پژوهش‏ها و منابع مطالعاتى تاريخ اسلام در اينترنت

ميرهادى حسينى 1

مقدمه

در سال‏هاى اخير، روش‏هاى نوينى در عرصه پژوهش‏هاى علمى ظهور كرده است. اين موج، كه در سايه «فن‏آورى سريع انتقال اطلاعات‏» بوجود آمده، تمامى شاخه‏هاى علوم و در نتيجه پژوهش‏هاى تاريخى را هم در برگرفته است. اگر روزى يك مورخ مى‏توانست‏با در اختيار داشتن يك كتابخانه و منابع اصلى به تحقيق بپردازد، امروزه همان مورخ مجبور است‏با خارج شدن از كتابخانه و با به اشتراك گذاشتن پژوهش‏هاى خود با ديگران، اطلاعات و تحقيقات خود را روز آمد (update) كند.

اگرچه تفسير و بيان كامل «نگاهى نو به پژوهش در تاريخ‏» موضوعى است كه از مقوله اين نوشتار خارج است اما نكات فوق‏الذكر، دريچه‏اى براى بيان استفاده از اينترنت از مطالعات تاريخى مى‏باشد.

امروزه اكثر مراكز پژوهشى و دانشگاه‏هاى معتبر با ايجاد يك پايگاه، (site) علمى در اينترنت، آخرين برنامه‏ها و تحقيقات خود را در معرض ديگران قرار مى‏دهند و با به اشتراك گذاشتن پژوهش‏هاى خود، از جديدترين تحقيقات در هر نقطه از جهان مطلع مى‏شوند.

در اين مقاله برآنيم كه نگاهى به منابع مطالعات تاريخ اسلام در سايت‏هاى اينترنتى وابسته به مراكز علمى و دانشگاهى داشته باشيم. در تمامى اين نوشتار، آدرس‏هاى اينترنتى، (URl) پايگاه‏هايى كه بتوان به اين منابع دسترسى پيدا كرد، را معرفى مى‏كنيم. قبل از ورود به مبحث اصلى، لازم است كه كاربران با سه اصطلاح اصلى در هنگام استفاده از اينترنت آشنا باشند.

1. آدرس اينترنتى، :(Internet address)

پس از اتصال به اينترنت، براى ورود به يك پايگاه، آدرس اينترنتى آن را در كادر خالى بالاى برنامه Internet Explorer كه Address Bar نام دارد، وارد كرده و كليد Enter را بزنيد.

2. كليك كردن، :(click)

به معنى زدن كليد سمت چپ ماوس، (mouse) روى يك گزينه است.

3. پيوند، :(Link)

هنگامى كه به يك پايگاه وارد شديد، با بخش‏هاى مختلف روبرو مى‏گرديد. در صورتى كه بخواهيد به هر يك از بخش‏هاى فرعى وارد شويد، اشاره‏گر، (mouse) را روى آن قسمت‏ببريد، در صورتى كه علامت اشاره‏گر از حالت قبلى خود به صورت تصوير يك «دست انسان‏» در آمد، نشانه آن است كه با كليك بر روى آن قسمت، مى‏توانيد وارد آن بخش شويد. اين بخش (كه گاهى زير آن خط كشيده شده) پيوند، (link) ناميده مى‏شود، زيرا با كليك بر روى آن، عملا به صفحه ديگرى پيوند پيدا خواهيد كرد.

