نقلهاي مجهول و مشهور

بعضي از مقتل‏نگاران و روضه خوانان، سخنان بسياري را به امام حسين عليه‏السلام و ديگر معصومين نسبت داده‏اند كه هرگز سند و مدركي براي آنها نمي‏توان يافت. بعضي از آن سخنان با اينكه غيرمستند و جعلي‏اند و محققان، آنها را رد كرده‏اند، بسيار مشهور و متداول نيز هستند و از آنجا كه مقبوليت عام يافته‏اند، برخي پژوهشگران و نويسندگانِ بنامِ معاصر نيز آنها را مسلّم‏الصدور پنداشته، بدون تأمل و تحقيق، در آثار خود به عنوان سخني از سخنان معصومين عليهم‏السلام آورده‏اند. در اين نوشته به برخي از اين سخنان كه مرتبط با محرم ، عاشورا و امام حسين عليه‏السلام است، اشاره مي‏شود.

1. «إِنْ كانَ دِيْنُ مُحَمّدٍ لَمْ يَسْتَقِمْ...»

اين سخن كه به امام حسين عليه‏السلام نسبت داده شده است، يك بيت از يك قصيده است كه توسط شاعري به نام «شيخ محسن ابوالحبّ حويزي» سروده شده است. او از شعرا و خطباي كربلا بوده و در سالهاي 1235 ـ 1305 ه·· . ق، زندگي مي‏كرده است.

شيخ محسن حويزي حائري، معروف به «ابوالحبّ حويزي» از شاعران شيعه و داراي ديوان شعري به نام «الحائريات» است و در آنجا چنين سروده است:

2. «إِسْقُوني شَرْبَةً مِن الْماءِ... .»

اين سخن نيز كه به امام حسين عليه‏السلام نسبت داده شده است، از هر گونه سند و مدركي محروم است و محتوا و مفهومي كاملاً توهين‏آميز و ذلّت‏بار دارد و در كتابهاي معتبر و قابل اعتماد نيامده است. متن ساختگي اين سخن نيز خود، بهترين گواه بر جعلي بودن آن است. شهيد مطهري رحمه‏الله در اين باره مي‏گويد:

«اين قدر تشنگيِ اباعبداللّه‏ عليه‏السلام زياد بود كه وقتي به آسمان نگاه مي‏كرد، بالاي سرش را درست نمي‏ديد. اينها شوخي نيست. ولي هرچه در مقاتل گشتم (آن مقداري كه مي‏توانستم بگردم) تا اين جمله معروفي را كه مي‏گويند اباعبداللّه‏ عليه‏السلام به مردم گفت: «إسْقُوني شَرْبَةً مِنَ الماء؛ يك جرعه آب به من بدهيد»، ببينم، نديدم. حسين عليه‏السلام كسي نبود كه از آن مردم چنين چيزي طلب بكند، فقط يك جا دارد كه حضرت در حالي كه حمله مي‏كرد «وَهُوَ يَطْلُبُ الْماءَ»، قرائن نشان مي‏دهد كه مقصود اين است: در حالي كه داشت به طرف شريعه فرات مي‏رفت (در جستجوي آب بود كه از شريعه بردارد) نه اينكه از مردم طلب آب مي‏كرد.»2

3. «هَلْ مِنْ ناصِرٍ يَنْصُرُني... .»

براي اين سخن بسيار مشهور نيز كه به امام حسين عليه‏السلام نسبت داده مي‏شود، سند و مدركي يافت نشد. معنا و مفهوم سخن، چنان مي‏نمايد كه روضه‏خوانان براي گرياندنِ مردم آن را از زبان امام حسين عليه‏السلام ساخته و پرداخته‏اند. سخنان مشابه و هم‏معنايي كه در توجيه آن نقل مي‏شود نيز در منابع مستند و قابل قبول يافت نشده است.3

4. «أيا شِمْرُ خافَ اللّه‏َ وَاحْفَظْ قَرابَتي... .»

