حج ابراهيمي ؛ زمينه ساز انسجام اسلامي

21 آذر 1386 ساعت 15:08

«حج، فرصتي كم نظير براي مسلمانان به منظور شناخت آراء و افكار يكديگر و بررسي مشكلات دنياي اسلام و تبادل نظر در اين خصوص است». بيانات فوق چكامه اي از سخنان اخير رهبر فرزانه انقلاب است كه در ديدار كارگزاران فرهنگي و اجرايي حج امسال ايراد فرمودند.

در اين روزها بخشي از مسلمانان جهان از اقوام و ملل مختلف و با رنگ ها و نژادهاي گوناگون، با شور و اشتياق به سوي مركز عرفان و عشق؛ مكه مكرمه حركت مي كنند و با فراموش كردن همه تفاوتها و اختلاف هاي ظاهري و قومي و قبيله اي، همايشي عظيم را طرح ريزي مي كنند.

آنان از هر مذهبي كه باشند و فارغ از رنگ و نسب و هرگونه برتري، يك صدا و يك دل در يك زمان و مكان به سوي معبود خود مي شتابند و يك صدا، نداي «اللهم لبيك» را سر مي دهند و حج، مركزي مي شود براي قيام همه مسلمانان جهان كه پروانه وار به گرد نماد توحيد مي چرخند و از بركات آن، بهره ها مي برند؛ چنانكه قرآن مي فرمايد: «نخستين خانه اي كه براي مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكه است، كه پربركت، و مايه هدايت جهانيان است.

قرآن يكي از حكمت هاي وجوب حج را منافعي مي داند كه مسلمانان آن را مشاهده مي كنند: «ليشهدوا منافع لهم» به نظر مرحوم علامه طباطبايي(ره)، مهم ترين منافع مورد نظر در اين آيه، استحكام هر چه بيش تر پيوند برادري و همبستگي ميان مؤمنان و نشان دادن قدرت آنان در صورت حفظ اين يگانگي است؛ و براي تحقق چنين هدف والايي در ايام حج جدال و منازعه حرام شده است.

مقام معظم رهبري حج را مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان مي داند و مي فرمايد: «حج مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان است. اينكه خداوند متعال همه مسلمانان و هر كه از ايشان را كه بتواند، به نقطه اي خاص و در زماني خاص فرامي خواند و در اعمال و حركاتي كه مظهر هم زيستي و نظم و هماهنگي است، آنان را روزها و شب ها در كنار يكديگر مجتمع مي سازد، نخستين اثر نمايانش، تزريق احساس وحدت و جماعت در يكايك آنان و نشان دادن شكوه و شوكت اجتماع مسلمين به آنان و سيراب كردن ذهن هر يك از آنان از احساس عظمت است.»

در نوشتار حاضر تلاش بر آن است تا با استفاده از آيات نوراني قرآن و احاديث اهل بيت(ع) به بررسي مظاهر انسجام اسلامي حج بپردازيم. در ابتدا تعريفي از انسجام اسلامي ارائه داده و سپس به عناصر وحدت آميز حج اشاره خواهد شد.

اتحاد به معناي يكي شدن است. اين واژه از ريشه «وحد» به مفهوم يكتايي و يگانگي مي باشد. در اصطلاح سياسي، يگانه شدن دو يا چند كشور و پذيرش نظام سياسي، نظامي و اقتصادي واحد است كه در پي آن، به همه آن ها يك امت و كشور اطلاق مي شود. در جاي ديگر اين چنين آمده كه اتحاد، قرارداد رسمي، سري يا آشكار بين دو يا چند دولت است كه به يكديگر تعهد كمك هاي سياسي، نظامي در صورت بروز جنگ و جز آن مي دهند.

معمولا دولت هاي تشكيل دهنده اتحاد يا اتحاديه داراي هدف هاي سياسي، اقتصادي، ايدئولوژي و فرهنگ مشابهي هستند.

به تحقيق اگر مسلمانان به ابعاد گوناگون حج توجه كنند و بدون تعصب آن گونه كه مستحق مناسك حج است عمل كنند؛ آن گاه حج يكي از بهترين جلوه هاي وحدت و انسجام اسلامي و زمينه ساز تفاهم جهان اسلام خواهد بود. آن گونه كه امام خميني فرمودند: «يكي از مهمات فلسفه حج، ايجاد تفاهم و تحكيم برادري بين مسلمين است.»