دانشگاه فوردهام:

در دانشگاه Fordham نيويورك‏سيتى مى‏توان به منابع مطالعاتى مذاهب مختلف دسترسى پيدا كرد آدرس سايت اينترنتى اين دانشگاه چنين است:

hattp: // www. fordham. edu

براى دسترسى به منابع مطالعاتى تاريخ اسلام در سايت دانشگاه Fordham ابتدا به آدرس زير وارد شويد:

hattp:// www. fordham. edu/halsall/islam/islamsbookl

پس از ورود به صفحه اصلى اين پايگاه كه با عنوان Sourcebook Internet Islamic History معرفى شده، شاهد پيوندهايى، (links) در اين صفحه هستيم. از جمله اين پيوندها، منابع مكتوب تاريخ باستان در اينترنت، تاريخ اسلام و تاريخ جديد است. با توجه به موضوع مورد نظر، در اين مقاله، روى پيوند Islamic history section كليك كنيد. لازم به ذكر است كه چون تاريخ صدر اسلام، مقارن قرون وسطى اروپا بوده، لذا اين پيوند زير مجموعه تاريخ قرون وسطى، (medieval) گنجانده شده است.

پس از ورود به صفحه مورد نظر، ذيل عنوان Contents ،فهرست مطالب موجود در اين بخش به صورت پيوند، (link) مشاهده مى‏شود. در اين فهرست عناوين ذيل وجود دارند:

1. اعراب قبل از اسلام

اين بخش حاوى مطالبى در زمينه وقايع باستانى اعراب است كه برگرفته از تاريخ هردوت، جغرافياى استرابن، تاريخ روم از ديوكاسيون، تاريخ روم از آميانوس و تاريخ جنگ‏ها از پروكوپيوس است.

هم‏چنين مطالبى را در زمينه اشعار معلقه، (The HangedPoems) مربوط به سال‏هاى قبل از 622 ميلادى ملاحظه مى‏كنيد.

2. دوره تشكيل حكومت اسلامى توسط پيامبر(ص) تا سال 632/م كه مطالب آن از دايرة‏المعارف كاتوليك، احاديث اهل سنت، ابن اسحاق و غيره گرفته شده است.

3. گسترش اسلام و امپراتورى آن تا 750/م

در اين بخش به موضوعات فرعى همچون اوضاع سياسى، علم، ادبيات و جنگ‏هاى صليبى پرداخته شده است.

4. اندلس: اسپانياى مسلمان

اين بخش حاوى اشعارى از شاعران مراكش به زبان اسپانيايى است.

5. ايران اسلامى: در اين بخش با آثار شعراى مشهور ايران آشنا مى‏شويد.

6. مصر و شمال افريقا

7. توسعه مذاهب اسلامى شامل تصوف، تسنن و تشيع

8. تركان

اينك با زدن كليد، (Backspace) روى صفحه كليد، مجددا به صفحه اصلى كه عنوان Internet Islamic History Sourcebook داشت، بازگرديد.

در ذيل عنوان Contents ،پيوندهاى مفيدى را ملاحظه مى‏كنيد كه به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود:

1. پيوند The Caliphate ،شما را با موضوع خلافت اسلامى آشنا مى‏كند. اين بخش شامل حكومت، علم، فرهنگ، فلسفه، حكومت‏بنى‏اميه در اسپانيا، فاطميان مصر، مماليك و شمال افريقا و هجوم مغول است.

2. پيوند The Persians در زمينه فرهنگ ايران و صوفيه است.

3. پيوند Turks مربوط به مناطق تركى، سلجوقيان و تركستان است.

4. پيوند The ottomans در زمينه دولت، فتوحات و فرهنگ عثمانى است.

5. پيوند Islamic History maps حاوى نقشه‏هاى تاريخى از چگونگى توسعه اسلام، جنگ‏هاى صليبى، اسپانيا، ايران، مصر، تركان سلجوقى، عثمانى، هند و شرق دور است.

6. در ذيل Per-Islamic Arabs با پژوهش‏هايى در زمينه تاريخ اعراب قبل از اسلام از جمله با كتاب، بيزانس و اعراب در قرن پنجم «اثر عرفان شهيد كه در 1989 در واشنگتن منتشر شد، آشنا مى‏شويد.

7. در ذيل Per-Islamic Persia با نوشته‏هاى ريچارد فراى، (RichardFrye) در زمينه ميراث ايران و تاريخ ايران باستان آشنا مى‏شويد.

