراث مردود مي‏شمردند، گروهي ديگر از عالمان مسلمان به تصحيح و پيرايش آن مي‏پرداختند و اگر كشف مي‏شد كه آن موضوع با جهان بيني اسلامي و يا الگوي معرفتي اسلامي منافات و تعارضي دارد، جريان‏ها و مدارس اسلامي ديگر آن را به نقد مي‏كشيدند و ابعاد تناقض و تعارض آن را كشف مي‏كردند، به گونه‏اي كه به كارگيري مجدد آن در چارچوب الگوي اسلامي ميسر شود و يا به كلي كنار گذاشته شود. شواهد فراواني در اين زمينه و در چارچوب منطق و فلسفه و... وجود دارد.

اما روند اين تعامل، امروزه به جنگ فكري، معرفتي، فرهنگي و تمدني فراگيري شبيه است كه الگوهاي معرفتي و روش‏هاي علمي و جزييات زندگي و نظم زندگي و جزييات معرفتي را شامل مي‏شود، به گونه‏اي كه شانه خالي كردن از تاثير يا تداخل آن براي هر نظام معرفتي‏اي ناشدني است؛ به ويژه اين كه الگوي معرفتي سكولار ـ چنان كه گفتيم ـ با قطع نظر از خطا و صواب و حق و باطل بودنش ـ از توانايي‏هاي تفسيري، انتقادي و توليدي فراواني برخوردار است. زيرا اين الگوي معرفتي با شعار «علميت و دقت» ارزش‏ها را كنار نهاده و اقدام به بي طرف ساختن آن نموده است، تا خود در جايگاه سرور مطلقي كه مخالف و معترضي ندارد باقي بماند. از اين رو ما نيازمند عمليات نوسازي و اجتهادي هستيم كه سلطه‏ي قرآن را بر علوم اجتماعي و انساني و حتي علوم اسلاميِ موروثي، بازگرداند، تا از عناصر مثبت اين علوم بهره گيريم.

بنابراين، «معرفت‏شناسي اسلامي» چنان كه من مي‏فهمم، عملياتي اجتهادي در امور مربوط به ميراث اسلامي و منابع آن و عملياتي ابداعي در تعامل ميراث اسلامي با علوم اجتماعي و انساني است؛ زيرا اجتهاد معاصر بايد بر ادراك معرفتي و تحليل روش شناختي و آگاهي تام به اين دو حوزه بنا نهاده شود:

1. علوم و معارف اسلاميِ به ارث مانده كه از بطن فقه تولد يافته‏اند؛
2. علوم اجتماعي و انساني جديد كه از درون فلسفه زاده شده‏اند.

بدون درك و فهم فراگير اين دو حوزه، تحقق اجتهاد اسلامي معاصري كه قادر بر حركت دادن و نمايش دادن تمدن اين امت باشد، ممكن نيست.

شنيده مي‏شود تلاش‏هايي براي اسلامي كردن علوم انجام مي‏شود كه به فراتر از علوم انساني نظر دارد و علوم طبيعي مانند فيزيك و شيمي و زمين‏شناسي و كشاورزي و... را هم در بر مي‏گيرد. اگر كه اسلامي كردن علوم انساني ممكن و مقتضاي ضرورت‏هاي تمدني باشد، آيا اسلامي كردن علوم طبيعي، ممكن است؟
مسئله «اسلامي كردن علوم» جوهري روش شناختي و خاستگاهي معرفت شناختي دارد. بديهي است كه فلسفه‏ي علوم طبيعي، علوم اجتماعي را شكل داده و مجراي تاريخي‏اش را معين كرده است. حتي با نگاهي ساده مي‏توان درك كرد كه فلاسفه‏ي علوم اجتماعي از پشت علوم طبيعي ـ و به طور مشخص فيزيك ـ برآمده‏اند. بنابراين در سطح فلسفه و روش، تفاوتي بين علوم اجتماعي و علوم طبيعي نيست و هر دو، عميقا محكوم مسلمات فلسفي واحدي هستند، چه ما اين امر را درك كنيم يا نه.