در ميان تحريفات عاشورا به تحريفي برمي‏خوريم كه بسيار اهانت‏آميز است. برخي نوشته‏اند: هنگامي كه شمر بر سينه امام حسين عليه‏السلام نشسته بود و مي‏خواست سر حضرت را از بدنش جدا كند، امام حسين عليه‏السلام به او گفت:

شاعر اين اشعار، پس از آنكه در دنباله شعر، از بانوان حريم حسيني (زينب، اُم كلثوم، سكينه و رقيه) نام مي‏برد، به سراغ امام سجاد عليه‏السلام مي‏رود و با جسارت از زبان امام حسين عليه‏السلام به شمر بن ذي الجوشن مي‏گويد:

مراد اين است كه امام حسين عليه‏السلام در واپسين لحظات عمر خود و در آن شرايط سخت، با زبان شعر به شمر گفت: «اي شمر، بر آن بيمار عليل كه در خيمه‏هاست و بر خانواده بدون كفيل من كه او بايد سرپرستي آنها را به دست گيرد، رحم كن و با آنها مهربان باش!»

بايد گفت: جعل كننده اين أبيات، تنها در همين بيت أخير، جسارتها و توهينهايي را در حق حضرت سيدالشهداء عليه‏السلام روا داشته است، از جمله:

1. با وجود امام سجاد عليه‏السلام ، حريم و خانواده امام حسين عليه‏السلام را بي‏سرپرست و بدون كفيل خوانده است.

2. از زبان امام حسين عليه‏السلام به حضرت سجّاد عليه‏السلام ، لقب عليل و بيمار داده است كه ممكن است علّت اشتهار حضرت سيدالسّاجدين علي بن الحسين عليه‏السلام ، به نامِ «امامِ بيمار»، همين شعر منسوب به امام حسين عليه‏السلام بوده باشد.

3. امام سجاد عليه‏السلام و اهل‏بيت امام حسين عليه‏السلام را از طرف امام حسين عليه‏السلام و از زبان آن حضرت، به شمر سپرده است!

5. تفسير «كهيعص»

در تفسير و تأويل اين كلمه، روايتي در كتاب «كمال الدين و تمام النعمة» شيخ صدوق، صفحات 454 تا 465، ذكر گرديده كه در بخشي از آن چنين آمده است:

«...راوي مي‏گويد به امام زمان عليه‏السلام عرض كردم: اي پسر رسول خدا، مرا از تأويل «كهيعص» آگاه ساز. امام عليه‏السلام فرمود: اين حروف از اخبار غيبي است كه خداوند بنده خويش زكريا را از آن آگاه ساخته و سپس آن را براي محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بيان كرده است. [اطلاع زكريا از اين اخبار] به اين سبب بود كه وي از پروردگار خويش خواست تا نامهاي پنج‏تن را به او بياموزد. پس جبرئيل بر او نازل شد و آنها را به وي آموخت و [از آن پس] هرگاه زكريا، محمد، علي، فاطمه و حسن را ياد مي‏كرد، اندوه او برطرف و گرفتاريش حلّ مي‏شد و هرگاه از حسين ياد مي‏كرد، گريه گلوي او را مي‏گرفت و نفسش مي‏بريد. روزي گفت: خداوندا: مرا چه مي‏شود كه هرگاه چهار تن از آنان را ياد مي‏كنم، با نام آنان اندوهم برطرف مي‏شود، اما وقتي از حسين ياد مي‏كنم، از چشمانم اشك فرو مي‏ريزد و اندوه و درد مرا فرامي‏گيرد؟ در اين هنگام خداوند او را از ماجراي حسين عليه‏السلام آگاه كرد و فرمود: «كهيعص؛ كافِ آن يعني كربلا، هاء آن يعني هلاكت عترت [رسول]، ياء آن يعني يزيد بن معاويه كه به حسين ستم كرد؛ عين آن عطش و تشنگي حسين؛ و صاد آن صبر اوست.»

محقق بزرگوار، شيخ محمدتقي شوشتري صاحب كتاب ارزشمند قاموس الرجال در اثر پربار ديگر خود به نام«الاخبار الدخيلة» ذيل عنوان«الباب الثاني في الاحاديث الموضوعة» حديث مورد بحث را به عنوان اولين حديث جعل شده، نقل كرده است.

محقق شوشتري بحثهاي مفصلي در نقد و ردّ اين خبر مطرح كرده و نُه صفحه از كتاب خود را به انتقاد از اين خبر اختصاص داده است و احاديث ديگري را ذكر كرده كه همگي حاكي از اين است كه «كهيعص» رمز و از اسمهاي مقطعه خداست.

