حقيقت شب قدر معنا و ماهيت حقيقي شب قدر چيست ؟

سيد سعيد لواساني

«قدر» در لغت به معناي اندازه و اندازه‏گيري است.1 «تقدير» نيز به معناي اندازه‏گيري و تعيين است.2 اما معناي اصطلاحي «قدر»، عبارت است از ويژگي هستي و وجود هر چيز و چگونگي آفرينش آن3 به عبارت ديگر، اندازه و محدوده وجودي هر چيز، «قدر» نام دارد.4

بنابر ديدگاه حكمت الهي، در نظام آفرينش، هر چيزي اندازه‏اي خاص دارد و هيچ چيزي بي‏حساب و كتاب نيست. جهان حساب و كتاب دارد و بر اساس نظم رياضي تنظيم شده، گذشته، حال و آينده آن با هم ارتباط دارند.

استاد مطهري در تعريف قدر مي‏فرمايد: «... قدر به معناي اندازه و تعيين است... حوادث جهان... از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعيت مكاني و زماني آنها تعيين شده است، مقدور به تقدير الهي است»5. پس در يك كلام، «قدر» به معناي ويژگي‏هاي طبيعي و جسماني چيزهاست كه شامل شكل حدود، طول، عرض و موقعيت‏هاي مكاني و زماني آنها مي‏گردد و تمام موجودات مادي و طبيعي را در بر مي‏گيرد.

اين معنا از روايات استفاده مي‏شود؛ چنان كه در روايتي از امام رضا(ع) پرسيده شد: معناي قدر چيست؟ امام(ع) فرمود: «تقدير الشي‏ء، طوله و عرضه»؛ «اندازه‏گيري هر چيز اعم از طول و عرض آن است»6 و در روايت ديگر، اين امام بزرگوار در معناي قدر فرمود: «اندازه هر چيز اعم از طول وعرض و بقاي آن است».7

بنابراين، معناي تقدير الهي اين است كه در جهان مادي، آفريده‏ها از حيث هستي و آثار و و يژگي‏هايشان محدوده‏اي خاص دارند. اين محدوده با اموري خاص مرتبط است؛ اموري كه علت‏ها و شرايط آنها هستند و به دليل اختلاف علل و شرايط، هستي، آثار و ويژگي‏هاي موجودات مادي نيز متفاوت است. هر موجود مادي به وسيله قالب‏هايي از داخل و خارج، اندازه‏گيري و قالب‏گيري مي‏شود. اين قالب، حدود، يعني طول، عرض، شكل، رنگ، موقعيت مكاني و زماني و ساير عوارض و ويژگي‏هاي مادي آن به شمار مي‏آيد. پس معناي تقدير الهي در موجودات مادي، يعني هدايت آنها به سوي مسير هستي‏شان است كه براي آنها مقدر گرديده است و در آن قالب‏گيري شده‏اند.8

اما تعبير فلسفي قدر، اصل عليت است. «اصل عليت همان پيوند ضروري و قطعي حوادث با يكديگر و اين كه هر حادثه‏اي تحتّم و قطعيت ضروري و قطعي خود و نيز تقدّر و خصوصيات وجودي خود را از امري يا اموري مقدم بر خود گرفته است.9 اصل عليت عمومي و نظام اسباب و مسببات بر جهان و جميع وقايع و حوادث جهان حكم‏فرماست و هر حادثي، ضرورت و قطعيت وجود خود و نيز شكل و خصوصيت زماني و مكاني و ساير خصوصيات وجودي‏اش را از علل متقدمه خود كسب كرده است و يك پيوند ناگسستي ميان گذشته و حال و استقبال ميان هر موجودي و علل متقدمه او هست».10

اما علل موجودات مادي تركيبي، فاعل و ماده و شرايط و عدم مانع است كه هر يك تأثير خاص بر آن دارند و مجموع اين تأثيرها، قالب وجودي خاصي را شكل مي‏دهند. اگر تمام اين علل و شرايط و عدم مانع، كنار هم گرد آيند، علت تامه ساخته مي‏شود و معلول خود را ضرورت و وجود مي‏دهد كه از آن در متون ديني به «قضاي الهي» تعبير مي‏شود. اما هر موجودي با توجه به علل و شرايط خود قالبي خاص دارد كه عوارض و ويژگي‏هاي وجودي‏اش را مي‏سازد و در متون ديني از آن به «قدر الهي» تعبير مي‏شود.

با روشن شدن معناي قدر، امكان فهم حقيقت شب قدر نيز ميسر مي‏شود. شب قدر شبي است كه همه مقدرات تقدير مي‏گردد و قالب معين و اندازه خاص هر پديده، روشن و اندازه‏گيري مي‏شود.

