اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

محسوس جدا شده باشد.1

فارابى در جاى ديگر، بر خلاف مطلب فوق مي‏گويد: تصور عقلى آن است كه انسان چيزى از امور خارج نفس را حس كند و عقل در صورت آن چيز تصرف نمايد و سپس در نفس خويش آن را تصور كند. اين تصور عقلى انسان، غير از آن امر خارجى است و مطابق آن نيست؛ زيرا «العقل الطف الاشياء فما يتصوره فيه هو اذاً الطف الصور»؛2 يعنى عقل لطيف‏ترين چيزها است و تصوراتش نيز لطيف‏ترين صور هستند.

فارابى با تأكيد بر تمايز بين حقايق عقلى با موضوعات خارجى، در رساله «المسائل الفلسفيه» مي‏گويد: «اشياى محسوس، غير معلوم هستند و محسوسات مثال و نمودار معلوماتند و واضح است كه مثال غير ممثل است. خط بسيط معقول، كه توهم مي‏شود در كنار يك جسم است، در خارج وجود ندارد؛ اما عقل آن را تعقل مي‏كند.»3 بنابراين، در آراى فارابى در خصوص رابطه بين ذات شناسنده و موضوع شناسايى و به عبارت ديگر، رابطه عاقل و معقول، دو ديدگاه ديده مي‏شود. در ديدگاه نخست، رابطه تطابقى و مماثلت كامل بين آن دو را مي‏پذيرد و آن‏ها را به رابطه شمع و خاتم تشبيه مي‏كند و در رساله «معانى العقل» قائل به وحدت عقل و عاقل و معقول شده است.4 و درديدگاه دوم بر اين باور است كه بين عقل و اشياى متعقل خارجى، هيچ‏گونه تطابق و مماثلتى نيست.

در اين كه كدام نظر، صائب است و كدام يك نظر نهايى فارابى است، دكتر جميل صليبا در توجيه نظر اول مي‏نويسد: «عقل فعال در ذات خويش همه صور را جمع كرده است و صورى را به عالم محسوسات مي‏فرستد تا در لباس ماده در آيد و همان صور را در عقل آدمى ايجاد مي‏كند تا در آن، معرفت را به وجود

1. فصوص الحكم، پيشين، ص 149.

2. المسائل الفلسفيه، پيشين، ص 105.

3. معانى العقل، پيشين، ص 50.

4. همان، ص 50-51.