8. در ذيل عنوان Muhammad andFaundations با پژوهش پاتريسيا كرون، (Patricia Crone) در زمينه تجارت مكه و ظهور اسلام آشنا مى‏شويد. اين تحقيق از انتشارات دانشگاه پرينستون به سال 1987 است.

9. در ذيل عنوان Muhammad پيوند Muhammad, The prophet of Allah مربوط به تاليف فيليپ حتى، ( philip k. hitti) با عنوان محمد(ص)، پيامبر خدا است.

حاوى تحقيق مونتگومرى وات، (Montgomery Watt) با عنوان «محمد، پيامبر و زمامدار» است كه از انتشارات دانشگاه آكسفورد به سال 1961 مى‏باشد.

پيوند Muhammad حاوى پژوهش ماكسيم رودنسون، (maxime Rodinson) با عنوان «محمد(ص)» از نيويورك است.

پيوند AR-Raheeq Al-makhtum (الرحيق المختوم) حاوى تحقيق رحمان المبارك‏پورى با عنوان «احوال پيامبر(ص)» است.

در سايت دانشگاه فوردهام، صفحاتى براى مطالعه منابع تاريخ اسلام وجود دارد. به عنوان نمونه مى‏توانيد از طريق آدرس زير، به متن انگليسى كتاب «علم و تمدن در اسلام‏» تاليف سيدحسين نصر دسترسى پيدا كنيد:

hattp:// www. fordham. edu/halsall/med/nasrl

براى مطالعه پژوهش ج.ج ساندرز، (J .J. Saunders) در زمينه تاريخ ميانه اسلام به آدرس زير وارد شويد:

hattp:// www. fordham. edu/halsall/med/saunders. html

هم‏چنين براى مطالعه مقاله فرد دانر، (Fred Donner) در زمينه فتوحات اوليه اسلام، (The Early Islamic Conquests) به آدرس زير وارد شويد:

hattp://www. fordham. edu/halsall/med/donner. html

اين اثر به سال 1981 از انتشارات دانشگاه پرينستون است.

دانشگاه كاليفرنياى جنوبى، :(usc)

در پايگاه اينترنتى دانشگاه كاليفرنياى جنوبى در امريكا، مى‏توان به مطالبى در زمينه تاريخ اسلام دسترسى پيدا كرد. براى آشنايى با «وقايع‏نگارى مختصر» (Brief chronology) از تاريخ اسلام به سايت زير وارد شويد:

http:// www. usc.edu/dept/MSA/history/chronology

در اين صفحه فهرستى از پيوندها را شامل قرن 6 ميلادى تا قرن 20 ميلادى مشاهده مى‏كنيد. با كليك (زدن سمت چپ ماوس) بر روى هر يك از اين پيوندها، مهم‏ترين وقايع قرن مربوط را مطالعه خواهيد كرد. هم‏چنين براى آشنايى با پيامبر اسلام(ص) در پايگاه دانشگاه كاليفرنياى جنوبى به سايت زير وارد شويد:

http:// www. usc.edu/dept/MSA/Fundamentals/prophet

در اين صفحه پيوندهايى را براى آشنايى با تحقيقاتى كه در زمينه پيامبر اسلام(ص)، انجام شده، مشاهده مى‏كنيد اين پيوندها عبارتنداز:

1. مطالبى برگرفته از «مقدمه‏اى به اسلام‏» تاليف محمدحميدالله از مركز فرهنگى اسلامى پاريس.

2. پژوهش از پروفسور ك.اس. راماكريشنا، (K. S. Ramakrishna Rao) مدير گروه فلسفه دانشگاه ميسور. اين اثر تحت عنوان «اسلام و قرن جديد» در حيدرآباد هند تجديد چاپ شده است.

3. نوشتارى با عنوان «يك موهبت‏براى بشر» كه توسط انتشارات اسلامى بين‏المللى منتشر شده است.