مهم‏ترين ـ اگر نه تمام ـ اهتمام پروژه‏ي «معرفت‏شناسي اسلامي» بايد مصروف سطح فلسفي و روش شناختي معرفت باشد. طبعا زماني كه مقولات اين پروژه پذيرفته شود، به صورت خودكار به همه علوم اجتماعي و طبيعي سرايت مي‏يابد. حتي به علوم اسلامي هم كه اطلاق روش‏شناسي معرفت اسلامي بر آن يا «اسلامي كردن علوم اسلامي» ظاهرا با عقل و منطق راست نمي‏آيد، سرايت مي‏كند. اگر چه ما اصرار داريم كه اسلامي كردن روش شناسانه از راه بازنگري در روش تعامل با قرآن و نقد علوم موروثي قرآني و بازنگري در روش تعامل با سنت و به طور كلي ميراث اسلامي، بر علوم اسلامي نيز انعكاس مي‏يابد و باز سازي آن را به طرزي تازه تضمين مي‏كند.

اما از سوي مركز [جهاني انديشه اسلامي] اين موضوع به طور مستقيم طرح نشده است و تلاشي قابل ذكر در اين زمينه نشده است. در طول پانزده سالي كه از عمر اين مركز مي‏گذرد، شمار نشست‏هاي عمومي اين مركز از عدد انگشتان يك دست فراتر نمي‏رود. يكي از اين نشست‏ها درباره‏ي «جهت دهي اسلامي به علوم طبيعي» بود و محور آن چگونگي احياي ارزش‏هاي علم و اخلاق علما بود. موضوع ديگر نشست «شكست تلاش‏هاي انتقال فن آوري به جهان اسلام» بود. در يكي ديگر از نشست‏ها موضوع «فلك‏شناسي» براي وحدت بخشيدن به موضع مسلمانان در روزه و عيد فطرشان بحث گرديد. اين‏ـ امر به نظر من اهميتي ويژه دارد. فلسفه «اثبات گرايي» بر پيشرفت‏ها و موفقيت‏هاي علمي ـ تمدني بشري چنگ انداخته و آن را به شكل محكمي در «الگوي معرفتي سكولاريستي» طناب پيچ كرده است. بنابراين، جز با بازگرداندن اين علوم و رها كردن آن از هيمنه‏ي الگوي سكولاريستي ـ كه آن را به پايان بن بست‏ها رسانده است ـ نمي‏توان عقل انساني معاصر را آزاد و فطرت انساني را كشف كرد. از اين رو چاره‏اي نيست جز به كارگيري دوباره‏ي اين علوم در ضمن نظام روش شناختي توحيدي و الگويي مغاير از اثبات‏گرايي كه اهداف (غايات) الاهي را در هستي و حركت كشف كند تا اين علوم امتداد جهاني خود را باز يابند.

اگر پروژه «معرفت‏شناسي اسلامي» از اين نقطه آغاز نكند و با اين بُعد تعامل نكند، قطعا از بين خواهد رفت؛ زيرا به تلاش مدرسي محضي تبديل خواهد شد كه تنها شامل برخي عبارات و يا نصوص ديني براي جبران «كاستي مضاعف» ي است كه برخي در برابر هيمنه جهاني اثبات گرايي احساس مي‏كنند و براي جبران اين احساس كاستي، رنگ و بوي ديني را به موضوعات معرفتي مي‏افزايند تا مشروعيت مبنا قرار دادن اين موضوعات و التزام خود به مقتضيات آن و يا مشروعيت نوسازي ميراث يا باز توليد ميراث را با قالب‏هاي عاريتي جديد، تأمين كنند.

«معرفت‏شناسي اسلامي» اگر به سطح فلسفي و روش شناختي ارتقا نيابد، همچنان در دايره‏ي اجرائات محصور و در جزييات و ريزه كاري‏هاي معرفتي غرقه خواهد ماند و عقل سنتي جز اغراق در توجه به بُعد اجرايي و جزييات ذره‏اي، چيزي بدان نخواهد افزود. اين گونه تعاملِ با فلسفه‏ي علوم و روش‏ها، براي حفظ صفت اساسي «معرفت‏شناسي اسلامي» كه صفت روش شناختي و معرفتي و فلسفي است، كافي است.

