مباني سياسي ــ اجتماعي صهيونيسم

مرتضي شيرودي

چكيده

انديشة صهيونيسم به سرعت زاده نشد، بلكه همانند هر پديدة اجتماعي ديگر، در بستر زمان و درپي شكل گيري حوادث گوناگون تولد يافت. زمينه هايي كه به زايش صهيونيسم انجاميد، در گوشه و كنار جهان روي داد، و پيش از آن كه به شكل اسرائيل غاصب (رژيم اشغالگر قدس) ظهور كند، در خارج از فلسطين اشغالي قوام يافت؛ بنابراين جاي تعجب نيست كه كنفرانس بال در 1898 در سوئيس ازسوي صهيونيست ها به رهبري «هرتصل» تشكيل و در آن رسماً صهيونيسم زاده شود و انديشة تشكيل يك دولت يهودي شكل گيرد. پس از آن، صهيونيست ها كوشيدند با تلاش هاي ديپلماتيك، تصميمات كنفرانس بال را به اجرا درآورند؛ ولي ناكامي آنان، «وايزمن» را پس از مرگ هرتصل بر آن داشت تا با اتخاذ شيوه هاي عملي مانند تشويق به مهاجرت به فلسطين در تحقق دولت يهودي بكوشند.

البته نرمش و همكاري ترك هاي جوان در امپراتوري عثماني با صهيونيست ها، راه را براي اجراي مقاصد صهيونيستي گشود. افزون بر آن، با بروز و تشديد اختلافات ميان ترك ها و شكست و فروپاشي امپراتوري عثماني در جنگ جهاني اول، خيانت انگليسي ها به اعراب و حمايت بي دريغ از صهيونيسم، درخت شوم صهيونيسم و اسرائيل غاصب را بارور كرد.

اعلامية بالفور يا موافقت دولت انگليس با درخواست صهيونيست ها براي تشكيل يك دولت يهودي در فلسطين، پاية سياست هاي آيندة انگليس در فلسطين را بنا نهاد. از آن پس كنفرانس ورساي، جامعة ملل و ميثاق آن را به تصويب رساند، جامعة ملل، كشورهايي را كه بايد تحت قيوميت قرار گيرند، تعيين و كنفرانس سان ريمو، دولت هاي قيم را مشخص كرد. نتيجة اين تحولات، قيوميت انگليس بر فلسطين بود. انگليس در دوران قيوميت با اقدامات مختلف، زمينة اجراي وعدة بالفور و تأسيس دولت اسرائيل را فراهم آورد. در جريان جنگ جهاني دوم و به ويژه پس از آن، با ضعف امپراتوري انگليس، حمايت هاي همه جانبة آمريكا، جانشين حمايت هاي انگليس از صهيونيست شد؛ ازاين رو آمريكائيان با جانبداري از قطعنامة سازمان ملل متحد در بارة تقسيم فلسطين، دست صهيونيست ها را براي توسل به زور براي تشكيل دولت يهودي اسرائيل بازگذاشتند.

واژگان كليدي

صهيونيسم، يهود، اسلام، هرتصل، فلسطين، مسلمانان، امپراتوري عثماني، انگليس، اسرائيل، آمريكا، رژيم اشغالگر قدس، انقلاب اسلامي، امام خميني (ره)، ايران، سازمان ملل، اعلاميه بالفور، اعراب.

مقدمه

براي پاسخگويي به پرسش هاي پيشگفته، مقالة حاضر، در دو بخش تنظيم و تدوين شده است:

1. نخست برخي از مهم ترين زمينه ها و بسترهاي زايش صهيونيسم بيان شده است؛ البته اين زمينه ها و بسترها گوناگون هستند؛ به گونه اي كه ابعاد مختلف اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي را دربر مي گيرد.

2. در بخش دوم، چگونگي تلاش صهيونيست ها براي تحقق آرمان صهيونيسم (تأسيس يك دولت يهودي) به تصوير كشيده مي شود. در اين روند، عوامل ديگري مانند: اختلافات اعراب و تركان، فروپاشي امپراتوري عثماني و قراردادهاي تقسيم آن، همچنين، تلاش هاي دو سازمان بين المللي (جامعة ملل و سازمان ملل) و تأثير قدرت هاي بزرگ در پيدايي اسرائيل مورد بررسي كنجكاوانه قرار مي گيرد.

چيستي صهيونيسم

صهيون در زبان عبري، به معناي پر آفتاب و نيز نام كوهي در جنوب غربي بيت المقدس است. كوه صهيون زادگاه و آرامگاه داود پيامبر(ع) و جايگاه سليمان (ع) بود. گاه اين واژه نزد يهوديان به معناي شهر قدس، شهر برگزيده و شهر مقدس آسماني به كار مي رود؛ ولي در متون ديني يهود، صهيون به آرمان و آرزوي ملت يهود براي بازگشت به سرزمين داود(ع) و سليمان(ع) و تجديد دولت يهود اشاره دارد؛ به عبارت ديگر صهيون براي يهود، سمبل رهايي از ظلم، تشكيل حكومت مستقل و فرمانروايي بر جهان است؛ ازاين رو يهوديان خود را فرزندان صهيون مي دانند.

صهيونيسم به جنبشي گفته مي شود كه خواهان مهاجرت و بازگشت يهوديان به سرزمين فلسطين و تشكيل دولت يهود است. صهيونيسم مانند شووينيسم (ناسيوناليسم افراطي) است كه با خوار شمردن ملت ها و نژادهاي ديگر و با غلو در برتري خود، درپي دستيابي به قدرت سياسي است. اين جنبش در نيمة نخست قرن سيزدهم ش./ نيمة دوم قرن نوزدهم م. در اروپا پا به عرصة حيات گذاشت؛ ولي واژة صهيونيسم، نخستين بار ازسوي «تئودور هرتصل» به كار رفت و سپس «ناحوم ساكولو» ـــ مورّخ صهيونيست ـــ در كتاب «تاريخ صهيونيست» از آن سخن گفت.

صهيونيسم فقط داراي ابعاد و معاني سياسي (صهيونيسم سياسي) نيست؛ بلكه ابعاد و معاني ديگري همچون: صهيونيسم كارگري، فرهنگي، دموكراتيك، راديكال و توسعه طلب را نيز دربرمي گيرد. مشهورترين تقسيم صهيونيسم، طبقه بندي آن به دو بخش سياسي و فرهنگي (ديني) است. صهيونيسم سياسي خواهان بازگشت يهوديان به فلسطين است كه با تدوين كتاب «دولت يهود» ازسوي هرتصل در 1263ش./ 1894م. زاده شد؛ اما صهيونيسم فرهنگي، مخالف مهاجرت يهوديان در قرن چهاردهم ش./20 م. به فلسطين است؛ زيرا در انتظار انسان رهايي بخش در آخر الزمان نشسته است تا يهوديان و تمام اديان را به سرزمين ابراهيم(ع) و موسي(ع) يا سرزمين نجات بازگرداند.

صهيونيسم به ديني و غير ديني نيز تقسيم مي شود. صهيونيسم ديني، انديشه اي است كه اعتقاد دارد بازگشت به سرزمين موعود، در زماني كه پروردگار مشخص كرده است و به شيوه اي كه او تعيين مي كند، انجام خواهد شد و اين كار به دست بشر انجام پذير نيست. پيروان اين انديشه، گروهي يهودي (صهيونيسم) و شماري عيسوي (صهيونيسم مسيحي) هستند. درمقابل، در صهيونيسم غير ديني و غيريهودي، كساني جاي دارند كه با تكيه بر استدلال هاي تاريخي، سياسي و علمي به اسكان يهوديان در فلسطين مشروعيت مي بخشند، اين همان صهيونيسم لاييك (غيرديني) است كه تنها مفاهيم سياسي خويش را به زبان دين بيان مي كند؛ بنابراين صهيونيسم همواره به معناي يهوديت نيست؛ بلكه گاه به مفهوم حركتي براي غيريهودي كردن يهوديت نيز به كار مي رود.

يهودستيزي

صهيونيست ها مدعي اند كه صهيونيسم، پاسخي به يهودآزاري است. به عقيدة آن ها، دولت ها و ملت ها به بيماري علاج ناپذير يهودستيزي دچار شده اند؛ بنابراين يهوديان را در هر كجا باشند، عنصر بيگانه به حساب مي آورند و آنان را در آشكار و پنهان آزار مي دهند. «حيم وايزمن» (متوفي 1331 ش. / 1952م.) دراين باره مي گويد:

«ضديت با يهود، ميكروبي است (كه) هر غيريهودي هر كجا باشد و هر چند كه خود منكر باشد، بدان آلوده است.»

به بيان ديگر، آنان يهودستيزي را بلايي ازلي و ابدي مي دانند كه تنها در پناه يك دولت يهودي مي توان از آن رهايي يافت.

صهيونيست ها به نمونه هاي بسياري از يهود آزاري در طول تاريخ اشاره مي كنند. از نظر آنان، يهود آزاري با شكست دولت يهودي اسرائيل و جهودا (يهودا)، به ترتيب در 721 و 586 ق.م. ازسوي آشوريان و بابليان آغاز، درنتيجه با پراكنده شدن يهوديان به نقاط ديگر جهان ادامه يافت و به تدريج روند رو به رشدي به خود گرفت؛ به گونه اي كه نقطة اوج آن در آلمان هيتلري به چشم مي خورد. در اين دورة طولاني، يهوديان در امپراتوري روم، كشور لهستان، روسيه تزاري و بارها سركوب و شكنجه شدند و تنها در سال 770 ش./ 1391 م. هفتاد هزار نفر به دليل نپذيرفتن دين مسيح(ع) در اسپانيا جان خود را از دست دادند. افزون بر آن، يهوديان همواره از حق مالكيت در برخي از مناطق جهان و نيز اشتغال در برخي حرفه ها محروم بوده و اغلب در «گتو»ها به سر برده اند.

البته اين ادعاهاي صهيونيسم به هيچ وجه قابل اثبات نيست؛ زيرا نخست آن كه برخي نمونه هاي تاريخي يهودآزاري مانند آن چه صهيونيست ها دربارة يهودسوزي در آلمان مطرح مي كنند، بيش از حد بزرگ شده است. صهيونيست ها دراين زمينه، با سلطه اي كه بر ابزارهاي تبليغي جهان و به كارگيري آن دارند، به مظلوم نمايي پرداخته اند. دوم آن كه برخي قصه هاي يهودآزاري ساخته و پرداختة يهوديان و صهيونيست ها است. با اين هدف كه به روند مهاجرت يهوديان به فلسطين و تأسيس يك دولت يهودي شتاب بخشند. «ديويد بن گوريون» (متوفي 1352 ش./ 1972م.) اعتراف مي كند:

اگر قدرت داشتم، عده اي يهودي را به كشورهاي مختلف مي فرستادم تا يهودآزاري را تعمداً به وجود آورند.

شواهد ديگري بر نادرستي ادعاهاي صهيونيسم دراين باره وجود دارد؛ ازجمله:

1. مهاجرت و پراكندگي يهوديان، اغلب به دلخواه آنان و با هدف اقتصادي به سوي پررونق ترين سرزمين ها صورت گرفته است.

2. يهوديان همواره در پهنه اي گسترده از خاك امپراتوري عثماني در صلح و آرامش مي زيسته اند.

3. يهوديان در بريتانيا، فرانسه و آلمان قرون وسطا مورد آزار نبوده اند؛ حتي پس از عصر نوزايي، وضع اجتماعي آنان بهبود يافت.

4. رنج و دردي كه ميليون ها بردة آفريقايي سياه پوست در انتقال و اسكان اجباري به غرب متحمل شده اند، بيش از رنج و دردي است كه بر يهوديان وارد آمده است. جالب اين كه صاحبان برخي از كشتي هاي حاملِ بردگان، سوداگران و بانكداران يهودي بوده اند.

5. وقوع يهودآزاري را در حد پاييني مي توان پذيرفت كه آن هم به ويژگي هاي فردي و اجتماعي يهوديان مانند جمع گريزي و اشتغال در مشاغل غيرمولد، چون ربا خواري باز مي گردد و نيز ريشه در منازعه دايمي كليسا و كنيسه دارد. به هر روي، نقش يهودآزاري ساختگي در تولد صهيونيسم آن چنان بزرگ بود كه هرتصل آن را موهبت الاهي ناميد. اگر صهيونيسم محصول يهودآزاري است، پس چرا صهيونيسم به نوعي يهودآزاري از راه تبعيض بين يهوديان سفاردي و اشكنازي مبدل شده است؛ پرسشي كه صهيونيست هم چنان آن را بي پاسخ گذاشته است.

تحول امپرياليسم

صهيونيسم، مولد دوران تحول و انتقال سرمايه داري غرب به مرحلة امپرياليسم نيز به شمار مي رود. در اين دوره، همة قدرت هاي بزرگ براي تأمين منافع استعماري، فعالانه درپي يافتن جاي پايي محكم در خاورميانه شدند. براي دستيابي به اين هدف، نخستين بار «ناپلئون بناپارت» (امپراتور فرانسه) به جلب همكاري يهوديان عليه امپراتوري عثماني دست زد كه در اين كار توفيقي به دست نياورد؛ سپس «بيسمارك» (صدر اعظم سابق آلمان) براي پاسداري از خط راه آهني كه قرار بود از برن ـــ شهري در آلمان ـــ به بغداد كشيده شود، به جذب و به كارگيري يهوديان پرداخت.

اما سرانجام اين انگليس بود كه به آرزوي ديرينه اش، يعني خلق انديشة صهيونيسم و ترغيب يهوديان اروپاي شرقي، روسيه و غرب، براي مهاجرت به فلسطين و تشكيل يك دولت يهودي ـــ كه حافظ منافع آن كشور باشد ـــ دست يافت.

دلايل بسياري در تأييد نقش قدرت هاي بزرگ استعماري، به ويژه انگليس در پديد آمدن صهيونيسم و رژيم اشغالگر قدس در دست است؛ براي نمونه در1219 ش./ 1840 م. روزنامة تايمز لندن اعتراف كرد كه پيشنهاد استقرار يهوديان در سرزمين فلسطين مورد حمايت پنج قدرت بزرگ جهاني است؛ سپس هرتصل فاش كرد:

«بازگشت به سرزمين پدرانمان از بزرگ ترين مسائل سياسي مورد علاقه قدرت هايي است كه در آسيا چيزي مي جويند.»

اما همان گونه كه گذشت، انگليس گوي سبقت را از قدرت هاي ديگر اروپايي ربود و با ابداع انديشة صهيونيسم زمينة تأسيس رژيم غاصب اسرائيل را فراهم آورد؛ به بيان ديگر پس از يك منازعة طولاني ميان صهيونيست ها، سرانجام صهيونيست هاي انگلوفيل، جناح وابسته به وايزمن به تثبيت فلسطين ـــ مكان موردنظر انگليس ـــ به عنوان جايگاه نهايي يهوديان موفق شدند.

يهوديان تنها نامزد تشكيل دولتي حافظ منافع غرب در منطقة حساس و استراتژيك خاورميانه بودند؛ زيرا به عقيدة (لرد ارل شافتسبري هفتم) «Seventh Eart Shafes bury »،

ـــ كه از رجال سياسي بريتانيا و نيز يك صهيونيست مسيحي بود ـــ اسكان يهوديان در فلسطين نه تنها براي انگلستان كه براي سراسر دنياي متمدن (غرب) سودمند خواهدبود. هرتصل نيز بر آن بود كه يهوديان مي توانند حلّال مشكل غرب در خاورميانه باشند. ماكس نوردو از صهيونيست هاي معروف معتقد بود:

«ما فرهنگ اروپايي را هم چنان حفظ خواهيم كرد ما به اين فكر كه بايد آسيايي شويم مي خنديم.»