4. سنن و حديث.

5. گزيده‏اى از كتاب «پيام محمد(ص)»، (The message of mohammad) تاليف .Athar husain

6. خاتم پيامبران تاليف ابوالعلاء مودودى.

پايگاه اطلاع رسانى :Islamic Gexteway

به سايت زير وارد شويد: http://ummah.com

پس از ورود به اين پايگاه از فهرست‏سمت چپ، روى پيوند Directory كليك كنيد تا به بخش مركز منابع، (Resource Center) در اين سايت وارد شويد. در اين صفحه پيوندهايى را براى ورود به بخش‏هاى مختلف ملاحظه مى‏كنيد.

الف) چنان‏چه روى پيوند Islam and science كليك كنيد با موضوع علم و تاثير آن در تاريخ اسلام آشنا خواهيد شد.

ب) روى پيوند Islamic History كليك كنيد تا با تاريخ اسلام در اين پايگاه آشنا شويد. تعدادى از پيوندهاى اين صفحه را توضيح مى‏دهيم:

1. توضيحاتى در مورد جنگ بدر.

2. وقايع‏نگارى مختصر از تاريخ اسلام.

3. تاريخ اسلامى افريقا.

4. زندگى‏نامه سلطان عبدالحميد دوم و سقوط خليفه اسلامى.

5. نقش شيخ الاسلام ابن‏تيميه در جهاد عليه تاتارها.

اين مقاله در مجله نداء الاسلام، شماره 17، فوريه/مارس 1997 منتشر شده است.

6. «آزاد سازى قسطنطنيه‏» منتشر شده در مجله نداء الاسلام، شماره 14، جولاى/سپتامبر 1996.

7. نبرد عين جالوت/نداء الاسلام، ش 16، ژانويه 1997.

8. نخستين تماس‏هاى اسلام با مردم بالكان، تاليف Nexhat ibrahimi اهل بوسنى.

9. آشنايى با صحابه پيامبر، به زبان انگليسى و اندونزيايى.

اين پيوند، مربوط به سايت دانشگاه ميسورولا، (missouri Rolla) است.

10. تاريخ اسلام در امريكا.

11. مردى از مكه.

دانشگاه پنسيلوانيا

براى ورود به سايت دانشگاه پنسيلوانيا در امريكا به آدرس زير وارد شويد:

http://www. upenn. edu

در اين دانشگاه، مركزى براى نگه‏دارى نقشه‏هاى تاريخ اسلام وجود دارد. براى مشاهده. اين نقشه‏ها به آدرس زير وارد شويد:

http://ccat. sas. upenn. edu/ brvs/maps. html

اين مجموعه كه توسط پروفسور Barbara R. von schlegell نگه‏دارى مى‏شود و يكى از بهترين مجموعه‏ها در نوع خود مى‏باشد، عبارتنداز:

1. نقشه توسعه اسلام تا سال 661 م.

2. نقشه امپراتورى بنى‏اميه تا سال 750م.

3. نقشه اواخر خلافت عباسى در سال 900م.

4. نقشه جهان اسلام در 1300م و 1500م.

هم‏چنين نقشه‏هايى از جهان اسلام كه توسط R. Roolvink تهيه شده و عبارتند از:

1. نقشه‏هاى قلمرو خلافت امويان در نيمه دوم قرن نهم ميلادى و نيمه دوم قرن دهم.

2. نقشه امپراتورى سلطان صلاح‏الدين (1193-1171م) و نقشه جنگ‏هاى صليبى در سوريه و فلسطين.

3. نقشه اسپانيا در قرون سيزدهم و چهاردهم ميلادى (فتح مجدد توسط پادشاهان مسيحى).

4. نقشه‏هاى اسپانيا بعد از سقوط خلافت‏بنى‏اميه.

5. نقشه گسترش امپراتورى عثمانى از اوايل قرن چهاردهم تا سال 1512م.