يكي ديگر از پژوهشگران نيز در اين باره مي‏نويسد:

«روايت مزبور دربردارنده امور نامأنوسي از اين قبيل (تفسير كهيعص به كربلا) است كه بايد در آن تأمل ورزيد... افزون بر اين، سند روايت مشتمل بر برخي راويانِ متهم به دروغ‏پردازي در حديث است كه «محمد بن مجد شيباني» از جمله آنان به شمار مي‏آيد. وي از قائلان به تفويض و غاليان و از كساني بود كه در نقل حديث به راويانِ ضعيف اعتماد مي‏كردند.»5

استاد علي اكبر غفاري، مصححِ كتاب كمال‏الدين نيز در ذيل روايت مورد بحث مي‏نويسد:

«رجالِ سند اين روايت، بعضي مجهول‏الحال و برخي ديگر مهمل هستند و متن روايت هم متضمن حرفهاي غريبي است كه بعيد است از معصوم عليه‏السلام صادر شده باشد.»6

در حاشيه كتاب «بحارالانوار» نيز چندين ايراد بر اين خبر وارد شده كه با جمله ـ فيه غرابةٌ ـ شروع مي‏شود.7

6. تحريف جمله‏اي از زيارت عاشورا

در زيارت عاشورا جمله‏اي است كه چنين خوانده مي‏شود: «أللّهُمَّ الْعَنِ العِصابَةَ الَّتي جاهَدَتِ الْحُسين»،8 در اين عبارت، تحريفي صورت گرفته است. صورت صحيح عبارت، بايد يكي از دو شكل زير باشد:

1. «أللّهُمَّ الْعَنِ الْعِصابَةَ الَّتي حارَبَتِ الْحُسَيْن»9

2. «اَللّهُمَّ الْعَنِ العِصابَةَ الّتي جاحَدَتِ10 الْحُسين»11

زيرا احتمال دارد راويِ زيارت يا ديگران، هنگام شنيدن يا نوشتن و استنساخ كردن، دچار اشتباه شده باشند و عبارت صحيح «جاحدت» را به غلط «جاهدت» شنيده يا نوشته باشند.

اما احتمال بيشتر و نزديك به واقع، همان صورت اوّل يعني «حاربت» است كه در روايتِ كامل‏الزيارات آمده است. كتاب شريف كامل‏الزيارات، نوشته فقيه و محدث جليل‏القدر، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه (متوفاي 367 ق) علاوه بر اينكه كتابي بسيار معتبر و مستند و مورد عنايت ويژه علماي شيعي است، قديمي‏ترين كتابي است كه متن زيارت عاشورا را آورده است. و نويسنده آن از همه نويسندگاني كه متن مورد بحث را به صورت «جاهدت» نوشته‏اند، به زمان صدور روايت نزديك‏تر بوده است؛ زيرا در ميان منابع قديمي و متقدم، تنها كتاب «مصباح المتهجد» نوشته شيخ طوسي (متوفاي 461 ق) است كه عبارت را «جاهدت» آورده و مرحوم محدث قمي رحمه‏الله در مفاتيح الجنان و ديگران نيز آن را از مصباح شيخ گرفته‏اند. امّا چنان كه گذشت، ابن قولويه كه يك قرن پيش‏تر از شيخ طوسي زندگي مي‏كرده، همان عبارت صحيح «حاربت» را روايت كرده است.

با توجه به مفهوم و معناي هر دو كلمه «حاربت و جاهدت» نيز معلوم مي‏شود كه حق، همان عبارت «حاربت» است؛ چرا كه جنايتهاي دشمنان امام حسين عليه‏السلام را هرگز نمي‏توان «جهاد» خواند.

به تصريح معجمهاي الفاظ قرآن و صحيفه سجاديه و نهج‏البلاغه و متون معتبري چون كُتب اربعه، كلمه «جهاد» و «مجاهد» و ديگر مشتقات آن، هميشه باري از قداست را در بردارد و در موارد مثبتِ جنگ به كار برده شده است. بنابراين هرگز نمي‏تواند درباره كُشندگانِ سيدالشهداء عليه‏السلام به كار برده شود.

بي‏ترديد جنايت آنان محاربه بود و در عبارتهاي متنِ خودِ زيارت عاشورا نيز همين معنا ـ يعني «حاربت» ـ ديده مي‏شود: «اِني سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَكُمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَكُمْ»

در متن زيارتي كه از امام صادق عليه‏السلام در روز عاشورا روايت شده است نيز همين معنايِ «حاربت» ديده مي‏شود. امام صادق عليه‏السلام پس از ذكر مقدماتي براي زيارت امام حسين عليه‏السلام در روز عاشورا، مي‏گويند: «در همان مصلايِ خود توقف مي‏كني و هفتاد بار مي‏گويي: «أللّهُمَّ عَذِّبِ الَّذينَ حارَبُوا رُسُلَكَ وَشاقّوكَ وَعَبَدوا غيرَكَ و...»12