پيش تر نيز يك كشيش مسيحي پيشنهاد كرده بود كه براي حفاظت از هندوستان زير سلطة انگليس، لازم است يهوديان در فلسطين ساكن شوند. به هرحال، صهيونيست ها خود را مشعل دار تمدن غرب مي دانند كه در تلاش است دموكراسي را در خاورميانه و قلب آن حاكم كند.

نتيجه اين كه نيازهاي فرهنگي، سياسي، اقتصادي و نظامي غرب، به ويژه انگليس، سبب پديدآمدن جريان فكري صهيونيسم و اسكان يهوديان در فلسطين گرديد؛ جرياني كه با غيرديني (= سياسي كردن) يهوديت، درپي تحقق و حفظ منافع استعماري در خاورميانه برآمد؛ درحالي كه يهوديت ديندار ممكن بود براي غرب خطر آفرين باشد.

سرمايه داري يهود

از اواخر قرن دهم ش./ شانزدهم م. يهوديان سفاردي از اسپانيا و پرتقال طرد شدند و در كشورهاي عثماني، هلند و فرانسه سكونت گزيدند. آنان به دليل مهارت در بانكداري و با بهره مندي از روابط تنگاتنگي كه با سفاردي هاي عثماني داشتند، به آساني به عرصة تجارت جهاني وارد شدند و بدين سان، نخستين گام را در شكل دهي به بورژوازي يهود برداشتند. در قرن يازده ش./هجدهم م. نيز با ارتقاي وضع اجتماعي اروپاييان، موقعيت يهوديان، به ويژه در عرصة اقتصادي بهبود يافت. اين امر به تلاش بيشتر بخشي از يهوديان براي رهايي از نظام گتو و ادغام در جوامع غربي و روي آوردن به مشاغل مولد و درنتيجه، گسترش و تثبيت قشر بورژوازي يهود منجر گرديد.

بورژوازي يهود به شكل هاي گوناگون در پديدآوردن صهيونيسم مؤثر افتاد كه مهم ترين آن ها عبارتند از:

1. بورژوازي يهود، همگام و همراه با رشد و تكامل سرمايه داري غرب و همانند آن، همة جهان را بازار مصرف خود مي پندارد. در آن زمان، هرچند امپراتوري عثماني از ضعف اقتصادي رنج مي برد، اما به دست آوردن بازار داخلي آن به سادگي امكانپذير نبود و اين امكان با مهاجرت بيش تر يهوديان به عثماني ـــ سرزميني كه از نيروي كار ارزان عرب بهره مند بود ـــ فراهم مي آمد. افزون بر اين، چنين اقدامي يهوديان غير فعال اقتصادي و بي علاقه به سرمايه گذاري را به عناصر فعال اقتصادي در امپراتوري عثماني تبديل مي كرد و يهوديان باقي مانده در غرب را نيز به سوي فعاليت هاي اقتصادي و سودآور سوق مي داد.

2. سرمايه داري يهود براي جلوگيري از افزايش تقاضاي مالي يهوديان فقير كه به كاهش ثروت آنان مي انجاميد، خواهان طرد آن ها بودند؛ ازاين رو با تشكيل دولت اسرائيل، ادارة دولت يهودي را در دست گرفتند؛ بنابراين بورژوازي يهود، هم در راندن يهوديان از اروپا و هم در اداره كردن آنان در فلسطين اشغالي نقش اساسي داشته است.

3. بورژوازي يهود در آغاز خواهان مهاجرت يهوديان به فلسطين نبود؛ بلكه به اعتراف «حيم وايزمن»، اوگاندا بيشتر مورد علاقه بازرگانان يهودي بود. در مرحله بعد نيز بورژوازي يهود درپي مهاجرت همة يهوديان به فلسطين نبود؛ بلكه خواهان آن بود كه شمار يهوديان به اندازه اي كاهش يابد كه به رفاه اقتصادي آنان در غرب لطمه اي وارد نسازد. «ناحوم ساكولو» دراين باره اعتراف مي كند كه صهيونيسم نه به عنوان يك نهضت، بلكه به عنوان يك اقدام مالي و سرمايه داري ظهور كرده است؛ البته يافتن مكاني براي خوشگذراني و نيز دستيابي به كنترل مجدد يهوديان از ديگر هدف هاي بورژوازي يهود در خلق صهيونيسم شمرده شده است.

ادبيات سياسي

پيش از تولد صهيونيسم سياسي، صهيونيسم ادبي پديد آمد و نخستين جرقه هاي سياسي كردن دين يهود را برافروخت؛ به ديگر سخن، صهيونيسم، نخست در عرصة زبان، گفتار و انديشه و آن گاه در عرصة سياست قد برافراشت. در اين روند، صهيونيسم ادبي، زبان عبري را به خدمت گرفت و در گسترش آن كوشيد و يهوديان عبري زبان را مورد تشويق و پاداش قرار داد. درپي اين تلاش چند صد ساله، زبان عبري كه به گفتة «بن گوريون» يك زبان ناگويا بود و در قلب ها مي زيست و به نماز، شعر و ادبيات مذهبي اختصاص داشت، به جايگاهي دست يافت كه ديگر تنها زبان زمان گذشته نبود، بلكه زبان آينده، زبان رستاخيز و زباني بود كه مي توانست يهوديان را به عنوان يك ملت يگانه در زير بيرق خويش گرد آورد.

در عرصة قلم، انديشه و هنر، داستان، رمان و نمايش هاي بسيار پديد آمد كه به ايفاي نقش در تولد صهيونيسم پرداختند؛ ازجمله اشعار مذهبي «يهود بن هاله وي» (متوفي519 ش./ 1140 م.) به سود مقاصد صهيونيستي به كار رفت. كتاب «تلمود» (نگارش 1129 ش. / 1750 م.) انديشة بازگشت به ارض موعود را رواج داد. بنجامين ديزرائيلي Benjamin disraeli)) در رُمان «ديويد آلروي» (تأليف 1212 ش./ 1833 م.) شكلي از نژادپرستي افراطي يهودي را به تصوير كشيد. «زيگموند فرويد» (متولد 1235 ش./ 1856م.) بر لزوم اجراي تربيت صهيونيستي تأكيد ورزيد. جورج اليوت(Georg Eliot) در رمان «دانيل دروندا» (Daniel Deranda) (تدوين 1255 ش./1876 م.) كه مهم ترين سند ادبي صهيونيسم به شمار مي رود، ناممكن بودن ادغام يهوديان در تمدن هاي ديگر را گوشزد كرد. افزون بر اين تلاش ها، نگارش «دايرة المعارف صهيونيسم و اسرائيل» (تأليف 1259 ش./ 1880 م.) به سهم خويش، زمينه ساز صدور اعلاميه بالفور گرديد و آن نيز از زمينه هاي اساسي تأسيس اسرائيل به شمار مي رود.

برخي از افسانه ها نيز در پديدآوردن صهيونيسم دخيل بوده اند. مهم ترين اين افسانه ها، افسانة «يهودي سرگردان» يا «يهودي دوره گرد» است. اين افسانه براي نماياندن زندگي سراسر آميخته با رنج، محنت، سرگرداني و بي پناهي يهوديان به كار رفت و به تدريج زمينة ذهني ضرورت تلاش براي رهايي يهوديان صهيونيست را در اواخر قرن دوازدهم ش./ نوزدهم م. فراهم آورد.

ادبيات صهيونيستي تنها به ترسيم چهرة يهوديان يا يهوديان ناراضي نپرداخته، بلكه گاه كوشيده است چهره اي نيك و انساني از يهوديان به دست دهد تا آنان راه كسب امتيازات اجتماعي بيشتري را بازيابند و آن را براي ظهور صهيونيسم به كار گيرند. درمجموع، ادبيات صهيونيستي كوشيده است تا با رواج همبستگي يهوديان جهان، مبارزه با تبليغات ضدصهيونيستي، رنج و ستمديدگي يهوديت را به تصوير كشد و به پندار خود، وحشي گري اعراب عليه يهوديان را نمايان سازد و به ترويج انديشة برتري قوم يهود بپردازد.

شخصيت هاي صهيونيستي

شخصيت ها و نخبگان بسياري در پديد آمدن صهيونيسم نقش داشته اند. در ذيل به نام برخي شخصيت هاي سياسي كه دراين زمينه سهم بيشتري از ديگران داشته اند و نيز به عمدة فعاليت آن ها اشاره شده است:

1. هرتصل: وي كه بنيانگذار سازمان جهاني صهيونيسم و پدر صهيونيسم به شمارمي رود، در بوداپست مجارستان به دنيا آمد و در ادلاخ اتريش جان سپرد. هرتصل در هجده سالگي به وين رفت و به تحصيل حقوق پرداخت. وي پس از پايان تحصيلات، به جاي كار وكالت، پا به دنياي ادبيات و مطبوعات گذارد. در اين دوره، او به تأثير از موج تازة يهودستيزي در روسيه، لهستان و برخي كشورهاي اروپايي درپي مطالعه كتاب «مسأله يهودي» و نيز به دنبال مشاهدة قضية دريفوس به اين نتيجه رسيد كه تنها راه حل پايان يافتن يهودآزاري، گردآوردن يهوديان جهان در يك سرزمين است. هرتصل اين نظريه را در كتاب دولت يهود (چاپ 1275 ش./ 1896 م.) كه در اصل نامه اي به خاندان روچيلدها است، مطرح كرد و يك سال بعد، نخستين كنگرة جهاني صهيونيسم را در شهر بال سوئيس تشكيل داد (the Bale Declaration conferenc) كه هدف آن، ايجاد موطني براي يهوديان در فلسطين بود؛ در حالي كه خود به يهوديت ايمان نداشت، به شعائر مذهبي بي اعتنا بود، زبان عبري نمي دانست و به فرهنگ غربي خويش مباهات مي كرد.

2 . روچيلد: Edmond Rothschild (Rotschild) اعلامية (1296 ش./ 1917 م.) دولت انگليس، دربارة لزوم تأسيس دولت يهودي در فلسطين (= اعلاميه بالفور) با عبارت «لرد روچيلد عزيزم!» آغاز مي شود كه خود نشان از سهم ويژه و مؤثر بارون ادموند روچيلد (متوفي 1313 ش./1934م.) در تولد و حيات صهيونيسم دارد؛ همچنين او مشهور به «پدر اسكان يهوديان در فلسطين» است. اين عنوان به پاس تلاش مستمر وي در خريد زمين و املاك اعراب فلسطيني و هزينه كردن يك ميليون و ششصد هزار ليرة استرلينگ براي احداث دهكده هاي مهاجرنشين در فلسطين به او داده شد. ادموند روچيلد به خانواده ا ي ثروتمند و يهودي الاصل تعلق داشت كه از راه صرافي و بانكداري به ثروتي افسانه ا ي دست يافت، تا جايي كه اعضاي خانواده روچيلدها به سلاطين مالي مشهور شدند. اين خانوادة ثروتمند به پاس خدمات مالي شان به دولت اتريش ازسوي آن دولت به لقب «بارون» مفتخر شدند. سهم ادموند روچيلد در شكل گيري اسرائيل نيز بسيار است. او دراين باره اعتراف مي كند:

«بدون من صهيونيست ها هيچ كاري نمي توانستند انجام دهند.»

دولت اسرائيل نيز به منظور قدرداني از خدمات وي، نام او را بر يكي از بلوارهاي تل آويو نهاده است.

3. وايزمن: وي برجسته ترين رهبر صهيونيستي پس از هرتصل است. خدمات او به نيروي دريايي بريتانيا، زمينه را براي پذيرش نظريه هايش دربارة لزوم تأسيس يك دولت يهودي در فلسطين، نزد مقام هاي انگليسي و نيز براي صدور اعلاميه بالفور فراهم آورد. وي پس از هرتصل، به رهبري سازمان جهاني صهيونيسم و سپس به رياست آژانس يهود در فلسطين و سرانجام به رياست جمهوري اسرائيل (= نخستين رئيس جمهور اسرائيل) برگزيده شد.

4. شافتسبري: وي يكي از برجسته ترين رجال سياسي بريتانيا و نيز برادر همسر پالمرستون، نخست وزير اسبق انگليس بود. وي رياست صندوق كشف فلسطين را برعهده داشت و به پيشنهاد او، نخستين كنسولگري انگليس در بيت المقدس تأسيس شد. شافتسبري بر پاية اين استدلال كه هر ملت بايد داراي وطن باشد و سرزمين كهن از آنِ ملت كهن است، مشوق نظري و عملي مهاجرت يهوديان به فلسطين گرديد.

5 . ديزرائيلي: اين سياستمدار و نويسندة يهودي الاصل انگليسي در 1216 ش./ 1837 م. به عضويت پارلمان و سپس به رهبري مجلس عوام و حزب محافظه كار انگليس درآمد و آن گاه به نخست وزيري انگليس رسيد. ديزرائيلي بار دومي كه به نخست وزيري بريتانيا رسيد، ورود يهوديان به پارلمان آن كشور در كسوت نمايندگي را قانوني ساخت و مهم تر از آن، به ابتكار شخصي خويش، سهام ترعه (كانال) سوئز را پس از دريافت وام چهار ميليون ليره ا ي از «بارون ادموند روچيلد»، از «خديو مصر» خريد و آن را در اختيار دولت انگليس قرار داد و بدين سان سلطة انگليس را بر مصر، فلسطين و صحراي سينا فراهم آورد. چهل سال بعد، دولت بريتانيا به پاس قدرداني از زحمات او و ديگر صهيونيست ها، فلسطين را به عنوان سرزمين يهوديان درنظر گرفت؛ بنابراين تأثير ديزرائيلي در شكل گيري دولت يهود غيرمستقيم، ولي اساسي بود.

6. اسرائيل بير: (Israe Beer) كه در سال 1223 ش./1842م. به «پل جوليوس رويتر» تغيير نام داد. او در 1195 ش./ 1816 م. به دنيا آمد و در سيزده سالگي از آلمان به انگليس مهاجرت كرد. وي به تدريج به فعاليت هاي خبري علاقه مند شد و سرانجام در 1228 ش./ 1849 م. مؤسسه اي براي گردآوري خبر در فرانسه و بلژيك تأسيس كرد تا آلمان را به خطوط تلگراف آن دو كشور متصل كند. بيست و پنج سال بعد، اين مؤسسه به يك خبرگزاري بي رقيب تبديل شد و اين گونه رويتر به ثروت و شهرتي فراوان دست يافت. وي از نخستين كساني است كه در اواسط قرن دوازدهم ش./نوزدهم م. با خريد زمين در فلسطين، سنگ بناي دولت غاصب و اشغالگر اسرائيل را گذارد؛ همچنين با در اختيارداشتن سازمان بزرگ خبري رويتر، بيش از هر يهودي ديگر به شكل دهي صهيونيسم كمك كرد.

ماركسيسم و كمونيسم:

يكي ديگر از عوامل شكل گيري صهيونيسم، ماركسيسم و كمونيسم است. برخي از شواهدي كه دراين زمينه مورد استفاده قرار مي گيرد، عبارت است از:

الف. در عقايد كارل ماركس (متوفي 1262 ش./1882 م.) كه يك يهودي بوده است، آلمان كشوري به شمار مي رود كه گرفتار انقلاب كارگري خواهد شد و يهوديان در آن انقلاب، همانند انقلاب هاي گذشته بشري، نيروهاي پيشرو خواهند بود. صهيونيست ها به تأثير از ماركس، ملت برگزيدة خداوند، يعني يهوديان را همواره عامل هر حركت پيشروانه و مترقيانه به حساب مي آوردند. به عقيدة آنان، اين نقش پيشتازي در جريان تولد و رشد كمونيسم و نيز در فرآيند برپايي و پيروزي انقلاب كمونيستي روسيه وجود داشته است؛ زيرا بيشتر اعضاي كادر مركزي حزب كمونيست شوروي سابق مانند «تروتسكي» يهودي بوده اند. افزون بر اين بسياري از رهبران صهيونيستي مانند «بن گوريون» از روسية تزاري ـــ كه نخستين كشور كمونيستي جهان بوده است ـــ برخاسته اند.