6. نقشه قلمرو سلاطين عثمانى در قرون شانزدهم و هفدهم.

7. نقشه اواخر دوره تيمورى و دولت صفوى در قرون شانزدهم و هفدهم.

8. نقشه شرق اسلام در نيمه اول قرن سيزدهم.

9. نقشه گسترش اسلام در شرق در دوره بنى‏اميه (750-661م).

10. نقشه خاورميانه در قرن ششم ميلادى.

11. نقشه توسعه اسلام در زمان پيامبر اسلام(ص).

12. نقشه خلافت عباسيان (809-786م).

13. نقشه مديترانه در قرن نهم ميلادى.

دانشگاه جرجيا، (georgia)

براى اتصال به پايگاه دانشگاه georgia در امريكا به سايت زير وارد شويد:

http:// www. uga. edu

در سايت اين دانشگاه، پايگاهى براى آشنايى با اسلام (بويژه در زمينه فلسفه، علم و تاريخ) وجود دارد. اينك به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. arches. uge. edu/ godlas/ history. html

در اين صفحه مى‏توانيد مقالات و مباحث فراوانى را در زمينه اسلام مطالعه كنيد. اينك به تعدادى از اين پيوندها اشاره مى‏كنيم:

1. مقاله‏هايى از دكتر A. zahoor در زمينه فلاسفه و دانشمندان اسلامى قبل از رنسانس اروپايى.

2. تاريخ مختصر اسلام كه توسط بخش دانشجويان اسلامى شركت نرم‏افزار Isl تهيه شده است.

3. مجموعه جهان اسلام تا سال 1600 ميلادى.

اين مجموعه در واقع يك كتاب اينترنتى، (on-line Book) است كه توسط گروه تاريخ دانشگاه Calgary در كانادا تهيه شده و تاريخ سياسى جهان اسلام را تا سال 1600 ميلادى توضيح مى‏دهد. اين تاريخ هزار ساله شامل توسعه امپراتورى‏هاى اسلامى در آسيا، افريقا و اروپا مى‏شود. شش فصل اين كتاب عبارتنداز:

الف) آغاز اسلام، شامل مقدمه، امپراتورى‏هاى روم و بيزانس، ايران باستان، امپراتورى ساسانى، محمد(ص) و خلاصه تعاليم اسلام.

ب) خلافت و نخستين سلسله اسلامى.

ج) حكومت‏هاى منطقه‏اى.

د) يورش مغول.

ز) ظهور امپراتورى بزرگ اسلامى.

س) هنر، دانش و علم.

4. مقاله‏اى از Rina Drory در زمينه فرهنگ جاهليت عباسيان كه در گروه عربى و پژوهش فرهنگى دانشگاه تل‏آويو اسرائيل تهيه شده و در مجله Studia Islamica ،فوريه 1996 به چاپ رسيده است.

5. داستان بنى‏قريظه و يهوديان مدينه.

اين مقاله توسط W.N Arafat تهيه شده و در 1976 در مجله دانشجويى «انجمن آسيايى سلطنتى‏» در بريتانيا منتشر گرديده است.

6. خلفاى راشدين. اين مقاله توسط انجمن اسلامى دانشجويى در امريكا و كانادا تهيه شده است.

7. سخنرانى پروفسور R.Stephen Humphreys در سال 1997 در دانشگاه كيوتو ژاپن تحت عنوان «تاريخ حلب و دمشق در سال‏هاى 1260-635 ميلادى.

8. اسلام در چين، عنوان مقاله‏اى از يوسف عبدالرحمان است كه تاريخ مختصر اسلام در چين را بين سال‏هاى 650 تا 1980 ميلادى بيان مى‏كند.

9. مقاله‏اى با عنوان «تاريخ سكه اسلامى در هند» (1755-711م) كه توسط انجمن دانشجويى پاكستان در مؤسسه پلى تكنيك Rensselaer تهيه شده است.