7. «كُلُّ يَوْمٍ عاشُورا وَكُلُّ أَرْضٍ كَرْبَلا»

سخن فوق را از حضرت صادق عليه‏السلام نقل كرده‏اند ولي براي اين حديث مشهور سندي يافت نشده است؛ بلكه احاديثي در متون معتبر وجود دارد كه با اين سخن تعارض دارد. از جمله:

الف) حضرت امام حسن مجتبي عليه‏السلام در پيشگوييِ شهادت امام حسين عليه‏السلام به وي چنين فرمود:

«لا يَوْمَ كَيَوْمِكَ يا أَبا عَبْدِاللّه‏ِ؛13 اي اباعبداللّه‏! هرگز روزي چون روز تو (عاشورا) نباشد.»

ب) امام سجّاد عليه‏السلام مي‏فرمايند: «لا يَومَ كَيَوْمِ الْحُسَيْنِ؛14 هرگز روزي مانند روز حسين (عاشورا) نباشد.»

ج) علامه حلّي نيز به نقل از احمد بن يحيي بلاذري (متوفاي 279 ق)، صاحب كتاب أنساب الاشراف، نقل مي‏كند كه عبداللّه‏ بن عمر هم مي‏گفت: «لا يَوْمَ كَيَوْمِ قَتْلِ الْحُسَيْنِ؛15 هرگز روزي مانند روز شهادت حسين عليه‏السلام (عاشورا) نباشد.»

با اين همه جاي بسي شگفتي است كه آن سخن ساختگي (كل يوم عاشورا و كل ارض كربلا) بدون اينكه سندي داشته باشد، پيوسته به امام صادق عليه‏السلام نسبت داده مي‏شود و برخي حتي آن را با تفصيل بيشتري چنين نقل مي‏كنند: «كُلُّ يومٍ عاشورا وكُلّ ارضٍ كَربَلا وكُلّ شَهْرٍ مُحرّم وكُلُّ فصْل عزا»، غافل از اينكه براي اين سخن هرگز مدركي (حتي به صورت مرسل و مقطوع يا ضعيف و سُست) يافت نشده است. چنان مي‏نمايد كه اين عبارت، شعار يا شعري از شاعري وابسته به حزبي جنگ‏طلب باشد.

معنا و مفهوم اين شعار به فرقه‏هاي زيديه، كيسانيه و يا اسماعيليه بيشتر برازنده است تا به مذهب عدل علوي.

اصولاً در مذهب اماميه، «امامت» بيشتر به معناي «هدايت» است و امام بيش از هرچيز با علم و دانشش شناخته مي‏شود؛ برخلاف «زيديه» كه امام در ميان آنها نخست با خون و شمشير شناخته مي‏شود و به اعتقاد آنان، نخستين شرط و مهم‏ترين امتياز در امامت و امام، همانا قيام مسلحانه و «قائم بالسيف» بودنِ اوست.

به ميان كشيدن اين سخن كه بالاخره هر روز، حق و باطل در تخاصم و تعارض‏اند نيز مغالطه‏اي بيش نيست؛ چرا كه در مقابله با باطل، آنچه همواره لازم و بايسته است، معرفت و دانش است، و حق هميشه با صراحت دانش و صداقت منطق، پيروز و سربلند است. اين امر در سيره پيشوايان ديني ما به وضوح ديده مي‏شود.

1. سيماي كربلا، ص216.

2. حماسه حسيني، ج2، ص218.

3. فرهنگ عاشورا، جواد محدثي، ص470.

4. اسرارالشهادة، ص426؛ ادب‏الحسين و حماسته، ص46.

5. اخبار ساختگي، هاشم معروف‏حسني، ص305.

6. كمال‏الدين، ص454، پي‏نوشت.

7. همان، ص457، پي‏نوشت.

8. مفاتيح‏الجنان، ص810.

9. كامل‏الزيارات، ص176؛ الاخبار الدخيلة، ج4، ص254.

10. «جحد» = انكار كردن، «جاحدت» = انكار كردند، عناد ورزيدند.

11. الاخبار الدخيلة، ج3، ص318.

12. اقبال الاعمال، سيد ابن طاووس، ج3، ص67.

13. الامالي، شيخ صدوق، ص177.

14. همان، ص547.

15. نهج‏الحق و كشف الصدق، علامه حلّي، ص356.