دستاوردهاي حج

1-امنيت و آرامش

يكي از مهمترين دستاوردهاي حج ايجاد امنيت مي باشد چرا كه در منطق قرآن امنيت، از پيش نيازهاي حج محسوب مي شود. اعمال حج در سرزمين «مكه» صورت مي گيرد كه با دعا و درخواست حضرت ابراهيم(ع) به وادي امن مبدل شد و خداي متعال نيز سرزمين مكه را سرزميني آزاد قرار داد و به آن منتهاي حرمت را اعطا كرد و آنجا را بيت الله الحرام نام نهاد؛ بيت الحرامي كه انسان در آن حق تجاوز به هيچ چيزي را ندارد و در چنين فضايي همه موجودات در امان مي باشند، شخص محرم حتي حق ندارد مورچه اي را كه بر بدنش راه مي رود بردارد و به زمين بزند، بلكه بايد مورچه را به آرامي در جاي امني قرار دهد؛ از اين جهت همه چيز در مكه داراي امنيت مي باشد. بدين سبب مي توان «امنيت اجتماعي» را يكي از مهمترين اهداف حج دانست آنگونه كه خداوند متعال فرمود: «هر كس داخل در مكه شود در امان است». و در جاي ديگر در سوره بقره مي فرمايد: «و به خاطر بياوريد هنگامي كه خانه كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براي مردم قرار داديم! و براي تجديد خاطره، از مقام ابراهيم، عبادتگاهي براي خود انتخاب كنيد و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براي طواف كنندگان و مجاور آن و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد.(!)

مهم ترين دستاورد اتحاد در همه انواع آن، حفظ صلح، آرامش و امنيت و دور ماندن از جنگ و خون ريزي و جدايي است، زيرا اتحاد در جامعه جهاني، حس نوع دوستي و هم كاري متقابل را تقويت مي كند و همه فتنه هاي اجتماعي را كه از برتري جويي نژادي ناشي است، از بين مي برد؛ چنان كه اتحاد پيروان اديان آسماني، از تنش ميان آنان كاسته و اتحاد ميان مؤمنان، زمينه درگيري را مرتفع مي سازد.

قرآن از تفرقه، به كرانه گودال آتش جنگ ياد مي كند كه اتحاد، خطر فرو افتادن در چنين گودالي را برطرف مي سازد و مي فرمايد: «و شما بر لب حفره اي از آتش بوديد، خدا شما را از آن نجات داد.» درست به همين سبب است كه قرآن چند دسته شدن مردم را هم سنگ با جنگ و جدال و خون ريزي ميان آنان مي داند و در آيه 6سوره انعام مي فرمايد: «او يلبسكم شيعا و يذيق بعضكم بأس بعض= و طعم تلخ جنگ و خونريزي را توسط يكديگر به شما بچشاند.»

2- بنيان مرصوص

از ديگر كاركردهايي كه قرآن براي حج بر مي شمارد تقويت دين است. خداوند كعبه و خانه خدا را مركزي قرار داده است تا مسلمانان با حضور و رابطه مستقيم با خداي خود باورهاي دينيشان را تقويت كنند. چنانكه در قرآن مي فرمايد: «جعل الله الكعبه البيت الحرام قياما للناس...خداوند، كعبه بيت الحرام را وسيله سامان بخشي و قوام مردم قرار داده است». چرا كه حضور مردم در كعبه و اجراي مناسك حج باورهاي آنان را به دين و خدا تقويت مي كند و آنان را براي ادامه راه پيامبران استوار و دلگرم مي سازد. از اين رو امام صادق(ع) در تفسير آيه مي فرمايد: «خداوند حج را موجب تقويت دين مردم قرار داده است.»

در پايگاه عظيم حج حضور يكپارچه مسلمانان باعث مي شود دين مبين اسلام تقويت شود، مسلمانان پايبندي به احكام الهي را به نمايش گذارند و قدرت و توانايي خويش را به ساير ملتها نشان دهند.

اين حضور آن چنان با اهميت مي نمايد كه اميرالمؤمنين علي(ع) حج را باعث تقويت دين دانسته و مي فرمايد: «والحج تقويه للدين؛ حج مايأ تقويت دين اسلام است» و بزرگ بانوي اسلام، فاطمه زهرا(س) نيز حج را جلوه و نمايش اقامه دين معرفي كرده، مي فرمايد: «والحج تشييدا للدين؛ حج، نمايش و اقامه دين است».