10. مقاله‏اى تحت عنوان «اسلام در شبه جزيره مالزى‏» از حاج احمد قمر.

11. اسلام در افريقا عنوان مقاله‏اى از پروفسور عبدالرحمان از دانشگاه Bello Ahmadu در نيجريه است كه تاريخ اوايل اسلام در افريقا را از 615 تا اوايل قرن هشتم ميلادى توضيح مى‏دهد.

12. انتشار اسلام در غرب افريقا. اين مقاله نيز توسط پروفسور عبدالرحمان نوشته شده و تاريخ اسلام را در امپراتورى باستانى سودان غربى (مانند غنا، مالى و...) شرح مى‏دهد.

13. توضيحاتى در زمينه تبديل تاريخ‏هاى اسلامى و غربى به يكديگر.

دانشگاه ايوانسويل، (evansville)

به سايت دانشگاه evansville در امريكا وارد شويد:

http:// www. evansvill. edu

در ابتداى اين صفحه مقاله‏اى از بيل همينگر، (Bill hemminger) با عنوان «چرا فرهنگ‏هاى جهان باستان را مطالعه كنيم؟» وجود دارد.

در انتهاى صفحه پيوندهايى را براى آشنايى با مذاهب و فرهنگ‏هاى باستانى در خاورميانه، هند، مصر، چين، يونان، روم، اسلام و اروپا ملاحظه مى‏كنيد. اينك روى پيوند Islam كليك كنيد و به پيوندهاى سمت چپ اين صفحه توجه نماييد.

1. چنان‏چه روى پيوند An Intraduction to Islam كليك كنيد با مقاله‏اى از محمد.ى. حسين در مورد اسلام آشنا مى‏شويد.

2. پيوند Chronology ،شما را با وقايع‏نگارى تاريخ جهان اسلام از 570 تا 1492 ميلادى، آشنا مى‏كند.

3. پيوند Essays ما را با مقالاتى در زمينه تاريخ اسلام آشنا مى‏سازد. از جمله عبارتنداز:

- محمد(ص) پيامبر: شرح مختصرى از زندگى پيامبر. تاليف محمدعلى.

- زندگى پيامبر اسلام از محمدحميدالله.

- شرح پيامبرى محمد(ص) .Athar hussain

- مقدمه‏اى به مقالات نوشته شده در مورد اسلام از انجمن دانشجويان مسلمان.

پايگاه تاريخ اسلام:

به سايت زير وارد شويد:

http:// www. muslimhistory. ooit. com

در اين پايگاه، پيوندهايى براى مطالعه در زمينه تاريخ صدر اسلام، دوران خلفاى راشدين، امامت ائمه شيعه و دوران غيبت را مشاهده مى‏كنيد. كليه مطالب اين سايت كه در 23 فصل گنجانده شده، عقايد تشيع اماميه را منعكس مى‏كند.

دانشگاه ايالتى واشينگتن:

براى آشنايى با سايت دانشگاه ايالتى واشينگتن به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. wsu. edu

تعدادى از مقالات ريچارد هوكر، (Richard Hooker) در زمينه اسلام و تمدن اسلامى را مى‏توان در پايگاه اينترنتى اين دانشگاه مطالعه كرد كه به آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

«نبرد داخلى و امويان‏»، عنوان مقاله‏اى است كه براى مطالعه آن به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. wsu. edu/ dee/ ISLAM/UMAY.HTM

در انتهاى هر مقاله، چنان‏چه روى كلمه Next كه به صورت پيوند است، كليك كنيد، به مقالات ديگر ريچارد هوكر دسترسى خواهيد يافت. عناوين اين مقالات عبارتنداز:

- خلافت - اسلام - فرهنگ عربى قبل از اسلام - محمد(ص) پيامبر خدا - شيعه - سلسله عباسيان.