به عبارت روشن‏تر، شب قدر يكي از شب‏هاي دهه آخر ماه رمضان است. طبق روايات ما، يكي از شب‏هاي نوزدهم يا بيست و يكم و به احتمال زيادتر، بيست و سوم ماه مبارك رمضان، است.11 در اين شب ـ كه شب نزول قرآن به شمار مي‏آيد ـ امور خير و شر مردم و ولادت، مرگ، روزي، حج، طاعت، گناه و خلاصه هر حادثه‏اي كه در طول سال واقع مي‏شود، تقدير مي‏گردد.12 شب قدر هميشه و هر سال تكرار مي‏شود. عبادت در آن شب، فضيلت فراوان دارد و در نيكويي سرنوشت يك ساله بسيار موءثر است.13 در اين شب تمام حوادث سال آينده به امام هر زمان ارائه مي‏شود و وي از سرنوشت خود و ديگران با خبر مي‏گردد. امام باقر(ع) مي‏فرمايد: «انه ينزل في ليلة القدر الي ولي الامر تفسير الامور سنةً سنةً، يوءمر في امر نفسه بكذا و كذا و في امر الناس بكذا و كذا؛ در شب قدر به‏ولي امر(امام هر زمان) تفسير كارها و حوادث نازل مي‏شود و وي درباره خويش و ديگر مردمان مأمور به دستورهايي مي‏شود».14

پس شب قدر شبي است كه:

1. قرآن در آن نازل شده است.

2. حوادث سال آينده در آن تقدير مي‏شود.

3. اين حوادث بر امام زمان ـ روحي فداه ـ عرضه و آن حضرت مامور به كارهايي مي‏گردد.

بنابراين، مي‏توان گفت شب قدر، شب تقدير و شب اندازه‏گيري و شب تعيين حوادث جهان ماده است.

اين مطلب مطابق آيات قرآني نيز مي‏باشد؛ زيرا در آيه 185 سوره مباركه «بقره» مي‏فرمايد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ»؛ ماه رمضان كه در آن قرآن‏نازل شده است». طبق اين آيه، نزول قرآن(نزول دفعي) در ماه رمضان بوده است. و در آيات 3 ـ 5 سوره مباركه دخان مي‏فرمايد: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنّا كُنّا مُنْذِرِينَ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنّا كُنّا مُرْسِلِينَ» اين آيه نيز تصريح دارد كه نزول [دفعي] قرآن در يك شب بوده است كه از آن به شب مبارك تعبير شده است. همچنين در سوره مباركه قدر تصريح شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است.

پس با جمع آيات سه گانه بالا روشن مي‏شود:

1. قرآن در ماه رمضان نازل شده است.

2. قرآن در شبي مبارك از شب‏هاي ماه مبارك رمضان نازل شده است.

3. اين شب، در قرآن شب قدر نام دارد.

4. ويژگي خاص اين شب بر حسب آيات سوره مباركه دخان دو امر است:

الف. نزول قرآن.

ب. هر امر حكيمي در آن شب مبارك جدا مي‏گردد.

اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسير آيات سوره مباركه «دخان» است، شش ويژگي براي شب قدر مي‏شمارد:

الف. شب نزول قرآن است(إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ).

ب. اين شب، شبي ناشناخته است و اين ناشناختگي به دليل عظمت آن شب است(وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ).

ج. شب قدر از هزار ماه بهتر است.(لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ).

د. در اين شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالميان نازل مي‏شوند(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ) و روايات تصريح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل مي‏شوند.

ه··. اين نزول براي تحقق هر امري است كه در سوره «دخان» بدان اشاره رفت(مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) و اين نزول ـ كه مساوي با رحمت خاصه الهي‏بر مومنان شب زنده دار است ـ تا طلوع فجر ادامه دارد(سَلامٌ هِيَ حَتّي مَطْلَعِ الْفَجْرِ).

و. شب قدر، شب تقدير و اندازه‏گيري است؛ زيرا در اين سوره ـ كه تنها پنج آيه دارد ـ سه بار «ليلة القدر» تكرار شده است و اين نشانه اهتمام ويژه قرآن به مسئله اندازه‏گيري در آن شب خاص است.

مرحوم كليني در كافي از امام باقر(ع) نقل مي‏كند كه آن حضرت در جواب معناي آيه«إِنّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ» فرمودند: «آري شب قدر، شبي است كه همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجديد مي‏شود. شبي كه قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبي است كه خداي تعالي درباره‏اش فرموده است: «فيها يفرق كل امر حكيم؛ در آن شب هر، امري با حكمت، متعين و ممتاز مي‏گردد». آن گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‏اي كه بايد در طول آن سال واقع گردد، تقدير مي‏شود؛ خير و شر، طاعت و معصيت و فرزندي كه قرار است متولد شود يا اجلي كه قرار است فرارسد يا رزقي كه قرار است برسد و...».15

1. قاموس قرآن، سيد علي اكبر قرشي، ج5، ص 246 و 247

2. همان، ص 248.

3. الميزان، سيد محمد حسين طباطبايي، ج12 ص 150 و 151.

4. همان، ج19، ص 101.

5. انسان و سرنوشت، شهيد مطهري، ص 52.

6. المحاسن البرقي، ج1، ص 244.

7. بحار الانوار، ج5، ص 122.

8. الميزان، ج19، ص 101 ـ 103

9. انسان و سرنوشت، ص 53

10. همان، ص 55 و 56

11. اقبال الاعمال، سيد بن طاووس، تحقيق و تصحيح جواد قيومي اصفهاني، ج1، ص 312 و 313 و 374 و 375

12. الكافي، كليني، ج4، ص 157

13. المراقبات، ملكي تبريزي، ص، 237 ـ 252

14. الكافي، ج1، ص 248

15. الميزان في تفسير القرآن ج: 20 ص: 382؛ بحث روايي ذيل سوره مباركه قدر.