كتابشناسى عهدنامه امام على(ع) به مالك اشتر

اسماعيل محمدى

در جاى جاى دوران حكومت امام على(ع) اوراق زرّينى يافت مى شود كه اگر زمامداران حكومت اسلامى بخواهند به آن عمل كنند مى توانند راه صلاح و سعادت خود و جامعه را به دست آورند، بدون اينكه به روشهاى حكومتى غرب نياز پيدا كنند.

يكى از برگهاى زرّين و ارزشمند دوران حكومت امام على(ع) نامه اى است كه حضرت هنگام اعطاى فرمانروايى مصر به مالك اشتر در قالب عهدنامه اى به وى مى نويسد. اين عهدنامه كه بهترين آيين و دستورالعمل براى حاكمان حكومت اسلامى در همه اعصار است، در قرون متمادى مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه اى كه به شرح و ترجمه آن پرداخته اند. عهدنامه مالك اشتر به طرق مختلف در منابع شيعه به صورت مستقل و غير مستقل نقل شده است. همچنين ترجمه هاى مختلفى از آن منتشر گرديده كه از آن ميان وجود دهها ترجمه فارسى قابل توجه است، چنانكه ترجمه آن به زبانهاى تركى، فرانسوى و انگليسى قابل توجه است.

به دليل اهميت آن، برخى از شاعران هم در اين راه دريغ نكرده و عهدنامه را به نظم در آورده اند.

مهمتر آنكه شرحهاى ارزشمندى به زبانهاى فارسى و عربى بر عهدنامه نگاشته شده است.

با عنايت به اين نكات، كتاب نامه حاضر در سه بخش زير تهيه و ارائه مى شود:

الف) نسخه هاى متن عهدنامه؛

ب) ترجمه هاى عهدنامه؛

ج) شرحها و تفسيرهاى عهدنامه.

در تهيه اين مقاله از فهرست نسخه هاى خطى مجلس شوراى اسلامى، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى و دانشگاه تهران و كتابهاى الذريعة، فهرست كتابهاى چاپى مربوط و تحقيق آقاى محمدتقى دانش پژوه بر عهدنامه مالك اشتر بهره گرفته شده كه اميد است مورد قبول حق و براى پژوهشگران مفيد واقع گردد.

الف) نسخه هاى متن عهدنامه

1ـ نسخه هاى مستقل

ـ المجاشعى التميمى الحنظلى، ابى القاسم الأصبغ بن نباته، عهد اميرالمؤمنين الى مالك الأشتر النخعى حين ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، الذريعة الى تصانيف الشيعه، ج15، ص362، ش2302.

ـ ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه اميرالمؤمنين، ديرحزقيل، 40 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ص363، ش2304. نويسنده يادآورى كرده است كه اين نسخه در محضر امام(ع) در ديرحزقيل نزديك كوفه نگارش يافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به وسيله سردار اسعد به چاپ رسيده است. شايان ذكر است كه يادآورى نشده آيا اين همان عهدنامه مالك است يا خير؟
ـ كاتب، محمد، عهدنامه امام على(ع) مالك اشتر، 858 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقى، ديباچه كتاب فرمان مالك اشتر، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359. يادآورى مى گردد كه اين نسخه اكنون در كتابخانه «سلطان بايزيد» موجود است و با نامه موجود در نهج البلاغه اندكى تفاوت دارد (همان، ص33).

ـ المستعصمى، ياقوت، عهدنامه اميرالمؤمنين الى مالك الأشتر، 680 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ص362، ش2302. اين نسخه در كتابخانه «الخديويه» مصر نگهدارى مى شود.

2ـ نسخه هاى چاپ شده در ضمن كتابها

ـ سيدرضى، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه….ق.

ـ نعمان مغربى، قاضى ابوحنيفه، دعائم الاسلام فى ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الأحكام عن اهل بيت رسول الله، قرن 4 ه….ق.

ـ عامرى نيشابورى، ابوالحسن محمد بن ابى ذر يوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه….ق.

اين نسخه با دو نسخه پيشين اندكى تفاوت دارد. مرحوم مينوى آن را چاپ كرده است.

ـ عبشمى قرشى، على بن محمد بن الوليد الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه….ق.

ـ ابن شعبه حرانى، ابومحمدحسن، تحف العقول فى ما جاء من الحكم و المواعظ عن آل الرسول، قرن 4 ه….ق.

ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد.

علامه مجلسى عهدنامه را از روى نسخه تحف العقول نقل كرده است.

ـ ابن حمدون كافى الكفاة بغدادى، ابوالمعالى بهاء الدين، التذكرة الحمدونية فى السياسة و الأدب الملكية.