ب. صهيونيست ها مانند كمونيست ها از ماترياليسم تاريخي ماركس در تحليل گذشته و آينده خود سود مي جويند. به گمان صهيونيست ها، دوران كمون اوليه، جلوة روزگار يهوديان پيش از حضرت يعقوب (ع) است. در دورة برده داري، برده داران غيريهودي مانند فرعون، يهوديان را به بردگي گرفتند. در دوران فئوداليسم و سرمايه داري، زمين داران و سرمايه داران غيريهودي بر مسند قدرت باقي ماندند و يهوديان را به سوي كارهاي كم ارزش و پستي مانند صرافي سوق دادند. «در اينجا بود كه يهود لازم [ديد] كه با انقلاب كمونيستي، رقبا را از ميدان به در كرده و با ايجاد يك حزب نيرومند تمامي قدرت اقتصادي و سياسي و اجتماعي را به دست گيرد.»

به هرجهت كمونيسم، جهان را با ديدگاه مادي محض تفسير مي كند، دين را افيون توده ها مي داند، عواطف و احساسات و اخلاق را روبنا مي شمارد، حركت تاريخ را براساس جبر تشريح مي كند، شيرازة جامعه را بر اقتصاد قرار مي دهد، براي دستيابي به هدف از هر وسيله اي بهره مي برد و طبقات و نه شخصيت ها را تاريخ ساز مي داند، صهيونيسم نيز معتقد است:

1. ثروت، پايه و اساس حكومت ها است؛ درنتيجه جهان را بايد از دريچة سكه و سرمايه ديد.

2. ايمان مذهبي را بايد ريشه كن و به جاي آن، ارقام و اعداد را جايگزين كرد.

3 . سياست، هيچ وجه مشتركي با اخلاق ندارد و حكومت اخلاقي محكوم به

شكست است.

4. بي گمان يهوديان براساس مشيت الاهي به آقايي و سروري جهان مي رسند.

5. طلا، برترين نيروي محرك جهاني، در دست يهوديان است.

6. از مكر، تزوير و خيانت براي نيل يا نزديك شدن به هدف مي توان سود برد.

7. هيچ تحولي بدون دخالت و نظارت پرقدرت و نفوذ وافر يهوديان انجام نمي شود.

ملي گرايي

ناسيوناليسم يا ملي گرايي جديد، محصول انقلاب كبير فرانسه و يكي از آثار تمدن نوين غرب است. پس از انقلاب كبير فرانسه، ميل به وطن خواهي و آرمان هاي قومي در مليت ها و اقليت هاي ديني، چون يهوديت، افزايش يافت؛ ازاين رو صهيونيسم را نمي توان فرزند درد و رنج يهوديان دانست؛ بلكه اگر به يهوديان آزار و آسيبي نيز نمي رسيد، باز هم تولد صهيونيسم بر پاية رشد ناسيوناليسم غربي اجتناب ناپذير بود. هرتصل نيز با بيان اين «مسألة تشكيل حكومت يهودي بيش از آن كه مسأله اي مذهبي يا اجتماعي باشد، مسأله اي ملي است»، بر تأثير فزايندة ملي گرايي در خلق صهيونيسم تأكيد مي ورزد؛ همچنين «مارتين بوبر»، يكي از بزرگ ترين مناديان يهود در قرن حاضر، بر ويژگي ناسيوناليستي صهيونيسم اشاره مي كند. افزون بر اين، «آلبرت اينشتين» از زيان هاي گسترش ناسيوناليسم بر يهود بيمناك بود.

اين اعتقاد كه يهوديت در روح جمعي و گروهي، زبان و دشمن و سرزمين مشترك ريشه دارد، همواره ميان يهوديان وجود داشته است؛ ولي يهوديان در گذشته به بهره گيري از اين عناصر براي خلق دولت يهود قادر نبوده اند. سرانجام گروهي با تأكيد بسيار بر عناصر ناسيوناليستي يهود، زمينه هاي ظهور صهيونيسم و تأسيس دولت يهودي را فراهم آوردند؛ البته ظهور ليبراليسم كه ميل به آزادي و برابري را شدت مي بخشد، در بهبود وضع عمومي، اجتماعي و سياسي يهود و ظهور ناسيوناليسم يهودي (= صهيونيسم) تأثير بسزايي داشته است.

امروزه برخي انديشمندان، عناصري را كه يهوديان افراطي يا صهيونيسم، به عنوان عناصر تشكيل دهندة دولت يهود مطرح مي كنند، مورد ترديد جدي قرار داده اند؛ زيرا:

1.صهيونيسم، جرياني غيرديني است؛ ازاين رو نمي تواند با تكيه بر عناصر سازندة دين، به حيات خود مشروعيت بخشد.

2. يهود، يك نژاد نيست، بلكه يك دين است؛ آن هم ديني كه پيروان پراكنده اش در هيچ نقطة جهان داراي اكثريت جمعيتي نبوده اند.

3. يهود، يك ملت نيست؛ زيرا يهوديان از عناصر تشكيل دهندة ملت، مانند زبان و دشمن مشترك برخوردار نيستند.

4. صهيونيسم با طرح قوم برگزيده بودن يهود درپي سلطه بر جهان است؛ در حالي كه برتري و برگزيدگي راستين نيز نمي تواند وسيله اي بر مشروعيت بخشيدن به رفتار سلطه گرايانه باشد.

5. اگر فلسطين قبله گاه ويژة يهوديان است، پس چرا بيشتر يهوديان آن را نمي شناخته و حتي دربارة موقعيت جغرافيايي آن نيز بي اطلاع بوده اند؟

6. ناسيوناليسم صهيونيستي به شكلي افراطي درآمده است و بشر امروز به هيچ رو پذيراي تحمل ناسيوناليستي نيست كه براي تحقق هدف هاي خويش، به كشتار، خشونت، ازدواج قومي و رفتار ناپسند دست مي زند.

قوم برگزيده

تفسير و نگرش خاص صهيونيست ها از ايدة قوم برگزيده به شكل هاي ذيل در پديدآمدن صهيونيسم دخالت داشته است:

1. براساس متون ديني يهودي، يهود قوم برگزيدة خداوند است؛ زيرا خدا به بني اسرائيل وعدة حكومت از نيل تا فرات را داده است. اين آموزه، تفسير كلام خداوند به حضرت ابراهيم (ع) است كه فرمود:

«به اخلاف تو، اين سرزمين، از رود مصر تا شط بزرگ ]يعني[ شط فرات را اعطا مي كنم.»

درواقع كتاب مقدس يهوديان، آنان را «قومي كه خداوند كيفرشان داده و در همان حال برگزيده است» معرفي مي كند؛ به ديگر سخن براساس متون ديني يهوديان، آنان عطية الاهي هستند و خداوند آنان را دوست مي دارد؛ ازاين رو آنان را از ميان مردم زمين براي ادارة حكومت جهاني برگزيده است.

انديشة مذكور در شرايط عادي و در وضعيت طبيعي به پديدآمدن صهيونيسم نينجاميده است؛ بلكه بزرگ نمايي و سياسي كردن آن، زايندة صهيونيسم است؛ زيرا:

الف. هرتصل بنيانگذار صهيونيسم فردي غيرمذهبي بود. وي اعتراف كرد كه آرا و عقايدش متأثر از مذهب يهودي نيست؛ بلكه او انسان بي ديني است. در تأييد اين اعتراف، «يوري اونري» (Uri Avnery) عضو سابق مجلس اسرائيل، بر اين نكته پاي فشرد كه بيشتر جمعيت اسرائيل، بي مذهب و حتي ضد مذهب هستند.

ب. در تفسير برگزيده شدن قوم بني اسرائيل و اعطاي حكومت نيل تا فرات به آنان ازسوي خداوند، دو نظريه مطرح است:

اول: وعدة فوق كه به بني اسرائيل داده شده، مربوط به زمان هاي گذشته است كه خانه به دوش بوده اند و پس از مدتي اين وعده (تشكيل دولت يهود) تحقق يافته است.

دوم: اين وعده مربوط به آينده است؛ بدين گونه كه يك منجي ظهور مي كند و يهوديان را به ارض موعود مي برد؛ البته هنوز آن منجي ظهور نكرده است.

2. يكي از دلايل ديگر يهوديان براي اثبات برگزيده بودن خويش، ويژگي هايي است كه به گمان آنان تنها در يهوديان وجود دارد. يهوديان گمان مي كنند كه شباهتي به ملل ديگر ندارند و نژادشان پاك ترين و خالص ترين نژادها است و به اين دليل در سراسر تاريخ از پذيرش حاكميت و سلطة هر سلطاني جز پروردگار عالم سرباز زده اند. همچنين يهوديان برآنند كه قوم يهود ملتي بي مانند است و آنان نخستين مورّخان دنيا، تنها دارندگان فرهنگ مستقل در خاورميانه و جهان، گل سرسبد آفرينش، مردمي كوشا و توانا، نخستين كاشفان حكومت جهاني خدا، نژاد برتر و ملت مقدس اند و به دليل برخورداري از اين ويژگي ها، بر ديگران مي بالند و خود را شايسته حكومت مستقل يا مسلط بر جهانيان مي دانند.

اگر هم بر فرض اين گمان و اعتقاد آنان درست باشد، به هيچ روي موجب پديدآمدن حقي براي تشكيل دولت يهود و سلطه بر جهان نمي شود. افزون بر اين، تحقيقات نوين، نخست برخورداري يهوديان از ويژگي هاي مذكور را رد مي كند و در مرحلة بعد اگر فرض شود كه اين ويژگي ها در يهود وجود دارد، اثبات وجود آن ها در همة يهوديان ممكن نخواهد بود؛ چنان كه «ساكولو» مي گويد:

«خلوص و ناآلودگي مطلق ]در يهود[ وجود ندارد.»

چگونه مي توان پذيرفت كه آلودگي در يهود نيست؛ در حالي كه يكي از زمينه هاي پديدآمدن صهيونيسم، نجات يهود از آلودگي نژادي است؟

ازاين رو «ساكولو» به عنوان يك صهيونيست، يهودياني را كه زنان غيريهودي مي گيرند، سرزنش و نفرين مي كند و مي كوشد آنان را از اين كارِ گناه آلود باز دارد.

وعده خداوند

يهوديان مدعي اند كه خداوند در كتاب هاي ديني به آنان وعده داده است كه روزي فرزندان و بازماندگان قوم برگزيده و درهمان حال پراكنده يهود از سراسر جهان را به دور كوه صهيونِ اورشليم گرد مي آورد و آنان را براي هميشه از آوارگي نجات مي دهد و در فلسطين ساكن مي كند. خداوند اين وعده را ازسوي يك منجي الاهي محقق مي سازد؛ بنابراين نتيجه مي گيرند كه بازگشت يهوديان به ارض موعود، يك آرمان مذهبي و حاكي از علاقه آنان به فلسطين و نيز نمايانگر تلاش يهوديان در همسان سازي سرنوشت هم كيشان است.

دراين زمينه صهيونيست ها جايگاه مذهبي فلسطين يا سرزمين موعود را بسيار بالاتر از آن چه هست، نشان مي دهند و از آن بهره برداري سياسي مي كنند؛ به گونه اي كه «ژنرال موشه دايان» مي گويد:

«اگر كتاب مقدس به ما تعلق دارد و اگر خود را به عنوان امت ديني كتاب [مقدس] تلقي مي كنيم، بايستي تمامي سرزمين هاي كتاب ]مقدس[ را در تملك خويش داشته باشيم.»

و به عقيده «روژه گارودي»، ايگال امير به امر خداوند و گروه خود، يعني جنگاوران اسرائيل، اسحاق رابين را ترور مي كند؛ زيرا رابين برخلاف عقايد ديني درپي آن بود كه بخشي از سرزمين موعود (= كرانه غربي رود اردن) را به اعراب تسليم كند.

در نقد اين عقيده مي توان گفت: اگر وعدة بازگشت به سرزمين موعود، كلام وحي باشد، آن به معناي سرزميني جغرافيايي نيست؛ بلكه اعادة صهيون به يهود، اشاره به انعقاد نوعي پيمان با خداوند است؛ ازاين رو به نظر مي رسد فلسطين هيچ گاه سرزمين موعود يهودي نبوده است. شايد ازاين رو است كه مجمع اصلاح يهوديت در 1264 ش./1885 م. اعلام كرد كه انتظار بازگشت به فلسطين را ندارد يا برخي از آنان گفته اند: آمريكا و آلمان، صهيون يهوديان است؛ البته حذف كلمه صهيون در ادعية مذهبي نيز نشان از بي پايگي اين عقيده دارد كه صهيون در فلسطين است.

بنابراين ادعاي صهيونيسم مبني بر اين كه صهيون در فلسطين است، درست نيست؛ زيرا صهيونيست ها در اواخر قرن سيزدهم ش./ اوايل قرن بيستم م. فلسطين را پس از بررسي و رد مناطقي چون سورينام، كنيا، اوگاندا، قبرس، موزامبيك، آرژانتين، كنگو، آنگولا، طرابلس (ليبي) و صحراي سينا به عنوان مكاني براي تأسيس حكومت يهود برگزيده اند. نتيجه اين كه آنان حتي به اندازة يهوديان در انديشه فلسطين نبوده اند؛ همچنين اين كه صهيون براي صهيونيست ها مهم نبوده و نيست، با اعتراف «لئو پنسكر» (Leo Pinsker)، صهيونيست مشهور به اين كه «ما فقط به قطعه زميني نياز داريم كه اعتقاد به خدا و كتاب مقدس را به آن جا ببريم» و نيز با اين اعتراف هرتصل كه تلاش او براي تأسيس دولت يهودي، يك برنامه استعماري است، روشن تر مي گردد.

افزون بر آن چه گذشت، زمينه هاي ديگري نيز در زايش صهيونيسم دخيل بوده اند كه در ذيل به برخي از آن ها اشاره مي شود.

الف. قصه دريفوس:

وي (متوفي 1314 ش./ 1935 م.) افسر يهودي ارتش فرانسه بود كه در 1273 ش./ 1894 م. متهم به تحويل مدارك نظامي محرمانه و مهمي به آلمان شد. او در همين سال دستگير، محاكمه و به حبس ابد محكوم شد؛ولي در 1278 ش./ 1899 م. تبرئه و در 1285 ش./ 1906 م. به خدمت فراخوانده شد. اين ماجرا از يك سو موج تازه اي از يهود آزاري و ازسوي ديگر يهودگرايي را در اروپا شدت بخشيد؛ اگرچه ماجراي دريفوس نزاعي ميان گروه هاي چپ و راست فرانسه تلقي مي شد، ولي صهيونيسم، آن را به عنوان يكي از مظاهر آزار و ستم بر يهوديان مطرح كرد. همين ماجرا، اثري عميق بر افكار هرتصل گذاشت؛ به گونه ا ي كه وي را به يافتن راه حلي اساسي براي رهانيدن و نجات يهوديان از ظلم و ستم كشاند. درپي آن، وي طرح تأسيس يك كشور يهودي را به عنوان راه حلي براي نجات يهوديان از يهودآزاري در كتاب «يهود و دولت» خويش به دست داد.

ب. نهضت هاي صهيونيستي:

از ديگر زمينه هاي ظهور صهيونيسم، تأسيس و تداوم فعاليت ها و جنبش هاي صهيوني است. از مهم ترين اين گروه ها و جنبش ها، گروه عشّاق صهيون و جنبش بيلو بودند كه در نخستين سال هاي دهة 1260 ش./1890م. در روسيه پديد آمدند و به سرعت در كشورهاي ديگر گسترش يافتند.