اشكالاتي بر پروژه‏ي «معرفت‏شناسي اسلامي» مي‏شود؛ به عنوان مثال گفته مي‏شود اين پروژه چيزي جز تلاش‏هاي شكلي براي امتزاج ميراث اسلامي و داده‏هاي علوم انساني جديد غربي نيست. هم چنين گفته مي‏شود علوم و روش‏هاي تحقيق علمي، ماهيتي بي‏طرفانه دارد؛ زيرا كاركرد علم تفسير واقعيات و كشف سنت‏هاي حاكم بر آن است. بنابراين چيزي به نام اسلامي و غير اسلامي از آن وجود ندارد؛ زيرا علم، با ايدئولوژي متفاوت است. ايدئولوژيك كردن علم و سلطه دادن ايدئولوژي بر بحث علمي، به معناي نفي هويت علم از آن است. پاسخ شما به اين اشكالات چيست؟
آنان كه ادعاي بي طرفي علم را مي‏كنند، خيال پردازاني هستند كه در حاشيه علم به سر مي‏برند و هنوز به حقايق و اندروني آن راه نجسته‏اند. پژوهش‏هاي تحليلي گوناگون درباره روش‏هاي علمي، ثابت كرده است كه اين روش‏ها تا چه اندازه طرفداري پژوهش‏گر و يا تاثير پذيري او را از محدوديت ابزارها يا راه‏هاي او براي به كارگيري روش‏ها و تعامل با آن را مي‏پذيرد. وقتي كه روش‏هاي علمي و پژوهشي كه مهم‏ترين دست آورد و ابزار انسان براي پژوهش درباره‏ي بي طرفي و واقع گرايي علم و معرفت است انسان را از تاثير پذيري و پيش داوري در امان نگاه نمي‏دارد، از ديگر ابزارها چه انتظاري مي‏توان داشت؟ تا كنون حتي ثابت نشده است كه فلسفه‏ها ـ كه جوهرشان نگرش به هستي و حيات و انسان است ـ در مشخص كردن نوع نگرش، صد درصد بي طرف و تاثيرناپذير باشند؛ زيرا حجم عوامل اثر گذار بر اين نگرش بر هيچ كس پوشيده نيست. حتي زماني كه به نصوصي كه اين نگرش را اثبات مي‏كند مي‏رسيم، مي‏بينيم كه زبان و حال و هواي آن از مجاز و استعاره و مانند آن، و عقل انساني و نسبيت آن، و عوامل تاريخي و ميراثي و عوامل احاطه دار بر انسان، همگي لباس فهم خود را بر نصي مي‏پوشاند كه جهان بيني‏اش را ساخته است، وگرنه چرا اقوام پس از آن كه آيات بينات بر آنان نازل شد، باز هم اختلاف كرده‏اند؟ و چرا اصحاب اديان به فرقه‏ها و طايفه‏ها و مذهب‏ها منشعب شدند؟ آيا با من در اين نكته موافق نيستيد كه پاسخ‏هاي انسان به پرسش‏هاي نهايي ـ كه درباره امور مشخصي مانند جهان و انسان و معرفت و حيات و آفريننده و رابطه‏ي او با آفريننده و مانند اين امور است ـ متفاوت و تقريبا غير قابل شمار است؟ وانگهي سخن خرافيِ بي‏طرفي علم مدت‏ها است كه از سر زبان‏ها افتاده است و پايان عصر نوگرايي (مدرنيسم) پايان همه اين ادعاها بود و آغاز بازگشت انديشه‏ي انسان معاصر به احتمال گرايي و نسبيت گرايي و ديگر مقولات مرحله‏ي فرانوگرايي (پست مدرنيسم)، تا از خلال اين مقولات، تفاسيري عرضه شود كه البته انسان مي‏تواند تفاسيري جز آن را هم، پيدا كند؛ اما ما مسلمانان ـ كه خدا ما را در راه روشن (اسلام) قرار داده است ـ با اين حال در فهم اين راه اختلاف فراوان داريم و تفسيرهاي متفاوتي را از آن ارايه مي‏دهيم كه امروزه به تفرق و چند دستگي ما انجاميده است. بنابراين، اگر ما نگرشي را نسبت به جهان و انسان و حيات ارايه كرديم و فلسفه‏اي تدوين كرديم كه از خلال آن به ديالكتيك طبيعت و انسان و غيب نگريستيم و در چارچوب آن معرفت و مسايل آن را تفسير كرديم؛ چرا اين كار بايد موضع‏گيري بر ضد كسي يا انحراف از روش معرفتي يا ايدئولوژيك كردن معرفت يا خود باختگي الاهيات در برابر معرفت انساني يا غربي سازي اسلام يا اسلامي سازي غرب، خوانده شود؟! از قديم گفته‏اند:

كسي كه دهاني بيمار دارد، آب زلال را هم تلخ مي‏يابد.