ـ نويرى، شهاب الدين ابوالعباس احمد، نهاية الأرب فى فنون الأدب، عهد اشتر، ص19،
ـ قلقشندى، احمد بن على، مآثر الاناقه فى معالم الخلافة،
اين نسخه از روى نسخه تذكره حمدونيه نقل شده است.

ب) ترجمه هاى عهدنامه

1ـ فارسى

ـ ابن فاضل مشهدى، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1106 ه….ق. نقل شده از: مجلس شوراى اسلامى، فهرست نسخه هاى خطى، ج38، ص407، ش14282.

ـ ابن اسماعيل خاتون آبادى، سيدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه ملى ملك، فهرست كتابهاى خطى، ج2، ص138، ش940.

ـ مروزى، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937.

ـ [؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480.

ـ بدايع نگار، ابراهيم، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1237 ه….ق. نقل شده از: همان، ج7، ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهرانى، همان، ج4، ص118 و كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، فهرست الفبايى كتابهاى خطى، ص413، ش2093.

اين ترجمه در ضمن كتاب «مخزن الأشيا» به چاپ رسيده است.

ـ نواب تهرانى، محمدابراهيم بن محمدمهدى و ابراهيم بدايع نگار، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ سنگى، 1373 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ج4، ص13 و 14؛ منزوى، احمد؛ دانش پژوه، محمدتقى، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپىِ فارسى، ... .

اين ترجمه به صورت ضميمه كتاب «المآثر و الآثار» چاپ شده است.

ـ ابن عبدالرحيم بردسيرى، ميرزا آقاخان عبدالحسين، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ سنگى، تهران، 1321 ه….ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

ـ ابن عبدالرحيم بردسيرى، ميرزا آقاخان عبدالحسين، دستور حكومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقى، همان، ص37.

ـ ابن حسين بيرجندى، شيخ محمدهادى، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، تهران، مؤسسه خاور، نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

ـ فقيهى، على اصغر، عهدنامه مالك اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم ما كتب عن الرسول(ص) و اهل البيت(ع)، مجموعه 6، ص183.

ـ برشيخ على خان، عليرضا، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: منزوى، احمد، فهرست نسخه هاى خطى گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده عليرضا تجلى فرزند كمال الدين حسينى شيرازى اردكانى باشد.

ـ مجلسى، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، نقل شده از: كتابخانه آيت الله مرعشى(ره)، فهرست نسخه هاى خطى، ج1، ص215، ش187.

ـ [؟]، ترجمه عهد على به اشتر، نقل شده از: كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، فهرست نسخه هاى خطى، ج16، ص50، ش5630.

ـ شيرازى، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: كتابخانه ملى ملك، فهرست نسخه هاى خطى، ج2، ص138، ش6152.

ـ تونى، عبدالواسع، ترجمه لفظى عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقى، همان.

ـ ابن محمد فاضل، محمدكاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه….ق. نقل شده از: كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، همان، ج5، ص46.

ـ ابن احمد بن سميع يزدى، محمدحسين، تحفة الوالى، 1227 ه….ق.

ـ ابن ميرزا احمد، على، بيعة الأفاخيم، 1235 ه….ق.

ـ ابن مهدى بهشتى، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه….ق.

ـ ابن على حسينى، صادق «فاضل كاشانى»، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه….ق.

ـ ناظم مشهدى، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه آستان قدس رضوى، همان، ش1946، به نستعليق 1277 و ياد شده در فهرست شهرستانها، ش648.

ـ ابن على نقى همدانى، ميرزا محمد حسين، هدايات الحسام فى عجايب الهدايات للحكام، 1308 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163.

ـ قاينى بيرجندى، محمدهادى، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه….ق. نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان.

ـ حسينى، ميرزا جهانگيرخان، ترجمه عهد اشتر.

ـ واعظ تهرانى همت آبادى، شيخ محمدعلى، دستور حكومت، نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ج8 ، اين ترجمه در پايان مقاله «فى الفكر» اثر ديگر اين مترجم آورده شده است.

ـ اديب كرمانى، شيخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهرانى، همان، ج8، و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقى، همان، ص37.

ـ فروغى «ذكاء الملك»، ميرزا محمدحسين خان، دستور حكومت، تهران، 1321 ه….ق. نقل شده از: همان.

ـ علوى آوى، حسين، فرمان مالك اشتر، با ديباچه محمدتقى دانش پژوه، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.

2ـ غير فارسى

ـ جلال الدين، محمد، ترجمه عهد اشتر «ترجمه منظوم به زبان تركى»، استانبول، 1304 ه….ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقى، همان، ص37 و ... .

ـ سيدباقر، ترجمه عهد اشتر «به زبان انگليسى»، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقى، همان. اين ترجمه از روى ترجمه مرحوم فروغى انجام گرفته و چاپ شده است.