جنبش بيلو، متأثر از آرا و نظريه هاي پنسكر، رهبر عشاق صهيون بود؛ اما رنگ صهيونيستي بيشتري در مقايسه با عشاق صهيون داشت؛ به گونه اي كه نخستين مهاجرت گروهي به فلسطين از ابتكارات اين جنبش است. درمجموع، نتيجة تلاش هاي حدود پانزده سالة گروه عشاق صهيون و جنبش بيلو، ظهور هرتصل و نگارش كتاب «دولت يهود» است. هرتصل براي نيل به هدف تأسيس كشور يهودي، جنبش ها و سازمان هاي پراكندة صهيونيستي را در كنفرانس بال، زير چتر سازماني واحد (= سازمان جهاني صهيونيسم) گردآورد.

ج. ملتي فرومايه:

اروپاييان به يهوديان با نگاهي منفي مي نگريستند. از نظر آنان، يهوديان موجوداتي پست، ملتي فرومايه، استثمارگران اصلي اقتصاد اروپا، ناتوان در همساني با ديگران، نژادي با زاد و ولد فراوان و عناصري فقير و انگل بودند و به عقيدة بالفور، آنان دشمناني بودند كه حضورشان در تمدن غرب به فلاكت آن مي انجامد؛ بنابراين اروپاييان، تاب تحمل آن ها را نداشتند و برآن شدند تا يهوديان را از اروپا اخراج و در يك سرزمين خارجي مانند فلسطين ساكن كنند. دراين صورت يهوديان فقير و انگل با حراست از كانال استراتژيك سوئز به ابزار سودمند براي غرب مبدل مي شدند.

د. ناهمزيستي:

زندگي اجتماعي يهوديان در اروپا، با مشكلات و موانعي همراه بود. يكي از اين مشكلات و موانع اين بود كه يهوديان توانايي هماهنگي و همساني با جامعة غرب را نداشته و براي پاسداري از آداب، سنن و عقايد يهودي علاقه اي از خود نشان نمي دادند و چون ناچار بودند، توان و نيروي خويش را در بهسازي، عمران و آباداني تمدن غرب ـــ تمدني كه در آن عنصري بيگانه بودند ـــ به كارگيرند، هيچ گاه خشنود نبوده اند؛ ازاين رو به سوي نظرية تأسيس دولت مستقل يهودي ـــ كه مي توانست آنان را از شر غرب رهايي بخشد ـــ گرايش يافتند.

ه. حفظ هويت ديني:

در دوره رنسانس و انقلاب صنعتي غرب، حصار زندگي گتويي يهوديان فروريخت. اين امر رويارويي و برخورد يهوديان با فرهنگ غيرخودي و تضعيف عقايد ديني را درپي داشت و از قدرت پاسخ گويي يهوديت به نيازهاي نوين مردم يهودي كاست؛ درنتيجه گروهي كه به ظاهر درپي حفظ هويت ملي و مذهبي يهود بودند، تحت تأثير عوامل گوناگون و به ويژه نفوذ استعمارگران، به سياسي كردن يهوديت، يعني آفرينش صهيونيسم پرداختند. در دستيابي به اين هدف، حفظ انسجام نسبي يهوديان و ممانعت از تفرقه آن ها ضروري بود.

و. تحولات اجتماعي غرب:

تحولات اجتماعي در غرب پس از عصر نوزايي، به گسترش حقوق مدني و ترويج آزادي هاي سياسي و توسعة شعارهاي برابري و برادري همگاني انجاميد. اين موضوع به يهوديان امكان داد تا در پرتو فضاي ايجاد شده به تقويت عناصر ناسيوناليستي يهوديت، همچون: نژاد، خون، مذهب، وطن و زبان يهودي بپردازند؛ براي نمونه بسط و رشد آزادي سياسي سبب دست كشيدن يهوديان آلماني از زبان محلي «يديش» و روي آوردن به زبان عبري گرديد. خلاصه اين كه بهره گيري از عناصر ناسيوناليستي براي خلق صهيونيسم در پرتو گسترش حقوق مدني غربي به وقوع پيوست.

ز. شكست دشمن:

تجزيه و نابودسازي امپراتوري عثماني از اهداف استعمارگران بود؛ زيرا تجزية يك امپراتوري مسلمان، افزون بر اين كه شكست دشمن و حريفي ديرينه به شمار مي رفت، بازار مصرف، مواد اوليه و موقعيت اقتصادي نويني را براي يكايك استعمارگران ــــ به ويژه بريتانيا به عنوان بزرگ ترين دولت استعماري ـــ فراهم مي آورد. به اعتراف سرهنگ «جورج گاولر» (George Gauler)، حاكم انگليسي استرالياي جنوبي، فلسطين به عنوان محور، مركز عصب و قلب دنيا است؛ بنابراين تصرف و تصاحب آن ازسوي هريك از كشورهاي رقيب، ضربه اي هولناك بر پيكر بريتانيا وارد مي كرد.

ح. انديشة ملت ارگانيك:

ترويج انديشة ملت واحد، در باروري صهيونيسم سهيم بوده است. در ترويج و تزريق اين انديشه، كساني مانند: «اسحاق نيوتن»

(Issac Newton) و «روسو» ( (Rousseau داراي سهم بزرگي هستند. در نوشته هاي «كانت» (Kant) و «فيخته» (Fichte) نيز يهوديان به عنوان يك ملت اندام وار (ارگانيك) يا واحد معرفي شده اند. كوشش هاي آنان به نگارش كتاب سرزمين جلعاد (چاپ 1259 ش./1890 م.) و تولد سرود هاتيكوه ((Hatikvah به معناي اميد منجر شد كه اولي بر لزوم اسكان يهوديان در يك سرزمين معين پاي مي فشرد و دومي بر حركت صهيونيسم به سوي فلسطين.

بديهي است عوامل ديگري همچون: نقش مهاجرت هاي يهوديان به نقاط گوناگون جهان، تحريف متون ديني و سكوت روحانيان مذهبي و نيز خاموشي و بي تفاوتي مسلمانان و حكومت هاي اسلامي در پديدآمدن صهيونيسم را نبايد به فراموشي سپرد.

تا كنفرانس بال در 1277 ش./1898 م. زمينه هاي ذهني و فكري انديشة يك دولت صهيونيستي فراهم آمد. پس از آن حركت هاي عملي و عيني قابل توجهي ازسوي صهيونيست ها براي تأسيس يك دولت يهودي آغاز و به انجام رسيد كه به برخي از مهم ترين آن ها مي پردازيم:

منشور گرايي

فاصلة زماني ميان كنگرة اول (1276 ش./1897 م.) تا كنگرة هشتم (1286ش./1907م.) صهيونيست ها، مرحلة نخست ديپلماسي صهيونيستي در نيل به تشكيل دولت يهودي را دربر مي گيرد كه طي آن، تلاش هاي ديپلماتيك وسيعي براي اجراي اعلامية كنفرانس بال (The Bale Declaration conference) صورت گرفت. به اين دوره ـــ كه به تلاش براي كسب مجوز (منشور) از سلطان عثماني به منظور تأسيس يك دولت يهودي در فلسطين محدود شد ـــ «دوران منشور» و به طرفداران آن، «منشورگرايان» لقب داده اند.

اعلامية كنگره بال كه از يك مقدمه و چهار ماده تشكيل مي شد، تأسيس كشوري يهودي در فلسطين را هدف صهيونيسم اعلام كرد. كنفرانس مزبور براي تحقق اين اهداف، راه هاي ذيل را پيشنهاد كرد.

1. تسريع ]در[ مستعمره كردن فلسطين ازسوي كارگزاران كشاورزي و صنعتي يهود به روال مناسب.

2.سازماندهي و گردآوري تمامي يهوديان به وسيلة مؤسسات خاص محلي و بين المللي، متناسب با قوانين كشور.

3. تقويت و بارور كردن احساسات و وجدان ملـّي يهود.

4. برداشتن گام هاي مقدماتي مورد لزوم جهت كسب رضايت حكومت ]عثماني[ براي رسيدن به هدف صهيونيسم.

ماده اول و چهارم اعلامية بال، لزوم دست زدن به اقدامات ديپلماتيك را براي تحقق هدف تشكيل دولت يهودي مورد تأكيد قرار داد؛ البته پيش از برپايي كنفرانس بال، فعاليت هاي سياسي چندي براي قانع ساختن سلطان عثماني به منظور مهاجرت يهوديان به فلسطين به عنوان بستر لازم براي برپايي دولت يهودي صورت گرفت؛ از آن جمله:

الف. گروهي از عشّاق صهيون در 1260ش ./ 1881 م. از دولت عثماني خواستند كه به يهوديان اجازة مهاجرت به فلسطين داده شود.

ب. لاورنس اليفانت Laurence oliphant)) ، صهيونيست انگليسي در 1261 ش./ 1882 م. از طريق سفير آمريكا در عثماني، از سلطان عثماني، سفر و مهاجرت يهوديان به فلسطين را تقاضا كرد.

ج. سر ساموئل مونتاگو( (Sir Samuel montagu، صهيونيست سرمايه دار انگليسي در 1272 ش ./ 1893م. تقاضايي را با امضاي مسوولان اجرايي و دبيران شاخه هاي عشّاق صهيون، براي سلطان عثماني فرستاد كه در آن، خواهان لغو ممنوعيت مهاجرت يهوديان به فلسطين و خريد زمين ازسوي آن دولت شد.

د. همچنين هرتصل در 1275 ش./ 1896 م. و برخي ديگر از رهبران انگليسي صهيونيسم، مانند اسرائيل زانگويل «Israel Zangwill» و هربرت بنت ويج

(Herbert Bentwich) به پايتخت كشور عثماني مسافرت و خواسته هاي صهيونيسم را مطرح كردند؛ اما سلطان عبدالحميد همة درخواست هاي مذكور را رد كرد.

پس از آن كه اقدامات سياسي هرتصل و ديگر رهبران صهيونيسم در جلب نظر مساعد سطان بي نتيجه ماند، آنان كوشيدند تا حمايت عملي دولت هاي غربي را از تلاش هاي ديپلماتيك خويش به دست آوردند. ويليام دوم ـ قيصر آلمان ـ نخستين رييس يك كشور اروپايي بود كه مورد استفاده و بهره برداري صهيونيست ها براي جلب نظر سلطان عثماني قرار گرفت؛ ولي اين بار نيز صهيونيست ها پاسخي دلخواه از سلطان دريافت نكردند. در برابر، قيصر آلمان آنان را مورد حمايت مالي و سياسي دولت خويش قرار داد. ملاقات هرتصل در 1280 و 1281 ش./1901 و 1902 م. با سلطان نيز نتيجه اي درپي نداشت؛ ازاين رو صهيونيست ها بيش از گذشته از دستيابي به فلسطين از طريق تلاش هاي سياسي نااميد و سرخورده شدند؛ ازاين رو انديشة مهاجرت به مكاني غير از فلسطين يا «صهيونيسم بدون صهيون» مطرح شد. با اين همه، سه سال پس از مرگ هرتصل (1286 ش./1907 م.)، هم چنان تلاش هاي ديپلماتيك براي تأسيس يك دولت يهودي ادامه يافت.

عملگرايي (Pragmatism)

مرحلة دوم ديپلماسي صهيونيستي، از 1286 ش./1907 م. آغاز و در 1293 ش./ 1914م. به پايان رسيد. ديپلماسي جديد، همانند ديپلماسي پيشين فعال نبود؛ زيرا اقدامات عملي نيز براي نيل به هدف صهيونيستي به كار گرفته شد و اين موضوع به كاهش فعاليت هاي ديپلماتيك گذشته انجاميد؛ به ديگر سخن، از كنگرة هشتم صهيونيستي (1286 ش./1907م.) اين انديشه كه «پيش از گرفتن منشور از سلطان عثماني، نبايد فعاليت عملي براي مستعمره ساختن فلسطين آغاز شود»، جاي خود را به ضرورت نفوذ و رخنة تدريجي و عملي بدون كسب مجوز در فلسطين، با هدف در دست گرفتن حيات اقتصادي به عنوان مهم ترين راه براي استعمار كامل سپرد. چنين تحولي به معناي پايان عمر منشورگرايان به رهبري هرتصل و هوادارانش و آغاز حيات سياسي عمل گرايان به رهبري كساني چون «حيم وايزمن» بود.

افزون بر اين، از 1287 ش./1908 م. راه براي اجراي نقشه هاي عملگرايان بيش از گذشته فراهم آمد؛ زيرا نخست اين كه عبدالحميد بن عبدالحميد، سي و چهارمين سلطان امپراتوري عثماني، در 1287 ش./1908 م. ازسوي ترك هاي جوان از سلطنت خلع شد و دوم با انقلاب ترك هاي جوان و بركناري سلطان، ترك هاي جوان ادارة كشور را در دست گرفتند؛ درحالي كه آنان حساسيتي به توسعه طلبي صهيونيست ها نشان ندادند؛ بلكه به افزايش همكاري با آنان دست زدند و سوم، گسترش سياست هاي نژاد گرايانة پان تورانيستي (پان تركيسم)، موجب توسعة نارضايتي اعراب عثماني و كاهش مشروعيت امپراتوري نزد آنان شد. چنين اوضاع و احوالي، موقعيتي مناسب براي اجراي نقشه هاي صهيونيسم پديد آورد.

مهم ترين برنامة صهيونيست هاي عملگرا، اتخاذ و اجراي شيوه اي گام به گام براي افزايش مهاجرت يهوديان به فلسطين و فراهم آوردن شرايط اسكان آنان و سرانجام ساختن دهكده هاي يهودي به هم پيوسته و خلع يد و اخراج و راندن اعراب از ديار و كاشانة خويش بود. تحقق اين هدف، بدون خريد يا تصاحب زمين اعراب فلسطيني كه وسيله اي براي فراهم ساختن غذا و اسكان به شمار مي رفت، امكانپذير نبود. به همين دليل سازمان جهاني صهيونيسم در 1288 ش./1919 م. «شركت توسعة ارضي فلسطين با مسووليت محدود» را پي ريزي كرد كه بعدها به كارگزار اصلي خريد زمين براي صندوق ملي يهود مبدل شد. زمين هاي خريداري شده به هيچ كس حتي يهوديان فروخته نمي شد؛ بلكه به آنان اجاره داده مي شد؛ البته اجاره كنندگان، حق واگذاري به غير را نداشتند.

با وجود مخالفت اعراب شهرهاي اورشليم، نابلس، حيفا، طبريه و ديگر مردم، صهيونيست ها با كمك ترك ها و حمايت انگليس، زمين هاي بيشتري خريدند و حتي اجازة ثبت قانوني و رسمي آن ها را نيز در 1292 ش./ 1913 م. از دولت عثماني دريافت كردند. صهيونيست ها براي تثبيت و مشروعيت بخشيدن به اقدامات خود، به تأسيس دو روزنامه و چند مجلة عبري، احداث شهر تل آويو در 1288 ش./ 1909 م. ساخت مدرسه، دبيرستان و كالج حيفا در 1291 ش./1912 م. و مهم تر از همه به تشكيل گروه شبه نظامي «هاشومير» در 1288 ش./1902 م. پرداختند و با كمك ترك ها آن را مسلح كردند. شعار اين سازمان شبه نظامي كه سهمي عمده در تأسيس اسرائيل داشت، اين بود:

«يهودا با خون و آتش سقوط كرد و باري ديگر با خون و آتش قيام خواهد كرد.»

ملي گرايي عربي و تركي

يكي ديگر از زمينه هاي پيدايش اسرائيل، ازهم گسستن پيوندها و وحدت اعراب و تركان است كه حاصل تأكيد روز افزون آنان بر ناسيوناليسم عربي و تركي بوده است، البته تأثير زيانبار ناسيوناليسم عربي بيش از ناسيوناليسم تركي بود؛ زيرا ترك ها به رغم پافشاري بسيار بر بسط مؤلّفه هاي ناسيوناليسم تركي، به حفظ يكپارچگي امپراتوري علاقه مند بودند؛ اما تلاش آنان در تحميل فرهنگ و زبان تركي، اعدام برخي از رهبران جنبش هاي ناسيوناليستي عرب (چون سركوب رهبران ناسيوناليست دمشق و بيروت ازسوي جمال پاشا)، ناتواني آنان در حفظ تماميت ارضي و دفاع از سرزمين هاي عرب نشين (مانند اشغال ليبي و مراكش توسط ايتاليا و فرانسه) و نيز گرايش به نهادهاي پيش از اسلام، انديشة جدايي كامل از عثماني را در ذهن اعراب قوت بخشيد.