قرآن، منازعه را باعث ره يافت سستي در صف مسلمانان مي داند آنگاه كه مي فرمايد «با يكديگر نزاع نكنيد، كه سست مي شويد و قوتتان از بين مي رود، و صبر كنيد، همانا خداوند با صابران است». از مفهوم آيه برمي آيد كه اتحاد، باعث استواري و استحكام صفوف مسلمانان در برابر دشمنان مي شود؛ چنانكه در جاي ديگر، مؤمناني را كه در كنار يكديگر صف تشكيل داده و بسان بنيان مرصوص در راه خدا به نبرد مي پردازند، ستوده و مي فرمايد: «خداوند كساني را دوست مي دارد كه در راه او پيكار مي كنند گويي بنايي آهنين اند» و اين نكته نشانگر آن است كه مسلمانان با حضور گسترده خويش در مراسم حج مانند بنيان مرصوص، قدرت واقعي خويش و قوت دين را در معرض نمايش مي گذارند و همين مراسم باشكوه خود از مصاديق بارز انسجام اسلامي خواهد بود و مانند سدي در مقابل تفرقه و منازعه قرار مي گيرد.

3- آشنايي با فرهنگ ملت هاي ديگر

مي توان ادعا كرد كه از مهمترين عوامل اساسي اختلاف و تفرقه، عدم شناخت و آشنايي بين مردم مي باشد. در اين ميان حج يكي از مؤثرترين عوامل تبادل انديشه ها و مايه استواري فرهنگ ديني مسلمانان به شمار مي رود. در موسم حج همه اقشار و گروهها و ملتهاي مسلمان حضور دارند. همه آنان با هم لبيك مي گويند و مناسك حج را انجام مي دهند. اين اجتماع باعث مي شود ايشان با افكار و عقايد يكديگر آشنا شده، گرفتاريها و نيازهاي همديگر را مطرح كنند و در نتيجه، وحدت و همبستگي آنان بيشتر شود.

قرآن كريم براي حج منافعي را ذكر مي كند و مي فرمايد: «و در ميان مردم بانگ حج برآور تا آنان، پياده و سوار بر مركب هاي چابك از هر راه دوري به سراغ تو بيايند. مردم از هر منطقه اي به حج خواهند آمد تا شاهد منافع گوناگون خويش باشند و در ايام مخصوص حج، خدا را ياد كنند.»

امام صادق(ع) در جواب هشام بن حكم در مورد حكمت هاي حج فرمودند: «خداوند متعال به وسيله حج، زمينه اجتماع مردم مشرق و مغرب را فراهم كرده، تا هم ديگر را بشناسند و تفاهم كنند.» امام در دنباله حديث، دليل اين مطلب را اين گونه بيان مي فرمايد: «اگر هر قوم و ملتي تنها از كشور خويش سخن بگويد و تنها به مسائلي كه در آن است بينديشد، همگي هلاك مي گردند و كشورهايشان ويران مي شود و از بسياري از منافع و سودها و اطلاعات و اخبار محروم مي شوند. اين است فلسفه و دليل كنگره جهان حج.»

در همايش جهاني حج، در سايه شناخت يكديگر، زمينه تبادل آراء و افكار فراهم مي شود و هر گروه از هر كشوري كه باشند دستاوردهاي علمي و پيشرفتهاي فرهنگي واقتصادي خويش را به برادران ديني ديگر مناطق و كشورها انتقال مي دهند و اين خود نوعي همبستگي و علاقه در بين آنها ايجاد مي كند و اين همان منافعي است كه در آيه مذكور آمده است.

4- پايگاه تبليغ انسجام

در ايام حج، مردم از نقاط مختلف جهان شركت مي كنند، لذا بهترين پايگاه براي تبليغ و تعليم احكام شرع مقدس اسلام است و يكي از حكمت هاي مهم تشريع حج را مي توان آشنا كردن و تعليم مردم با مباحث اسلامي دانست، چرا كه حجاج به عنوان نمايندگان شهر و ديار خود در اين مراسم شركت مي كنند و پس از مراجعت به كشور و شهر خود نيز آنچه را ياد گرفته اند، نشر داده و به ديگران تعليم مي دهند. اميرالمومنين (ع) در نامه اي به «قثم بن عباس» كه از جانب آن بزرگوار بر مكه حكمفرما بود، مي فرمايد: «فاء قم للناس الحج و ذكر هم بايام الله و اجلس لهم العصرين فاءفت المستقتي و علم الجاهل وذاكر العالم، با مردم، حج را بر پادار و آنان را به روزهاي خدا يادآوري كن، در صبح و عصر با آنان بنشين و به كساني كه از توحكمي از احكام دين پرسيدند، پاسخ بده و نادان را بياموز و با دانا گفتگو كن.