ـ سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، «به زبان فرانسوى»، نقل شده از: همان. اين ترجمه نيز از روى ترجمه مرحوم فروغى انجام گرفته و چاپ شده است.

ج) شرحها و تفسيرهاى عهدنامه

1ـ فارسى

ـ فاضل لنكرانى، محمد، آيين كشوردارى از ديدگاه على(ع)، تنظيم از حسين كريمى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1373.

ـ صابرى، كيومرث، برداشتى از فرمان على(ع) به مالك، تهران، انتشارات عزيزى، 1357.

ـ جعفرى، محمدتقى، حكمت اصول سياسى اسلام (ترجمه و تفسير فرمان اميرالمؤمنين(ع) به مالك اشتر)، تهران، بنياد نهج البلاغه.

ـ گروه ترجمه بنياد نهج البلاغه، حكومت و مردم دارى در نهج البلاغه (برداشتى نو از فرمانهاى على(ع) به مالك اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1379.

ـ واعظ همدانى كوثر، ميرزا محمد، شرح عهدنامه مالك اشتر، با اهتمام سيدمحمود كتابچى، تهران، چاپخانه حيدرى، بى تا.

ـ رياضى.م، عهدنامه امام على(ع) به مالك اشتر، تهران، پيام آزادى، 1376.

ـ قوچانى، محمود، فرمان حكومتى پيرامون مديريت (شرح عهدنامه اميرالمؤمنين على(ع))، تهران، مركز آموزش مديريت دولتى، 1374.

ـ دانش پژوه، محمد تقى، ديباچه بر كتاب فرمان مالك اشتر، ترجمه حسين علوى آوى، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.

ـ [؟]، فرمان همايونى امام على بن ابى طالب(ع) به امام حسن و مالك اشتر، تهران، سعدى، 1354.

ـ محمدى تاكندى، على، نامه اى روح افزا (برداشتهايى از عهدنامه على(ع) به مالك اشتر)، ج1، تهران، آفرينه، 13.

ـ محمدى تاكندى، على و رضا شيخ محمدى، نامه اى روح افزا (برداشتهايى از عهدنامه على(ع) به مالك اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378.

ـ ابن محمد فاضل مشهدى، محمدكاظم، نظامنامه حكومت (شرح و تفسير عهدنامه امير مؤمنان(ع))، تحقيق و تصحيح از مهدى انصارى، قم، انتشارات انصاريان، 1373.

ـ روغنى قزوينى، محمدصالح، شرح فارسى بر عهد اشتر.

ـ ابن محمد بحرانى شيرازى، سيد ماجد، تحفه سليمانيه، قرن 11 ه….ق.

ـ شريف، ابوالحسن، نصايح الملوك و آداب السلوك، قرن 12 ه….ق.

ـ مروزى، ميرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.

ـ وقار شيرازى، ميرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه….ق.

ـ ابن سليمان تنكابنى، ميرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه….ق.

ـ نورى، محمد بن عبدالله، هداية السلوك و هدية الملوك، قرن 13 ه….ق.

ـ عقيلى، شيخ احمد، دستور حكومت، ديباچه از محمدحسين خان فروغى، 1321 ه….ش.

ـ طباطبايى، سيدنظام ميرزا رفيع الدين، آداب الملوك، 1320 ه….ش.

ـ موسوى قزوينى، سيد ميرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم).

ـ ابن اسماعيل كجورى، شيخ محمد، اساس السياسة فى تأسيس الرياسة، قرن 14 ه….ق.

ـ فاضل آملى، جواد، فرمان مبارك.

2ـ عربى

ـ الفكيكى المحامى، توفيق، الراعى و الرعية [المثل الاعلى] للحكم الديمقراطى فى الاسلام شرح عهد الامام على(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه….ق.

ـ الناصرى، محمدباقر، مع الامام على فى عهده لمالك الأشتر، چاپ دوم: بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400 ه….ق.

ـ عبده، محمد، مقتبس السياسة و سياق الرياسة، قاهره، 1317 ه….ق. (ترجمه فارسى آن به نام دستور حكومت در سال 1903 چاپ شده است).

ـ شهرستانى، سيد هبة الدين، رسالة فى سند عهد على الى مالك الاشتر و شرح متنه.

ـ همدانى، حسين، هدية الحسام لهداية الحكام.

ـ نورى حاتم، النظام السياسى فى عهد الامام لمالك الاشتر، بيروت، مؤسسة المرتضى العالمية.

ـ فضل الله، السيد عبدالحسين، نظرية الحكم و الاداره فى عهد الامام على(ع) لِلْأشتر، بيروت، دارالتعارف.