ناسيوناليسم عرب از آغاز تا تكامل، اين مراحل را پشت سرگذارده است:

«در آغاز بيداري عرب نوعي پاسخ به سلطة نظامي امپرياليسم اروپا بر بخش هاي عرب نشين عثماني ]و واكنش عليه[ سياست هاي غربي تنظيمات و شيوة استبدادي سلطان عبدالحميد بود در مرحلة

بعد خواستار اعطاي خود مختاري داخلي به اعراب و ايجاد حكومت غيرمتمركز] حكومت دو مليتي و دو نژادي ترك و عرب[ بودند اما در مرحلة سوم كه با اجراي ] گسترده[ سياست پان تورانيسم و سركوب شديد اعراب و نيز آغاز جنگ جهاني و ضعف روز افزون عثماني در دفاع از قلمرو عربي همراه بود، ناسيوناليست هاي عرب به تدريج خواستار جدايي كامل از امپراتوري عثماني و استقرار يك حكومت واحد عربي شدند.»

افزون بر اين، تركان و اعراب براي از ميدان به دركردن رقيب، خود را نيازمند به حمايت مالي و سياسي صهيونيست ها و انگليسي ها مي ديدند. اين موضوع به تضاد رو به رشدي كه ميان اعراب و تركان پديد آمده و آنان را ناتوان ساخته بود، شدت بخشيد؛ تضادي كه زمينة رخنه و سوء استفادة صهيونيست ها و حاميان شان را فراهم مي كرد. بهر ه برداري هاي صهيونيست ها از اين وضعيت عبارت بود از:

1. پس از روي كار آمدن «انور پاشا»، نفوذ صهيونيست ها در تركان افزايش يافت؛ به گونه اي كه يك سال بعد، از سيزده وزير كابينة «سعيد حليم پاشا»، چهار وزير كار و امور اجتماعي (پساريا افندي)، بازرگاني و كشاورزي (نسيم مازلياح)، پست و تلگراف (اوسقمان افندي) و دارايي (جاويد بيك) يهودي بودند؛ در حالي كه در همين كابينه، تنها يك وزير عرب (سليمان بستاني) حضور داشت.

2. برخي از مسلمانان عضو فراماسونري به انجمن مخفي(تأسيس 1254 ش./ 1875م.) پيوستند كه نخستين تلاش سازمان يافتة ناسيوناليسم عربي عليه تركان عثماني بود. اين انجمن در برانگيختن حس عربيت و گسترش روحية ناسازگاري با پان تركيسم سهمي بسيار داشت. فراماسونري نيز به اعتراف صريح پروتكل هاي 1، 3، 5، 9،10، 11، 12 و 15 صهيون، ساخته و پرداختة يهوديت جهاني است؛ به علاوه دريافت مجوز ثبت قانوني زمين هاي خريداري شده ازسوي يهوديان، بيش از پيش اعراب را به لزوم همكاري با انگليسي ها و صهيونيست ها سوق داد؛ ازاين رو پيشنهاد اتحاد و همكاري ميان مسلمانان و يهوديان ازسوي اعراب مطرح و مذاكراتي انجام شد؛ البته از 1292 ش./1913م. صهيونيست ها از همكاري با ترك هاي جوان براي سركوب نهضت عربي خودداري كردند؛ زيرا به ادامة حمايت انگليس نيازمند بودند وانگليس براي از پاي درآوردن عثماني به نهضت عربي نيازمند بود.

جنگ جهاني اول

جنگ جهاني اول يا جنگ بزرگ، فرصتي طلايي براي جنبش صهيونيسم بود؛ زيرا امپراتوري عثماني، يعني مهم ترين مانع تأسيس دولت يهودي، فروپاشيد. در مقابل، انگليس پرحرارت تر از گذشته به حمايت از خواسته هاي نهضت صهيونيسم پرداخت. اين حوادث تلخ را مي توان با مروري بر برخي رويدادهاي دوران جنگ ـــ كه در زير مي آيد ـــ دريافت:

الف. در 1293ش./1914 م. انگليسي ها مذاكراتي را با حسين، شريف مكّه براي بسيج اعراب عليه تركان عثماني آغاز كردند و اين مذاكرات با آغاز جنگ جهاني اوّل با شدتي بيشتر پيگيري شد. يك ماه پس از آغاز جنگ و اندكي پس از آغاز مذاكرات ميان انگلستان (مك ماهان) و اعراب (شريف حسين)، وايزمن با بالفور و تني چند از چهره هاي دولتي انگليس ملاقات كرد و حمايت آنان و دولت انگليس را از اهداف صهيونيستي به دست آورد.

ب. در فروردين 1294 ش./ژانويه 1915 م. «مك ماهان» موافقت دولتش را با خواسته هاي «شريف حسين» اعلام كرد. در ماه هاي مه و اوت (مرداد و آبان) روابط اعراب و تركان با اعدام 32 نفر از رهبران ناسيوناليسم عرب ازسوي دولت عثماني بحراني تر شد. «هربرت سموئل» (Herbert samuel)، وزير صهيونيست دولت بريتانيا، از اين وضعيت براي تصويب طرحش در كابينة دولت، مبني بر ضرورت سيطرة انگليس بر فلسطين از راه يهودي كردن آن سود برد.

ج. در مه 1295 ش./1916 م. دولت هاي انگليس و فرانسه، با انعقاد پيمان سري «سايكس پيكو» نقشة تقسيم بلاد عربي و منطقة آسيايي دولت عثماني را ترسيم كردند. در اين نقشه، فلسطين تحت سرپرستي يك گروه بين المللي قرار مي گرفت. بااين حال، يك ماه بعد، شورش اعراب به فرماندهي «فيصل» فرزند شريف حسين، با تيراندازي، محاصره، اشغال پادگان هاي نظامي و تصرف شهرهاي مكه، طائف و جده وارد مرحلة جديد و حساس شد.

د. در بهمن 1296 ش./ نوامبر 1917 م. اعلامية شصت و هفت كلمه اي بالفور مبني بر تصميم دولت انگليس براي ايجاد يك دولت يهودي در فلسطين صادر گرديد. مذاكرات صهيونيست ها و انگليسي ها ـــ كه منجر به صدور اعلاميه مذكور شد ـــ به دور از چشم متحدان انگليس (فرانسه و اعراب) صورت مي گرفت؛ در حالي كه در همان زمان، فرانسه با ادامة همكاري و اعراب با اشغال مناطقي چون عقبه، وفاداري خود را براي تداوم اتحاد با انگليس و پيروزي متفقين به نمايش گذاشته بودند.

هـ . انگليس به رغم وعده هاي گذشته، دو ماه پيش از متاركة جنگ

(1297ش./ 1918م.) به يك گروه صهيونيستي به رياست «وايزمن» اجازة بازديد از فلسطين را داد و بي درنگ پس از آن، ادارة فلسطين را به يك حكومت نظامي تحت رياست «ژنرال اللنبي» سپرد. بااين حال در ماه نوامبر/ بهمن با ارسال تلگرافي به شريف حسين و صدور بيانية مشترك با فرانسه، هم چنان به اعطاي استقلال به اعراب تأكيد ورزيد.

حاصل حمايت هاي بي دريغ انگليس از صهيونيست ها، افزايش شمار يهوديان مهاجر به فلسطين بود كه از 5% در 1279 ش./ 1897 م. به 10% در 1297 ش./ 1918م. يعني به رقم 56000 نفر رسيد. از ديدگاه صهيونيسم، افزايش جمعيت يهوديان در فلسطين براي تشكيل دولت يهودي امري اجتناب ناپذير بود.

پيمان سايكس ـــ پيكو

در تير 1293 ش./ آوريل 1914 م. نخستين دور ملاقات و مكاتبات ميان انگليس ها و عرب هاي مخالف عثماني صورت گرفت كه نتيجة آن، آغاز مكاتبات هشت گانة «شريف حسين» و «مك ماهان» بود؛ اما انگليس بدون توجه به تعهدي كه دربارة كمك به تشكيل حكومت مستقل عربي پذيرفته بود، مذاكرات محرمانه اي را نخست با فرانسه (دي 1294ش./اكتبر 1915م.) و سپس با روسيه و فرانسه (خرداد 1295ش./1916 م.) آغاز كرد كه سرانجام به دستيابي انگليس و فرانسه به يك فرمول موقت (ارديبهشت 1295ش./ فوريه 1916 م.) و سپس تصويب فرمول دايم (پيمان سايكس پيكو) ميان سه كشور روسيه، انگليس و فرانسه دربارة تقسيم بلاد عربي امپراتوري عثماني انجاميد.

جزئيات توافق سايكس ـــ پيكو در خرداد، تير و مرداد 1295 ش./مارس، آوريل و مه 1961 م. به تصويب دولت هاي روسيه، فرانسه و انگليس رسيد و در دي / اكتبر همان سال و نيز طي سال هاي 1296 و 1297 ش./ 1917 و 1918 م. تغييرات و اصلاحاتي در آن ازسوي دول مزبور انجام شد؛ اما در مجموع، اين توافق نامه ـــ كه حاصل يازده نامة رسمي و اقدامات ديپلماتيك سه كشور بود ـــ داراي دوازده مادّه است. طرح نخستين (فرمول موقت پيمان) ازسوي «سر مارك سايكس» نمايندة پارلمان و معاون وزيرجنگ انگليس و «جورج پيكو» كنسول فرانسه در بيروت فراهم آمد؛ ولي مبادلة اسناد و همچنين تغييرات بعدي آن ازسوي «سازوف» (Sazonov)، «سرادواردگري» (Sir Edward Grey)، «پالئولوگ» (Paleologue) و ...، يعني نمايندگان سياسي سه كشور انجام شد.

براساس موافقت نامة سايكس ـــ پيكو، جهان عرب به چند بخش تقسيم و هر بخش به كشوري بزرگ واگذار شد:

1 . اردن، جنوب عراق و سوريه تا مرزهاي ايران و خليج فارس و نيز بنادر عكّا و حيفا به انگليس واگذار شد.

2 . قسمت اعظم سوريه، نوار شمالي عراق، بخش هايي از آناتولي جنوبي در اختيار دولت فرانسه قرار گرفت.

3 . آناتولي شرقي و بخش وسيعي از شمال كردستان به روسيه سپرده شد.

4 . تمام سرزمين فلسطين، جز بنادر عكّا و حيفا، منطقه اي بين المللي دانسته شد.

پيمان سايكس پيكو، كه طراحي كامل از قراردادهاي گذشتة دولت هاي استعمار گران براي تجزية عثماني و نيز مشهورترين، مهم ترين و شايد مؤثرترين آن ها به شمار مي رفت، با وعده هاي همزمان ارضي بريتانيا به اعراب و صهيونيسم، سر ناسازگاري داشت؛ زيرا به صهيونيست ها وعده دادند كه سرزمين فلسطين وطن ملّي آنان خواهدشد و به شريف مكه اطمينان دادند كه گرايش هاي ملّي گرايانة اعراب نيز به نوبة خود به رسميت شناخته خواهد شد؛ اما اين تناقض به نفع صهيونيست ها پايان يافت؛ زيرا در شرايط پس از جنگ جهاني اوّل و فروپاشي امپراتوري عثماني، صهيونيست ها بيش از اعراب براي سياست هاي استعماري انگليس سودمند بودند؛ چنان كه پيش تر، هرتصل با اين پندار كه «ما مي توانيم بخش ديوار دفاعي اروپا در برابر آسيا باشيم، ما پاسدار تمدن در برابر بربريت خواهيم بود.» اين موضوع را پيش بيني كرده بود. به هرحال، قرار دادهايي چون سايكس ـــ پيكو، راه حلّي پذيرفته شده براي طرف هاي ذي نفع به ارمغان نياورد؛ بلكه بخش مهمي از ريشه هاي منازعات بعدي و فعلي خاورميانه را در خود پرورانيد.

اعلاميه بالفور

صدور اعلامية بالفور، كه در تولّد دولت يهودي ـــ صهيونيستي اسرائيل سهمي بسيار داشت، ناشي از اشتراك منافع صهيونيست ها و انگليسي ها بود؛ زيرا از يك سو انگليس براي حفظ منافع خويش در كانال سوئز و مصر و به پاس قدرداني از كمك هاي مادي و معنوي يهوديان جهان به انگليس و اهداف جنگي آن كشور در جنگ جهاني اول و در پاسخ به تلاش هاي يهوديان آمريكا براي پيوستن آن كشور به انگليس در جنگ بزرگ و به منظور كسب حمايت يهوديان روسيه براي جلوگيري از تسليم شدن آن كشور به متحدين و نيز براي خنثي كردن توطئة آلمان در جذب و جلب پشتيباني صهيونيسم و سرانجام براي قدرداني از خدمات وايزمن در پيشبرد اهداف جنگي دولت هاي متفق، به حمايتي جدي از هدف ها و خواسته هاي صهيونيستي پرداخت.

ازسوي ديگر، در جريان جنگ جهاني اول، اميد صهيونيست ها به مستعمره كردن فلسطين از راه امپراتوري عثماني و آلمان از آن رو كه آن دو كشور به تحقق خواسته هاي صهيونيسم علاقه اي نشان نمي دادند، به يأس مبدل شد.

«به اين مناسبت صهيونيست ها درپي آن بودند تا به جانب قدرتي جهت گيري كنند كه درصورت سقوط عثماني، نقش عمده اي در تصميم گيري براي سرزمين هاي عرب به ويژه فلسطين داشته باشد. اين قدرت از نظر جنبش صهيونيسم، امپرياليسم بريتانيا بود.»

در كنار اين تحول نظري و ذهني، عملاّ اقداماتي چند صورت گرفت كه هريك در تدوين و تسريع صدور اعلامية بالفور مؤثر افتاد؛ براي نمونه:

1. روزنامة منچستر گاردين، در سرمقالة بهمن 1291 ش./نوامبر 1915 م. ضرورت تولد دولتي متحد انگليس در منطقة خاورميانه را كه «نقش خط مقدم

]در دفاع[ از آبراه سوئز و مصر را بازي كند» متذكر شد، اين مقاله تأكيد مي كند:

«تنها ملّتي كه مي تواند چنين دولت متحدي را برپا كند، ملّت يهود است.»

2. در دي 1295 ش./ اكتبر 1916 م. وايزمن در يادداشتي رسمي، طرحي را به نام «حكومتي جديد در فلسطين طبق اهداف صهيونيسم» به وزارت امورخارجه انگليس ارائه داد. اين يادداشت ـــ كه خواهان به رسميت شناختن موجوديت يهوديان مقيم فلسطين، اعطاي خودمختاري آموزشي، ديني و به آنان و نيز تشكيل يك شركت يهودي براي عمران و استعمار فلسطين بود ـــ پايه و اساس مذاكرات انگليس و سازمان صهيونيسم جهاني دربارة آينده فلسطين قرار گرفت.

3. در فروردين 1296 ش./ژانويه 1917 م. وايزمن با سايكس و در ارديبهشت 1296 ش./فوريه 1917 م. رهبران صهيونيسم با دولت ديويد جورج و بالفور و سايكس ملاقات كردند. اين ملاقات ها آغاز مباحثي بود كه به صدور اعلامية بالفور انجاميد.

