اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

مسلمان، قضيه عقل فعال است كه اولين بار، توسط ارسطو به عقل مفارقى كه هيچ گاه منفعل و ممزوج به ماده نمي‏شود و يكون خالداً ازلياً. اين عبارت ارسطو بعد از ايشان معركة الآراء شد و در قرون وسطى فيلسوفان مسيحى درباره آن، تفسير و تأويلاتى داشتند. «اسكندر افروديسي» عقل فعال را خداوند و علت اول مي‏دانست.1 ثامسطيوس(317 ـ 388م) آن را قوه‏اى از قواى نفس مي‏دانست.»2 از فيلسوفان مسلمان، «كندي» پيش از فارابى، آن را «علت الاول» براى جميع عقول ثوانى مي‏دانست.3

فارابى با رد قول اسكندر افروديسى و ثامسطيوس، معتقد است عقل فعال، جوهر مفارقى است كه در سلسله عقول عشره، آخرين عقل است و از مبدأ اول، فيض را دريافت مي‏كند و به جهان مادون قمر افاضه مي‏كند و صور عقلانى را بر نفس عطا مي‏كند؛ همان‏طور كه صور جوهرى را به موجودات افاضه مي‏كند. به همين دليل، فارابى عقل فعال را «واهب الصور» ناميده است.4 فارابى در خصوص عقل فعال بر اين باور است كه صورت مفارقى كه در ماده نيست و به نوعى، عقل بالفعل شبيه عقل مستفاد است و وظيفه عقل فعال، منحصراً به عالم تحت قمر، يعنى عالم كون و فساد مربوط است. اين عقل از جهتى سبب وجود نفس ارضى و از جهت ديگر، به وساطت افلاك، سبب وجود عناصر چهارگانه آب، هوا، آتش و خاك است.5

او در «السياسة المدنيه» عقل فعال را در مرتبه سوم سلسله مراتب وجود مي‏داند و آن را به روح‏الامين و روح القدس تعبير مي‏كند: «العقل الفعال هو الذى ينبغى ان يقال انه الروح الامين و روح‏القدس و يسمى باشباه هذين من الاسماء و

1. يوسف كرم، تاريخ الفلسفة اليونانيه، مصر: مطبعة لجنة التأليف و الترجمة و النشر، 1936م، ص 302.

2. العاتى، ابراهيم، همان، ص 59.

3. كندى، رسالة فى العقل، ص 3 ـ 4.

4. عيون المسائل، پيشين، ص 75.

5. همان، ص 69؛ آراء اهل المدينة الفاضله، پيشين، ص 77 ـ 79.