تاريخ علم در اسلام:

به جهت اهميت نفوذ علوم اسلامى در غرب، پايگاه‏هاى فراوان در اينترنت، موضوع علوم اسلامى را در قرون اوليه بررسى كرده‏اند. اين مسئله بويژه در شاخه پزشكى، شيمى، رياضيات و نجوم قابل توجه است.

اينك به تعدادى از اين پايگاه‏ها وارد مى‏شويم:

- بررسى كتاب الطب در دانشگاه كاليفرنياى جنوبى:

.028/ http:// www. usd. edu/ dept/ MSA/ fundamentals/ hadithsunnah/ abudawud

. satl

آدرس فوق، در واقع ترجمه كتاب سنن ابو داوود است.

- ترجمه صحيح بخارى

. http:// www. usd. edu/ dept/ MSA/ fundamentals/ hadithsunnah/ bukhari/071. sbt

html

- براى آشنايى با پزشكى در اسلام به پايگاه زير كه بخشى از سايت كتابخانه ملى پزشكى در امريكا است، وارد شويد:

http:// www. nlm. nih. gov/ exhibition/ islamic - medical/ islamic - oo. html

براى آشنايى با فهرستى از علما و دانشمندان اسلامى در قرون اوليه به سايت زير وارد شويد:

http:// members. tripod. com/ wzzz/ index. html

در اين فهرست، اسامى جابربن حيان، خوارزمى، الكندى، البتانى، الفرقانى، رازى، مسعودى، بوزجانى و تعدادى ديگر را ملاحظه مى‏كنيد.

- پايگاه دانشمندان اسلامى و تمدن اسلامى:

http:// users. erols. com/ zenithco/ index. html

اين سايت توضيحاتى را در زمينه دانشمندان اسلامى، رياضيات و نجوم سال‏هاى 700 تا 1500 ميلادى (قبل از رنسانس اروپا) ارائه مى‏دهد. هم‏چنين براى مطالعه مقاله‏اى با عنوان «ريشه‏هاى عربى (اسلامى) پزشكى در اروپا» تاليف . Tschanz Darid w به آدرس زير وارد شويد:

http:// users. erols. com/ gmqm/ euromed 1l

- پژوهش از پروفسور ماهر على، استاد تاريخ و فلسفه علم در دانشگاه هنر دانشگاه اسكندريه مصر، با عنوان وضعيت پزشكى در جهان اسلام، تاليف شده كه براى مطالعه آن به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. levity. com/ alchemy/ islam 06. html

- براى مطالعه مقالات و پژوهش‏ها در زمينه تاريخ پزشكى و شيمى در جهان اسلام در پايگاه پزشكى اسلامى، به سايت زير وارد شويد:

http:// www. islamic medicine. org/ hidtory. htm

- براى آشنايى با علوم اسلامى، نقش علم در اسلام و تمدن اسلامى در دانشگاه Oklahoma در امريكا به پايگاه زير وارد شويد:

http:// www. ou. edu/ islamsci

در اين صفحه پيوندهايى براى آشنايى با تاريخ علم و فن‏آورى در تمدن اسلامى و تاريخ علم رياضى در اسلام مشاهده مى‏كنيد.

- هم‏چنين در مركز ميراث علمى در دانشگاه قاهره در مصر، پايگاهى براى مطالعه در زمينه تاريخ علم در اسلام وجود دارد. براى آشنايى با اين پايگاه، به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. frcu. eun. eg/ www/ universities/ html/ sch/ index. htm

- براى مطالعه كتاب «پزشكى اسلامى‏» كه توسط Shahid Athar گردآورى شده و پايگاه مدرسه پزشكى ايندياناپليس وابسته به دانشگاه اينديانا، (Indiana) قرار دارد، به آدرس زير وارد شويد:

http:// www. islam - usa. com/ iml. html

اين كتاب در واقع حاصل پژوهش و مقالات تعدادى از محققين مى‏باشد و از يك مقدمه و نوزده فصل تشكيل شده است.

يادداشت:

1) عضو هيات علمى دانشگاه تربيت معلم.