4. در مهر 1296 ش./ژوئيه 1917 م. صهيونيست ها پيش نويس پيشنهادي را كه مبناي اعلامية بالفور قرار گرفت، به وزير امور خارجة انگليس تسليم كردند. در اين پيشنهاد، دولت انگليس «اعطاي خودمختاري داخلي به ملّيت يهود در فلسطين، آزادي مهاجرت يهوديان و تأسيس يك شركت مستعمره سازي ملّي يهود را به منظور اسكان مجدد يهوديان و توسعة اقتصادي كشور لازم و ضروري دانسته بود.»

سرانجام لرد آرتور جميزبالفور وزير امورخارجة انگليس در دولت ديويد لويد جورج، نامه و اعلاميه اي خطاب به «بارون ادموند جيمز روچيلد» ثروتمند يهودي و سرپرست فدراسيون صهيونيسم در انگليس صادر كرد. در بخشي از اين اعلاميه آمده بود: «دولت اعلاحضرت تأسيس يك موطن ملّي براي مردم يهود در فلسطين را به ديدة مساعد مي نگرد و بهترين تلاش هاي خود را براي تسهيل وصول به اين هدف به كار مي برد.»

اعلامية بالفور به رغم اين كه به دلايل گوناگوني مانند تناقض با تعهدات انگليس دربرابر اعراب و تعارض با قرارداد سايكس ـــ پيكو داراي اعتبار قانوني نبود و نيز با وجود مخالفت هاي عربي (چون مخالفت هفت شخصيت عربِ ساكن قاهره) و غربي(چون مخالفت مجلس اعيان و عوام انگليس) در توافق نامة فروردين 1298 ش./ژانويه 1919 م. اميرفيصل ـــ فرزند شريف حسين ـــ و دكتر وايزمن و در كنفرانس تير 1299 ش. / آوريل 1920 م. سان ريمو ــ شوراي عالي متفقين ـــ و در قرارداد آبان 1299 ش./ اوت 1920 م. سورس (Sevres) ـــ منعقده ميان تركيه و متفقين ـــ و سرانجام در مهر 1301 ش./ ژوئيه 1922 م. در مقدمه حكم قيمومت انگليس بر فلسطين ازسوي شوراي جامعة ملل مورد تأييد و تأكيد قرار گرفت. بدين سان، يكي ديگر از سنگ بناهاي نخستين پيدايش اسرائيل نهاده شد.

پيمان ورساي

كنفرانس صلح در فروردين 1298 ش. / ژانويه 1919 م. در ورساي ـــ شهري در 23 كيلومتري جنوب پاريس ـــ تشكيل شد. در شهريور / ژوئن همان سال، پيمان تأسيس جامعة ملل در كنگرة صلح ورساي به امضا رسيد. براساس مادة 22 اساسنامة جامعة ملل، مستعمرات متحدين تحت قيمومت دول متفق قرار گرفت؛ زيرا به عقيدة مؤسسان جامعة ملل، سكنة آن نقاط مردماني بودند كه در اوضاع سخت عصر حاضر توانايي اداره كردن خود را نداشتند. اقوام تابع امپراتوري عثماني نيز به درجه اي از ترقي رسيده بودند كه ممكن بود آن ها را به گونة موقت، به عنوان ملّتي مستقل شناخت به شرط آن كه نصايح و كمك يك دولت قيم، راهنماي ادارة آن ها گردد تا زماني كه خود، قادر به ادارة خويش شوند.

اختلاف انگليس و فرانسه دربارة توافق نامة سايكس ـــ پيكو (دربارة چگونگي ادارة فلسطين ازسوي يك رژيم بين المللي) و چگونگي اجراي اعلامية بالفور (دربارة وعدة يك موطن و كشور يهودي در فلسطين) به برپايي اجلاس شوراي عالي متفقين در خرداد 1298 ش./ مارس 1919 م. در سان ريمو انجاميد. سرانجام پس از مذاكرات فراوان در تير 1299 ش./آوريل 1920 م. بار ديگر دربارة بخش هاي عربي امپراتوري عثماني تصميم گيري شد كه براساس آن، سوريه و لبنان تحت سرپرستي فرانسه و عراق و فلسطين به شرط اجراي وعدة بالفور در قيمومت انگليس قرار گرفتند.

برپاية معاهدة سور، دولت عثماني تصميمات كنفرانس سان ريمو دربارة بلاد عربي را پذيرفت. پذيرش و امضاي اين معاهده ازسوي سلطان عثماني، خشم جمعي از افسران و ملي گرايان ترك، ازجمله مصطفي كمال (بعدها آتاترك) را برانگيخت. آنان در مخالفت با معاهده سور، با يونان كه براساس اين معاهده به امتيازاتي دست يافته بود، به جنگ پرداختند. نتيجة جنگ، عزل و خلع خليفة عثماني در بهمن 1301 ش./ نوامبر 1922 م. امضاي عهدنامة لوزان (LauZanne) با متفقين در مهر 1302 ش./ جولاي 1923م. و تأسيس جمهوري تركيه و نابودي امپراتوري عثماني (دي 1302 ش./ اكتبر 1923 م.) ازسوي آتاترك و هوادارانش بود. متفقين در عهدنامة لوزان، قيمومت خود را بر فلسطين، عراق، شام (لبنان و سوريه) حفظ كردند و زمام امور حجاز و ماوراي آن (عربستان سعودي فعلي) نيز به خاندان شريف حسين سپرده شد.

ماده 22 ميثاق جامعة ملل، مصوب 1298 ش./1919 م. كشورهايي را كه قرار بود در قيمومت قرار گيرند، تعيين كرد و دولت هاي قيم نيز در شوراي عالي نيروهاي متفق (تأسيس 1299 ش./ 1920 م.) مشخص شدند. شرايط قيمومت نيز ازسوي شوراي جامعة ملل در مهر 1301 ش./ژوئيه 1922 م. تصويب شد و از آذر 1302 ش./سپتامبر 1923 م. به مرحلة اجرا درآمد كه بنابر آن، فلسطين به طور رسمي در قيمومت انگليس قرار گرفت و اين، شامل بيشتر خواستة صهيونيست ها در آن زمان بود.

«سازمان جهاني صهيوني در يادداشت مورخه ]ارديبهشت 1298 ش./فوريه 1919 م.[ كه به كنفرانس صلح در پاريس تسليم نمود، خواست ها و آرزوهاي خود را با توجه به آيندة فلسطين برشمرده بود. مهم اين است كه بسياري از پيشنهادهاي اين يادداشت، پس از تجديد نظر، در طرح حكم قيمومت فلسطين گنجانده شد و پس از تجديد نظرهاي بيشتر، به وسيلة شوراي جامعة ملل تصويب گرديد دولت بريتانيا با در دست داشتن حكم قيمومت و با استفاده از قدرت امپراتوري خود و تأييد نيروهاي صهيوني، اعلامية بالفور را برخلاف ميل و علي رغم مخالفت مردم بومي فلسطين در اين كشور اجرا كرد سيستم قيمومت به طور مؤثر تنها در فلسطين به مرحلة اجرا درآمد يكي از اهداف عمدة قيمومت اجراي طرح اعلامية بالفور ]بودكه[ در مقدمة ]حكم قيمومت[ مورد تأييد قرار گرفت با تصويب قيمومت كشمكش اعراب فلسطيني و صهيونيسم بر سر فلسطين آغاز گشت.»

سيستم قيمومت

گرچه نظام قيمومت انگليس بر فلسطين در 1301 ش./1922 م. به تصويب رسيد و از 1302 ش./1922 م. به مرحلة اجرا درآمد؛ ولي انگليسي ها از 1297 ش./ 1918 م. بر فلسطين سلطه داشته اند. رفتار دولت مردان انگليسي در زمان قيمومت، در مجموع، زمينه هاي تأسيس اسرائيل را پديد آورد و حتي در دهة نخست حاكميت و قيمومت (1307 ــ 1297 ش./1928ــ1918 م.) آنان دست به كارهايي زدند كه صهيونيست ها را براي دست يابي به آرزوهاي خويش مدد رسانيدند؛ ازجمله:

1. تشويق مهاجرت يهوديان به فلسطين.

2. تسهيل فروش زمين هاي اعراب به يهوديان.

3. ايجاد سازمان هاي اجتماعي و اقتصادي يهوديان در فلسطين و جلوگيري از تشكل اعراب دربرابر اين سازمان ها.

4. آموزش نظامي يهوديان از سوي افسران انگليسي.

5. تشويق سرمايه گذاري به نفع صهيونيست ها در فلسطين ازسوي سرمايه داران امريكايي و انگليسي.

همچنين آنان با انتصاب «سر هربرت سموئل»، صهيونيست مشهور و يكي از طراحان اعلامية بالفور، به عنوان كميسر عالي انگليس بر فلسطين، به اجراي خواسته هاي صهيونيست ها بسيار مدد رسانيد. مخالفت هاي ديپلماتيك، قيام ها (مانند تير 1299 ش./ آوريل 1920 م.) تظاهرات و اعتصابات عمومي اعراب فلسطيني (چون خرداد 1304ش./ مارس 1925 م.) مانعي براي اجراي نقشه هاي انگليسي پديد نياورد.

در دورة دوم قيمومت (1317 ـ 1308 ش./1938ـ1929 م.) اختلاف مسلمانان و يهوديان بر سر مالكيت ديوار ندبه، به وقوع شورش هايي گسترده در 1308 ش./ 1929م. منجر شد. كميسيون انگليسي بررسي كنندة اين حوادث، ارسال نيروهاي اضطراري به فلسطين و تقويت سازمان پليس را توصيه كرد. چند سال بعد، موج جديدي از مهاجرت يهوديان به فلسطين آغاز گرديد كه صهيونيست ها را در نيل به افزايش جميعت و تأسيس دولت يهودي كمك كرد.

انگليسي ها به رغم جانبداري جامعة ملل از خواسته هاي عرب و نيز دگرگون شدن مبارزة ضد يهودي و انگليسي اعراب از مخالفت هاي مسالمت آميز به قيام مسلحانه و همچنين نياز به كسب حمايت اعراب در جنگ احتمالي آينده عليه متحدين و بي نتيجه كردن تلاش هاي متحدين دراين باره، حاضر به پذيرفتن خواسته هاي فلسطيني نشد.

«در سومين دورة حكومت قيمومت در فلسطين]1327ــ1318ش./1948ــ1939م.[ كه با جنگ جهاني دوم همزمان بود، انگلستان براي حفظ منافع خود در جنگ و جلب حمايت اعراب، به تدريج از تقويت صهيونيست ها دست كشيد و سعي كرد ميان دو گروه متخاصم در فلسطين نوعي سازش ايجاد كند. در اين دوره، صهيونيست ها، كه بي مهري انگلستان را [ با انتشار كتاب سفيد در 1318 ش./1939م. و اجراي مفاد آن يعني محدوديت مهاجرت و خريد زمين ازسوي يهوديان] مشاهده مي كردند، به سوي قدرت نوظهور جهاني يعني ايالات متحدة آمريكا روي آوردند.»

آمريكاييان براي گسترش نفوذ و همچنين براي برخورداري از حمايت هاي مالي و سياسي صهيونيست هاي آن كشور، به پشتيباني از خواست صهيونيست ها و تجهيز گروه هاي تروريستي براي گسترش فعاليت هاي ضد فلسطيني و انگليسي پرداختند و شبه نظاميان يهودي، با بهره گيري از خلاء تبعيد رهبران فلسطيني و حمايت آمريكا، به منافع انگليس و اعراب آسيب رسانيدند.

«بدين خاطر، بوين (Bewin) [وزير امور خارجه انگلستان] در [ارديبهشت 1326ش./ فوريه 1947م.] در مجلس عوام اعلام كرد كه نظام قيمومت قادر به حل مسألة فلسطين نيست؛ زيرا يهوديان تقاضاي پذيرش ميليون ها مهاجر را دارند و اين به زبان اعراب است ] به اين جهت[ انگلستان در حل مسأله به بن بست رسيده و دولت اعلي حضرت تصميم گرفته است كه كل قضيه را به سازمان ملل متحد ارجاع دهد.»

قيمومت انگليس بر فلسطين، ازآن رو كه حقوقي ويژه براي يهوديان فراهم آورد، به سيل مهاجرت يهوديان انجاميد؛ ولي در برابر، به افزايش سطح رفاه و پيشرفت زندگي مردم بومي منجر نشد؛ همچنين شيوة رفتار انگليس در دوران قيمومت، مغاير با مفاد اعلامية بالفور و محتواي حكم قيمومت جامعة ملل بود و حتّي برخلاف حكم قيمومت ـــ دولت قيم از ارائة خدماتي كه براي آن ها حكم قيمومت دريافت كرده بودـــ ناموفق ماند.

طرح تقسيم

در مهر 1324 ش. / ژوئيه 1945 م. حزب كارگر ـــ كه علاقة كمتري به ادامة سلطة امپراتوري انگليس بر جهان نشان مي داد ـــ در انتخابات آن كشور به پيروزي رسيد.

اين حزب در بهمن / نوامبر همان سال، با تشكيل يك كميسيون آمريكايي

ـــ انگليسي موافقت كرد و اين كميسيون خواستار جانشيني قيمومت سازمان ملل متحد بر قيمومت انگليس شد. در مهر / ژوئيه سال بعد، انگليس پيشنهاد تقسيم فلسطين به دو ايالت عرب و يهود را مطرح ساخت. در 1326 ش./1947 م. سازمان صهيونيسم جهاني نيز پيشنهادي مشابه را تصويب كرد؛ اما همة اين طرح ها به سبب مخالفت برخي جناح هاي ذي نفع به كنار گذاشته شد؛ بنابراين انگليس در تير 1326 ش./ آوريل1947 م. تصميم خود مبني بر واگذاري مسألة فلسطين به سازمان ملل متحد را به آن سازمان اعلام كرد.

سازمان ملل متحد پس از دريافت درخواست رسمي دولت انگليس، كميته اي به نام «كميتة ويژة سازمان ملل متحد دربارة فلسطين» با يازده عضو، مركب از كشورهاي استراليا، كانادا، چكسلواكي، گواتمالا، هند، ايران، هلند، پرو، سوئد، اروگوئه و يوگسلاوي تشكيل داد. اين كميته در آذر 1326 ش./ 1947 م. دو طرح براي حل مسألة فلسطين به شرح ذيل پيشنهاد كرد:

اول: سه عضو كميته، شامل كشورهاي ايران، هند و يوگسلاوي، به تأسيس يك حكومت فدرال مركب از دو حكومت عربي و يهوديت به مركزيت اورشليم با اقتصاد واحد و مشترك رأي دادند. (طرح اقليت)

دوم: در برابر، بيشتر اعضاي كميته، ايجاد دو دولت عربي و يهودي مستقل از هم و نيز تشكيل يك رژيم بين المللي را براي ادارة منطقه حايل (بيت المقدس) پيش بيني كردند. (طرح اكثريت)

سرانجام آژانس يهود، به نمايندگي از يهوديان و صهيونيست ها، با طرح اكثريت موافقت كرد؛ اما شوراي عالي عرب، به نمايندگي از فلسطيني ها و عرب هاي ديگر، با طرح دو كميته با اين استدلال كه تمام فلسطين متعلق به عرب هاي آن منطقه است، مخالفت ورزيد.

درپي مخالفت شوراي عالي عرب با طرح هاي گروه اكثريت و اقليت، مجمع عمومي سازمان ملل متحد كميته اي ديگر به نام «كميتة موقت مسألة فلسطين» تشكيل داد. اين كميته نيز طرح اكثريت و طرح شوراي عالي عرب مبني بر تأسيس يك فلسطين مستقل عربي را به دو كميتة فرعي سپرد. پس از مدتي آراي كميتة نخست به تصويب كميتة موقت رسيد. مجمع عمومي نيز تحت فشار آمريكا، در بهمن 1326ش./1947 م. طرح اكثريت را با اندكي تغيير، با 33 رأي موافق در برابر 13 رأي مخالف و 10 رأي ممتنع در قطعنامة شماره 181 به تصويب رساند. بي درنگ آژانس يهود اين قطعنامه را ـــ كه 56 درصد خاك فلسطين را به يك جمعيت سي درصدي واگذار مي كرد ـــ پذيرفت.