در اين موسم، مي توان مسايل مهم اسلام را به مسلمانان جهان رسانيد. رسول اكرم (ص) در موسم حج خطبه هاي طولاني براي مردم ايراد مي فرمود و در «صفا و مني» بارها مردم را با مسايل اسلام آشنا مي كرد. آن حضرت در روز غدير، پيام مهم سياسي الهي را براي مردم ابلاغ نمود و چه پيامي از اين پيام قرآن مهمتر و اساسي تر كه ما در اين ايام همه را به اتحاد و انسجام دعوت كرده همگان را به ياد اين سخن خدا بيندازيم كه فرمود: «و همگان دست در ريسمان خدا زنيد و پراكنده نشويد»

امام خميني نيز در رابطه با فلسفه اجتماع در حج مي فرمايد «يك چاره كه اساس چاره هاست و ريشه اين گرفتاري ها را قطع مي كند و فساد را از بن مي سوزاند، وحدت مسلمانان بلكه تمامي مستضعفان و در بند كشيده شدگان جهان است و اين وحدت كه اسلام شريف و قرآن كريم بر آن پافشاري كرده اند، با دعوت و تبليغ دامنه دار بايد بوجود آيد و مركز اين دعوت و تبليغ، مكه معظمه در زمان اجتماع مسلمين براي فريضه حج است.»

5- لغو امتيازات، زمينه ساز انسجام

يكي ديگر از كاركردهاي حج كه زمينه ساز انسجام اسلامي مي شود لغو امتيازات گروهي و طايفه اي در حج است. بدين صورت كه كاربرد واژه «ناس» در خطاب هاي حج نشانگر اين موضوع است كه كسي رابر ديگري فضيلتي نيست و همگان از مكي ها و ديگران در بهره گيري از خانه ها و امكانات مكه مساوي هستند و ميان شهري و روستايي و آشنا و بيگانه و بياباني و داراي مقام و منصب اجتماعي شهري، تفاوتي نيست.

اينگونه مضامين نشانگر آن است كه در حج هرگونه امتيازي لغو مي شود تا زمينه ساز همبستگي و انسجام شود. عدم تفاوت ها و برداشتن امتيازات حتي براي يك مقطع كوتاه زماني، به معناي برابري است و همين امر باعث مي شود انديشه برابري انساني و عدم تفاوت هاي برخاسته از مال و مكنت و منصب در ميان مردم به عنوان يك اصل، جايگزين انديشه فخرفروشي هاي ناشي از برتري بر پايه اعتبارات شود. در اين صورت حس دوستي و برابري، زمينه را براي انسجام و همدلي فراهم مي نمايد و در چنين فضايي هيچ كس در كنار ديگري احساس برتري نمي كند و همه اعتبارات و امتيازات ظاهري از ميان مي رود. چنان كه قرآن در فرازهاي مختلفي به آن اشاره كرده است از جمله در سوره بقره آيه 199 با كاربرد واژه ناس در بيان «ثم افيضوا من حيث افاض الناس» لغو هرگونه امتياز طايفه اي و گروهي در حج را اعلام مي دارد و مي كوشد تا هرگونه امتيازي را در حج از ميان بردارد و زمينه اتحاد و يگانگي بشري را فراهم آورد.

6-افزايش تعاون

يكي ديگر از كاركردهاي حج كه به تقويت انسجام اسلامي كمك مي كند مسئله تعاون و همكاري هاي مختلف در حوزه هاي متعدد مي باشد.

مناسك حج به گونه اي تنظيم شده كه مسئله تعاون را تقويت مي كند و موجب اجراي كارهاي شايسته و احسان و نيكوكاري مي شود. قرآن كريم بعد از تشريع حج مي فرمايد: «و (همواره) در راه نيكي و پرهيزگاري با هم تعاون كنيد! و (هرگز) در راه گناه و تعدي همكاري ننماييد! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد كه مجازات خدا شديد است.

بخشش و قرباني و تقسيم آن در ميان مردم به ويژه تنگ دستان به معناي دستگيري و تعاون است. وقتي در مهم ترين عمل حج، مؤمن، موظف مي شود تا حيواني سالم و كامل را بكشد و گوشت آن را به نيازمندان بدهد. بين مسلمانان رابطه اي صميمي به وجود مي آيد كه خود يكي از عوامل و زمينه هاي انسجام است و بدين صورت تعاون و همبستگي اجتماعي در اعمال خير و نيكوكاري در ميان مردمان افزايش مي يابد.