پس از تصويب قطعنامة 181، آژانس يهود براي ايجاد يك كشور يهودي بر دامنة اقدامات خود افزود و حتي در تلاش براي اجراي قطعنامة تقسيم فلسطين ـــ كه آن را به عنوان اعطاي استقلال به يهوديان تفسير مي كرد ـــ به زور متوسل شد. هدف صهيونيست ها از به كارگيري زور، ترساندن عرب ها و خالي شدن مناطق عربي از اعراب فلسطيني بود. در اين راه، گروه هاي شبه نظامي يهودي، چون «ايرگون» (Irgun) و «هاگانا» (Haganah ) به فرماندهي «مناخيم بگين» (Menahem Begin) و «بن زيون» (Ben zion)، فجايعي چون قتل عام ديرياسين را در تير 1327 ش./ آوريل 1948 م. آفريدند و 300 هزار فلسطيني را تا اواسط مه 1327 ش./1948 م. مجبور به ترك خانه هايشان كردند؛ درنتيجه زمينه براي اعلام حكومت موقت، استقلال و تأسيس مدينات يسرائيل (كشور اسرائيل)، يك روز پيش از اتمام قيمومت بريتانيا بر فلسطين، يعني در مرداد1327 ش./مه 1948 م. پديدآمد؛ سپس جنگ ميان ارتش هاي عربي و اسرائيل درگرفت كه با پيروزي يك جمعيت 650 هزار نفري يهودي (اسرائيل غاصب، رژيم اشغالگر) با پشتيباني قدرت هاي بزرگ بر 30 ميليون عرب (كشورهاي عربي درگير جنگ) پايان يافت.

نتيجه

بيش از يك قرن از شكل گيري انديشة صهيونيسم و حدود نيم قرن از تأسيس يك دولت يهودي و تلاش ناسيوناليستي و كمونيستي عربي و فلسطيني براي نابودي آن مي گذرد، ولي به نظر مي رسد كه حل مسألة فلسطين ـــ درصورت تبديل آن به يك مسألة اسلامي ـــ امكانپذير است. اين ايده ناشي از آن است كه سال ها مبارزة كشورهاي عرب و سازمان هاي فلسطيني در پناه روس ها راه به جايي نبرده است. با مرگ «جمال عبدالناصر» و فروپاشي شوروي سابق، انديشة ناسيوناليستي و كمونيستي كارآيي اندك خود را در مبارزة ضد اسرائيلي از دست داد؛ در حالي كه اسلام توانايي خود را در براندازي حكومت 2500 ساله شاهنشاهي ايران و تأسيس حكومت اسلامي به اثبات رساند. بنابراين جنبش فلسطيني براي خارج شدن از بن بست مبارزة بي فرجام خود، اسلام را تنها ابزار كارآمد يافته است. به عقيدة «شيخ محمد ابوطير»، از روحانيان برجستة انتفاضه، تنها اسلام است كه راهگشاي آزادي فلسطين است. جهاد اسلامي فلسطين نيز بر اين باور است كه مسألة فلسطين، مسأله اي اسلامي است، نه مسأله اي ملي كه تنها مربوط به فلسطينيان باشد يا مسأله ا ي عربي كه تنها به اعراب
مربوط باشد.

نشانه هاي بسياري از تغيير ماهيت جنبش فلسطيني در دست است كه انتفاضه و شيوه و ويژگي هايش يكي از آن ها است. وابسته نبودن انتفاضه به گروه هاي داخلي و كشورهاي خارجي و جايگزيني يك روش همه جانبة سياسي، نظامي و فرهنگي به جاي روش هاي صرفاً مسلحانه يا مسالمت آميز، تبديل مساجد به منابع الهام بخش روح اسلامي، ثبات و پيوستگي مبارزان، گرايش به شعارهاي انقلاب اسلامي ايران، افزايش زنان با حجاب در روند مبارزه، گسترش شمار مساجد، توسعة حضور مردم در نمازجمعه و جماعات، انتشار مجله هاي انقلابي چون «الطليعـة الاسلاميه» و حملة مكرر به مشروب فروشي ها در دو دهه اخير، از نشانه هاي رويكرد جنبش فلسطين به اسلام است.

يكي از رهبران جهاد اسلامي دراين باره مي گويد:

«انقلاب ايران بود كه عصر جديدي را پيش روي ما گذاشت و باعث شد كه به مسأله فلسطين تنها از زوايه خاص اسلام نگاه كنيم.»

ازاين رو آنان امام خميني(ره) را رهبر خود و انقلاب اسلامي را يگانه وسيله براي نجات فلسطين مي دانند. «هاني الحسن»، نخستين سفير ساف در تهران دراين باره گفته است:

«ما فرزندان يك انقلاب هستيم و رهبرمان يكي است و او امام خميني است.»

و «ياسر عرفات» دراين باره چنين گفته است:

«به نظر مي رسد كه سرنوشت، چنين حتم (مقرر) كرده كه بيت المقدس به دست مردم غير عرب ]=ايرانيان[ آزاد شود.»

اگر چه هم اكنون اين دو از مواضع خود دست برداشته اند.

محقق و پژوهشگر.

1. تئودور هرتصل، بنيانگذار صهيونيسم (Theodor Herzel) به شكل هاي گوناگون همچون: تئودور هرتزل، هرزل، هرتسل و نوشته مي شود، ولي معمولاً آن را به صورت «هرتصل» مي نگارند.

2. ناحوم ساكولو (nahum sokolow) مورخ صهيونيستي است.

3. المسيري، عبدالوهاب، «صهيونيسم»، ترجمة لواء رودباري، ص 7 / حميد احمدي، «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 3، علي آقابخشي، همان، ص 423، ب. پراهي. «فريب خوردگان صهيونيسم» ترجمة ابوالقاسم سري، ص 27.

4. انسان رهايي بخش را در زبان عبري «ما شياح» مي گويند.

5. احمدي ، حميد، پيشين، ص 3، روژه گارودي، «پرونده اسرائيل و صهيونيسم سياسي»، ترجمة نسرين حكمي، ص 5، عبدالوهاب المسيري، همان، ص 8.

6. هركسي كه خواهان مهارت يهوديان جهان به فلسطين باشد، صهيونيست است، خواه يهودي باشد يا نباشد؛ بنابراين هر يهودي، صهيونيست نيست و به عكس، برخي صهيونيست ها غيريهودي اند.

7. المسيري، عبدالوهاب، همان، ص 7ـ14، عادل توفيق عطاري، «تعليم وتربيت صهيونيستي»، ترجمة مجتبي بردبار، ص 50، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد، اسطوره هاي بنيانگذار سياست اسرائيل»، ترجمة مجيدشريف، ص 23.

8. معادل لاتين يهودآزاري يا يهودستيزي Anti-Semitism است.

9. «حيم» يا «حيثم» يا «چيم وايزمن» (Chaim Weizman) پس از هرتصل، جامعة صهيونيستي را براي نيل به تأسيس اسرائيل رهبري كرد.

10. ايوانف، يوري، «صهيونيسم»، ترجمة ابراهيم يونسي، ص 74 ـــ 71، عبدالوهاب المسيري، همان، ص 36.

11. نام دولت ديگر يهودي، يهودا (= يهوذا) بود.

12.«گتو Ghetto» در گذشته به محله اي در يك شهر گفته مي شد كه يهوديان به اقامت در آن مجبور بوده اند.

13. دراسدل، آلاسداير و جرالد اچ.بليك، «جغرافياي سياسي خاورميانه و شمال آفريقا»، ترجمة درّة ميرحيدر، ص 361.

14. ديويد داود بن گوريون (David Ben Gurion) در لهستان به دنيا آمد و در اسرائيل مرد. وي نخست وزير اسرائيل در سال هاي نخستين تأسيس رژيم صهيونيستي بود.

15. پراهي، «فريب خوردگان صهيونيسم»، ص 6، گالينا نيكيتينا، «دولت اسرائيل»، ترجمة ايرج مهدويان، ص 32.

16.ايوانف، يوري، همان، صص 32، 40، 71، 74، عبدالوهاب المسيري، همان صص 24 و 75.

17. سفاردي (Sepharadi) و اشكنازي (Ashkanase) به ترتيب به يهوديان مهاجر اروپاي شرقي و شمال غرب اروپا به اسرائيل اطلاق مي شود.

18. المسيري، عبدالوهاب، همان، ص 88.

19. پيش از جنگ جهاني اول، صهيونيست ها به آلمان دل بسته بودند؛ ولي با مشاهدة شكست قريب الوقوع آلمان و پيروزي انگليس به آن روي آوردند.

20. ايوانف، يوري، همان، صص 13، 45، 48 و 54.

21. به عقيدة ماكس نوردو (Max Nordau) يكي از رهبران صهيونيست ها در قرن بيستم ميلادي، صهيونيسم اختراع انگليس است. ر.ك: يوري ايوانف، همان، ص 51.

22. انگوفيل به افراد و گروه هايي مي گويند كه گرايش و وابستگي شديد به انگليس دارند.

23. ايوانف، يوري، همان، صص 18،47،51، 85.

24. المسيري، عبدالوهاب، همان، صص 5، 8، 12، 54، يوري ايوانف، همان، ص 69.

25. المسيري، عبدالوهاب، همان، ص 29.

26. بورژوازي (Bourgeoisie) براي طبقة سرمايه دار نيز به كار مي رود. ر.ك: علي آقابخشي، همان، ص 35.

27. به عقيدة ايوانف، بورژوازي يهود محصول رنسانس نيست؛ بلكه پيش از آن نيز وجود داشته است. ر.ك: يوري ايوانف، همان صص 20 ـ 26.

28. المسيري، عبدالوهاب، همان، صص 2، 7 و 8.

29. ماير ويلنر (Mcir Vilner) سياستمدار اسرائيلي مي گويد: «صهيونيسم نمايندة ايدئولوژي ارتجاعي يهوديان بورژوازي طرفدار امپرياليسم است.» ر.ك: پراهي، همان، ص 30.

30. المسيري، همان، صص 9، 17، 40، 55.

31. ايوانف، يوري، همان، صص 52، 82ــ83 /نيكيتينا، دولت اسرائيل، ص 31.

32. كنفاني، غسان، «نگاهي به ادبيات صهيونيسم»، ترجمة موسي بيدج، ص 13ـ23.

33. تلمود يا تعليم، كتابي است شامل دو بخش كه يكي را «مشنا» و ديگري را «گمارا» گويند. مشنا، مجموع تعاليم مختلف يهود است و گمارا، تعليمات و تفاسيري است كه پس از تكميل مشنا در مدارس عاليه يهود به وجود آمد. ر.ك: روژه گارودي، «پروندة اسرائيل و صهيونيسم سياسي»، ص 181.

34. اعلامية بالفور (Deslavation Balfeur) ازسوي لردآرتور بالفور (Lord Arthur James Balfeur) وزير امور خارجة وقت انگليس صادر شد. مفاد اين اعلاميه به پيشنهاد وي در كنفرانس سان ريمو (San Remo) ـــ شهري در ايتاليا ـــ به تأييد متفقين رسيده بود.

35. روژه گارودي، همان، صص 28، 33، 42، 47، عبدالوهاب المسيري، همان، ص 14 ـــ 17، در اين جا بايد به ترجمة كتاب جلعاد (Gilead) ـــ نام منطقه اي در شرق اردن ـــ اشاره كرد كه ركورد بي سابقه اي در فروش نشريات عبري برجاي گذاشت.

36. كنعاني، «نگاهي به ادبيات صهيونيسم»، صص 57،66.

37. همان، صص 41، 43، 71، 81.

38. دريفوس، آلفرد (Alfred Drevtus) سرباز يهودي ارتش فرانسه بود كه به اتهام جاسوسي براي ارتش آلمان دستگير و زنداني شد.

39. (Rotschil) Rothschil يك خانوادة ثروتمند يهودي است كه يكي از اعضاي آن سهمي ويژه در شكل گيري صهيونيسم داشته است.

40. او در اين زمان گفت: «امروز بنيان دولت يهود را گذاردم.» ر.ك: حميد احمدي، همان ص 37.

41. هرتصل نقش ممتازي در حيات مجدد يهوديان داشت؛ از اين رو به وي لقب موسي جديد داده اند. ر.ك: يوري ايوانف، همان، ص 83.

42. علي بابايي، غلامرضا، همان، ج 1، ص 49، ج 2، ص 414، ج 3، ص 313، عبدالوهاب المسيري، همان صص 52، 55، 63.

43. بارون (Baron) يكي از القاب سابق اشراف و نجبا در اروپا بود. ر.ك: حسن عميد، فرهنگ فارسي عميد، ج 1، چ 1364، ص 296.

44. اسرائيلي ها اعتراف كرده اند كه اگر كمك بارون ادموند روچيلد از پاريس نبود، مهاجرت يهوديان امكانپذير نبود. ر.ك: حميد احمدي، همان، ص 26.

45. پايتخت رژيم اشغالگر قدس.

46. روچيلدها، ترجمة رضا سندگل و منيره اسلامبول چي، ص 94، غلامرضا علي بابايي، همان، ج 3، ص 149، حميد احمدي، همان. ص 26.

47. وايزمن استاد شيمي دانشگاه منچستر انگليس در 1915 م / 1294 ش مادة استون (Asetone) را كشف كرد. اين ماده در ساخت سلاح هاي جنگي با قدرت انفجاري بالا به كار مي رود. ر.ك: حميداحمدي، همان، ص 156.

48. اين آژانس در 1308 ش / 1292م. به وسيلة صهيونيست ها براي تسهيل مهاجرت، جذب و اسكان يهوديان در فلسطين تشكيل شد.

49. احمدي، حميد، همان صص 28 و 84، غلامرضا علي بابايي، همان، ج 3، ص 319.

50. المسيري، همان، ص 8 ـــ 12.

51. كانال سوئز براي انگليس بسيار حياتي بود. هربرت سموئل، يكي از صهيونيست هاي معروف دراين باره مي گويد: «نزديك شدن يك نيروي اروپايي به كانال سوئز، خطر جدي براي طرح هاي مهم دولت بريتانيا بود.» ر.ك: حكم دروزه، «پروندة فلسطين»، ترجمة كريم زماني، ص 20.

52. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، جهان زير سلطة صهيونيسم، ص 141، علي اكبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج 7، ص 10023.

53. پل جوليوس (ژوليوس) رويتر (Paul Julius Reuter) در 1872م/1250 ش امتياز بهره برداري و استخراج بيشتر معادن ايران را از ناصر الدين شاه دريافت كرد. اين امتياز كه به معناي فروش ايران بود، درپي مخالفت هاي داخلي و خارجي لغو شد و شاه براي دلجويي از او، امتياز بانك شاهنشاهي را در 1889 م / 1268 ش به رويتر واگذار كرد.

54. تيموري، ابراهيم، «عصر بي خبري يا تاريخ امتيازات ايران»، ص 97ـ101.

55. «واژة ماركسيسم» (Marxism) از نام كارل ماركس گرفته شده است. اين مكتب، قدرت هاي مادي توليد و مبارزة طبقاتي را نيروهاي بنيادي فعال در تاريخ مي داند. ر.ك: علي آقا بخشي، همان، ص 197.

56. تروتسكي (Trotski) از رهبران انقلاب 1917 روسيه بود؛ ولي پس از مرگ لنين در مبارزة قدرت از استالين شكست خورد و در تبعيدگاه خود در مكزيك به دست يكي از عوامل استالين به قتل رسيد.

57. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، همان، صص 102، 104و 207.

58. ماترياليسم (Materrialism) مكتب و ايده اي است كه ماده و طبيعت را بر روح و تفكر مقدم مي شمارد و معتقد است كه ماده قبل از پيدايش شعور وجود داشته است و شعور، نتيجة تكامل طولاني ماده است. ر.ك: علي آقابخشي، همان، ص 198.

59. كمون (Commune) يا جامعة اشتراكي بدوي به نخستين شيوة توليد در تاريخ اطلاق مي شود كه شالودة آن، مالكيت جمعي به وسايل توليد است.

60. فئوداليسم (= زمينداري Fedalism) به بزرگ مالكي، نظام خان خاني، ملوك الطوايفي، رژيم ارباب و رعيتي ترجمه مي شود.

61. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، همان، صص 205ــ206.

62. همان، ص 90ـ97 و 200ـ207.

63. درايسدل، آلاسداير و جرالد اچ بليك، همان، ص 21، توفيق عطاري، «تعليم و تربيت صهيونيستي»، مجتبي بردبار، ص 50.

64. ايوانف، يوري، همان، ص 70، عبدالوهاب المسيري، همان صص 11، 21، 23، 129، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد، اسطوره هاي بنيان گذار سياست اسرائيل»، همان، صص 62ـ67.

65. ايوانف، يوري، همان، صص 29، 66،70 و 98، عبدالوهاب المسيري، همان، ص 29، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، صص 61، 67.

66. المسيري، عبدالوهاب، همان، ص 14، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، صص 35، 37 و 50، ب. پراهي، همان، ص 29، درايسدل و اچ بليك، همان، ص 362، يوري ايوانف، همان، صص 39 و 64.

67. ب. پراهي، همان، ص 29، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، صص 22، 39 و 41.

68. درايسدل و اچ بليك، همان، ص 363، يوري ايوانف، همان، ص 35.

69. المسيري، عبدالوهاب، همان، ص 32 و 46، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، صص 26، 27، نيكيتينا، همان، ص 15 و 23، يوري ايوانف، همان، صص 28 ، 64،70 و 76.

70. ب. پراهي، همان ع ص 28، يوري ايوانف، همان، ص 76.

71. ايوانف، يوري، همان، صص 28، 69 و 79، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، ص 70.

72. ايوانف، يوري، همان، صص 36، 64 و 88، نيكيتينا، همان، ص 21.

73.گارودي، روژه، «تاريخ يك ارتداد»، همان، ص 36.

74. ايوانف، يوري، همان، صص 42، 45، 83، 85، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، صص 22، 42، 275.

75. حميدي، حميد، همان، صص 49 ـ 54، جان گوئيلگي، «فلسطين و اسرائيل رويارويي با عدالت»، سهيلا ناصري، ص 9.

76. ايوانف، يوري، همان صص 42، 45، 83 و 85، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، ص 22، 42 و 275.

77. روچيلدها، همان، ص 68، حميد احمدي، همان، ص 37، روژه گارودي، «پروندة اسرائيل و صهيونيسم سياسي»، ص 18، روژه گارودي، «ماجراي اسرائيل و صهيونيسم»، ترجمة، منوچهر بيات محمدي، ص 13.

78. Bilu حرف اول جملة عبري «بت يعقوب ليخ و نيلخا»، به معناي «اي دختر يعقوب، بيا تا در نور پروردگار حركت كنيم» ر.ك. نمازي، اسماعيل ربابعه، استراتژيك اسرائيل، ترجمة محمدرضا فاطمي، ص 17.

79. احمدي، حميد، همان صص 37 ــ 39.

80. المسيري، عبدالوهاب، همان، صص 27، 31، 33، 39، 51.

81. همان، صص 24، 32 و 56، يوري ايوانف، همان، ص 77.

82. Reniaissance يا نوزايش نهضت فرهنگي بزرگ اروپا بعد از قرون وسطا كه به پيدايش تمدن سرمايه داري انجاميد.

83. ايوانف، يوري، همان صص 66، 97 ، نيكيتينا، همان، ص 14.

84. ايوانف، يوري، همان صص 41ـ 42.

85. المسيري، عبدالوهاب، همان، صص 49، 119، روژه گارودي، «تاريخ يك ارتداد»، همان، ص 31.

86. المسيري، عبدالوهاب، همان، صص 5، 14، 17.

87. همان.

88. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 45.

89. به نظر مي رسد بايد عبارت «متناسب با قوانين كشور» مندرج در مادة دوم را با توجه به مطالب مادة چهارم معنا كرد.

90. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 295.

91. المسيري، صهيونيسم، ص 85، «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 36، 41 و 46 ـــ 47.

92. مكان هاي ديگري كه براي مهاجرت، اسكان و تشكيل دولت يهودي پيشنهاد شدند، عبارت بودند از: آرژانتين عراق و بين النهرين، قبرس، العريش در صحراي سينا، اوگاندا، موزامبيك، كنگو، طرابلس (=ليبي) و آنگولا كه در آن زمان جزئي از كشورهاي عثماني، پرتغال، ايتاليا، بلژيك و انگليس محسوب مي شد. ر.ك: ريشه هاي بحران در خاورميانه، صص 49 ـــ 54. فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت، جان گوئيگلي، ترجمة سهيلاناصري، ص 9.

93. ريشه هاي بحران در خاورميانه، ص 46ـ49.

94. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 56ـ55؛ «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، گوئيلگي، ص 11.

95. «تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد»، استانفوردجي. شاووازل كورال شاو، ترجمة محمود رمضان زاده، ج 2، ص 446؛ تا «فرهنگ تاريخي ـــ سياسي ايران و خاورميانه»، علي بابائي، ج 1، ص 155 و ج 3، ص 207، «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 55 ـــ 61.

96. «استراتژي اسرائيل»، صص 32ـ33. «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، صص 5ـ8.

97. هاشومير (= Ha shomer) در زبان عبري به معناي نگهبان است.

98. «استراتژي اسرائيل»، صص 44ـ45. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 58ــ61؛ «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، صص 8 ـ 11.

99. ضياء گوگ آلپ (= Ziya Gokalp) يكي از بزرگ ترين شارحان و متفكران پان تركيسم، دستيابي تركان به ترقي و پيشرفت را صرفاً در ساية توسل و بازگشت به نهادهاي قبل از اسلام ذكر مي كرد. ر.ك: «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 116.

100. همان، صص 115 ـــ 118.

101. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 119.

102. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 60-63 و 112 ـ 117. پروتكل هاي دانشوران صهيون، نويهض، صص 150 ــ 154.

103. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 120 ـ 122 و 154. پروتكل هاي دانشوران صهيون، نويهض، ص 156.

104. اسرائيل و عرب، «ماكسيم رودنسون»، ترجمة ابراهيم دانايي، ص 24. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 63.

105. به رغم انعطاف تركان در برابر صهيونيسم، آنان به حفظ يكپارچگي امپراتوري عثماني مي انديشيدند و نيز مخالف جدا شدن فلسطين از پيكرة امپراتوري بودند. ر.ك: «تاريخ نوين فلسطين»، ترجمة محمد جواهركلام، صص 96ـ 99.

106. پيش از جنگ جهاني اوّل و حتي در سال هاي آغازين آن، صهيونيست ها به آلمان دل بسته بودند؛ ولي با مشاهدة شكست زودهنگام آن كشور و جديت انگليس در حمايت از صهيونيست ها به بريتانيا روي آوردند. ر.ك: «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 62.

107. حسين بن علي در 1287 ش/ 1908 م ازسوي تركان به عنوان شريف مكه

(= شريف حسين) منصوب شد. از آن پس وي از حمايت مادّي و معنوي همة اعراب قلمرو امپراتوري عثماني بهره مند بود. ر.ك: همان، ص 137.

108. سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار، زعيتر، ص 81؛ «ريشه هاي بحران درخاورميانه»، صص 137 ـ 139. «پرونده فلسطين، حكم دروزه، ترجمة كريم زماني»، ص 19. «اسرائيل و عرب»، رودنسون، ص 25؛ «تاريخ نوين فلسطين»، ص 99.

109. «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار»، صص 82 ـ 83؛ «پرونده فلسطين»، دروزه، صص 19ـ20.

110. «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار» صص 83 و 87. تاريخ معاصر كشورهاي عربي، گروه نويسندگان، ترجمة محمدحسين روحاني، ص 79.

111. هربرت سموئل دربارة اين مخفي كاري مي گويد: «نزديك شدن يك نيروي بزرگ اروپايي به كانال سوئز، خطر جدي براي طرح هاي مهم دولت بريتانيا ]بود[.» ر.ك: «پرونده فلسطين»، دروزه، ص 20.

112. ليدل هارت، استراتژيست انگليسي مي گويد: «اعراب، سپاه چهارم عثماني راكه هرگز كاستي ]شكست[ نمي پذيرفت و قادر به پيروزي نهايي بود، درهم شكستند.» ر.ك: همان، ص 21. همچنين ژنرال اللنبي فرماندة سپاه انگليس بر اين عقيده بود كه «در نتايج نهايي كه از اين جنگ بدست آورده ايم، سپاه عربي سهم بزرگي دارد.» ر.ك: «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار»، زعيتر، ص 86.

113. همان، صص 84 و 96؛ «تاريخ معاصر كشورهاي عربي»، ص 79. «اسرائيل فاشيسم جديد»، محمدحسن وزيري كرماني، ص 163.

114. ش. دولاندلن، «تاريخ جهاني»، ترجمة احمد بهمنش، ج 2، ص 397، «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار»، زعيتر، صص 90 و 102 ـ 103. تاريخ معاصر كشورهاي عربي، گروه نويسندگان، ص 79.

115. «اسرائيل فاشيسم جديد»، وزيري كرماني، ص 163. «حقايقي درباره صهيونيسم»، (رمان برودسكي)، ترجمة كاوه گراوند و شيرازي، ص 14.

116. پيش از ارسال نامة حسين شريف به مك ماهان، پنج نامه ميان عرب ها و انگليسي ها رد و بدل شده بود. رك: «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 139ـ 142.

117. اين نامه ها طي سال هاي 1294 و 1295 ش / 1915 و 1916 م ارسال شد.

118. ريشه هاي بحران در خاورميانه، صص 138، 144، 149، 150.

119. «تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد»، شاو، ج 2، صص 541 ـــ 542، « ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 149، 150، 330 ـــ 331.

120. «جريان نوين فلسطين» ص 95؛ «تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد»، شاو، ج 2، ص 541، «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 150، فلسطين و اسرائيل، «روياروئي با عدالت» ص 9، «تاريخ نوين فلسطين» ص 101.

121. «تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد»، شاو، ج 2، ص 540 ـــ 542، «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، ص 9. «تاريخ نوين فلسطين»، ص 101.

122. ورود عثماني به سود آلمان در جنگ جهاني اول و حملة آلماني ها به كانال سوئز باعث شد كه انگليس سياست گذشتة خود را دربارة لزوم حفظ تماميت ارضي امپراتوري عثماني بري برقراري توازن قوا به كنار نهد و سياست تجزية آن را در پيش گيرد. ر.ك: «ريشه هاي بحران در خاورميانه» ص 155 و «تاريخ نوين فلسطين» ص 100.

123. متحدين همان دولت هاي عضو اتحاد مثلث (مانند آلمان، عثماني، ژاپن و ) و متفقين همان دولت هاي عضو اتفاق مثلت (مانند انگليس، فرانسه، روسيه و ) بودند.

124. وايزمن استاد شيمي دانشگاه منچستر انگليس در 1294 ش/ 1915 م ماده استون (= Acetone) را كشف كرد. اين ماده در ساخت سلاح هاي جنگي با قدرت انفجاري بالا به كار مي رود. ر.ك: «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 156.

125. همان، صص 156 و 343. «تاريخ نوين فلسطين»، صص 96ـ98.

126. نويسندة كتاب «ريشه هاي بحران در خاورميانه» ( = ص 154) گرايش صهيونيست ها به انگليسي ها را با آغاز جنگ جهاني اول مرتبط مي سازد. اين ادعا با توجه به مطالب مذكور، قابل دفاع نيست. به نظر مي رسد انگليس تا زمان انعقاد قرارداد سايكس ـــ پيكو به اتحاد خود با اعراب ارزشي بيشتر مي نهاد. ر.ك: «تاريخ نوين فلسطين، ص 101».

127. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 154.

128. اعلاميه بالفور در بهمن 1296 ش./ نوامبر 1917 م. صادر شد.

129. «تاريخ نوين فلسطين»، ص 100.

130. همان، ص 102.

131. مارك سايكس در اين زمان سرپرستي گروه انگليسي مذاكره كننده با صهيونيست ها را بر عهده داشت. ر.ك: همان، ص 101.

132. ديويد لويد جورج (= David Lioyd George) نخست وزير وقت انگليس بود.

133. «ريشه هاي بحران درخاورميانه»، ص 158.

134. همان، ص 342.

135. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 343. «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، ص 11.

136. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 161، 171 ـ 172، 164، 358 و 385. فلسطين و حقوق بين الملل، هنري كتان، ترجمة غلامرضا خدائي عراقي، صص 27، 35، 37 و 226.

137. متحدين شامل: آلمان، عثماني، ايتاليا، ژاپن، اتريش، مجارستان و متفقين شامل: انگليس، روسيه، فرانسه و آمريكا بود.

138. «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار»، صص 104ـ 105 و 108. اعلاميه هاي حقوق بشر، هوشنگ ناصرزاده، صص 311ــ 312.

139. «سرگذشت فلسطين يا كارنامة سياه استعمار»، ص 111. تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد، شاو، ج 2، ص 559.

140. قاسمي، صابر، «تركيه»، صص 140 و 148. جنگ جهاني اول، خسرو معتضد، ص 292 ـ 213. «تاريخ امپراتوري عثماني و تركيه جديد»، همان، ج 2، ص 560 و 611.

141. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 174 ـ 175؛ «فلسطين و حقوق بين الملل»، كتان، ص 41 ــ 44.

142. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 201 ــ 209.

143. همان، صص 209 ـــ 220.

144. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 220.

145. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 236.

146. «فلسطين و حقوق بين الملل»، صص 44 ـ 50.

147. يكي از عدالت هاي گرايش به برچيدن امپراتوري انگليس، ضعف مالي و خسارات ناشي از جنگ جهاني دوم بود.

148.درينيك، ژان پي ير، «خاورميانه در قرن بيستم» ترجمة فرنگيس اردلان، صص 178، 182 ـــ 183. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 237.

149. جمهوري گواتمالا در آمريكاي مركزي قرار دارد.

150. جمهوري پرو از كشورهاي آمريكاي جنوبي است.

151. جمهوري اوروگوئه جزء كشورهاي امريكاي جنوبي به شمار مي رود.

152. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 237ــ240؛ «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، صص 49ــ54.

153. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، ص 241؛ «خاورميانه در قرن بيستم»، پي ير درينيك، ص 186. «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت»، كوئيلگي، صص 53ــ57.

154. «ريشه هاي بحران در خاورميانه»، صص 243، 477؛ «فلسطين و اسرائيل، رويارويي با عدالت» صص 25، 41، 63، 82، 83، 86، 87 و 90 «خاورميانه درقرن بيستم»، پي يردرينيك، صص 191 و 193، «فرهنگ تاريخي ـــ سياسي ايران و خاورميانه»، علي بابائي، ج 3، ص 52.

155. فلسطين از ديدگاه امام خميني(ره)، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، صص 197، 204، روزنامة اطلاعات، 22 آذر 1368، «رويارويي انقلاب اسلامي با آمريكا»، جميله كديور، ص 114.

156. صديقي، كليم «نهضت هاي اسلامي و انقلاب اسلامي»، صص 69 ـــ 70؛ روزنامه اطلاعات، 6 دي 1366، فلسطين از ديدگاه امام خميني.

157. فتحي، ابراهيم شقاقي، «انتفاضه»، (طرح اسلامي معاصر) ص 123؛ «رويارويي انقلاب اسلامي و آمريكا»، كديور، ص 114.

4/ كتاب نقد/شماره 32

1/ كتاب نقد/شماره 30