7- برائت از مشركين، نماد انسجام

يكي از مهمترين وظايف مسلمانان و حجاج كه زمينه ساز انسجام اسلامي مي باشد، برپايي مراسم سياسي عبادي برائت از مشركين است. اين مراسم، وحدت عيني مسلمانان جهان را به رخ ابرقدرت ها مي كشد. حجاج بيت الله الحرام وظيفه دارند در مناسك حج ابراهيمي زمينه ساز وحدت اسلامي باشند و با برپايي مراسم برائت از مشركين وحدت عيني مسلمانان جهان را به رخ ابرقدرت ها بكشند. در اين زمينه حضرت امام، وظيفه حجاج را اينگونه بيان مي كند: «فرياد برائت، فرياد همه مردماني است كه ديگر تحمل تفرعن آمريكا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند و نمي خواهند صداي خشم و نفرتشان براي ابد در گلويشان خاموش و افسرده بماند و اراده كرده اند كه آزاد زندگي كنند و آزاد بميرند و فريادگر نسل ها باشند، فرياد برائت، فرياد دفاع از مكتب، فرياد دردمندانه ملت هايي است كه خنجر كفر و نفاق قلب آنان را دريده است.»

با اين بيان مشخص مي شود كه مناسك حج و به ويژه مراسم برائت از مشركين مظهر اوج وحدت و انسجام اسلامي مي باشد.

در اين گردهمايي عظيم، مسلمانان مواضع حقيقي خود را به طور شفاف اعلام مي كنند چنانكه خداوند به پيامبر اعظم فرمان مي دهد: «واذان من الله و رسوله الي الناس يوم الحج الاكبر ان الله بريء من المشركين و رسوله فان تبتم فهو خير لكم و ان توليتم فاعلموا انكم غير معجزي الله و بشرالذين كفروا بعذاب اليم، و اين، اعلامي است از ناحيه خدا و پيامبرش به (عموم) مردم در روز حج اكبر ]روز عيد قربان[ كه: خداوند و پيامبرش از مشركان بيزارند! با اين حال، اگر توبه كنيد، براي شما بهتر است! و اگر سرپيچي نماييد، بدانيد شما نمي توانيد خدا را ناتوان سازيد (و از قلمرو قدرتش خارج شويد)! و كافران را به مجازات دردناك بشارت ده!»

با اعلام برائت، مسلمانان، مرزهاي خودي و غير خودي را مشخص مي كنند و اين عاملي مي شود كه خودي ها- كساني كه دلشان به عشق اسلام مي تپد- در كنار هم منسجم شده و زمينه را براي پيشرفت و تعالي هر چه بيشتر فراهم آورند و چه تعبير بجايي كه امام فرمود:«حج بي روح و تحرك و قيام، حج بي برائت، حج بي وحدت و حجي كه از آن هدم كفر و شرك بر نيايد، حج نيست».

نتيجه

از آنچه بيان شد به وضوح استفاده مي شود كه مسلمانان با برخورداري از چنين امكاناتي مي توانند، انسجام و همگرايي را سرلوحه زندگيشان قرار دهند.

انسجام و همدلي مسلمانان براي شارع مقدس از اهميت والايي برخوردار است و اين، حكايت از ارزش انسجام در دين اسلام دارد؛ ديني كه مومنان را برادر يكديگر معرفي كرده و برتري را در تقوا و پاكدامني قرار داده است. لذا خداوند در وضع عبادات و اعمال، به اين نكته، بسيار تاكيد كرده و يكي از مهم ترين راهكارها و محورهاي آن، را مناسك حج ابراهيمي قرار داده است.

بايد توجه كنيم كه بدخواهان و كينه توزان، با ترفند هاي مختلفي برآنند تا بين صفوف مسلمين تفرقه و اختلاف انداخته و در انسجام مسلمانان خدشه وارد كنند؛ از اين رو، بر هر يك از ما بايسته است با آگاهي، هوشياري، دشمن شناسي و حفظ وحدت صفوف و در سايه كلمه توحيد، زمينه پيروزي و سربلندي هرچه بيشتر خويش را فراهم آوريم.

در پايان لازم به ذكر است براي جامه عمل پوشانيدن به آرمان انسجام اسلامي، استفاده ازامكاناتي نظير مساله فلسطين و آزادي قدس در كنار مراسم حج و برائت از مشركين از جمله مباحث مورد اتفاق مسلمانان و عاملي در جهت انسجام هر چه بيشتر صفوف مي باشد.

صمد موسوي